Каҥашымаш:Шабдаров, Иосиф Архипович
Шанче паша-влак
тӧрлаташА.Е. Иванов. «Ӱдырамаш корно» роман.
«Ӱдырамаш корно» ондакшым повесть семын возалтын да 1929 ийыште «У вий» журналеш, а 1930 ийыште посна книга дене лектын. Но варажы, 30-шо ийлаште, автор повествованийым шуен, кокымшо ужашым серен, произведенийжым романыш савырен. Роман 1937 ийыште Москвасе «Художественная лиетратура» издательствыште посна книга лектын. 1957 да 1975 ийлаште тудым Йошкар-Олаште уэш лукмо.
Роман лучко ий кокласе (1914–1929) событий-влакым авалта. Тыште марий калыкын революций деч ончычсо илышыжымат, совет ийлаште у илыш чоҥымымат ужына. Тӱрлӧ событийлан поян тиде тургым пагытым тӱҥ шотышто ик тыгай марий ӱдырамашын илыш-корныж гоч сӱретлен пуымо. Марий ӱдырамашын социалистический революций, социализм дек корныжым ончыктымаш-романын рӱдӧ проблемыже.
«Ӱдырамаш корным» Шабдар шкенжын самырык жапше нерген, тунамсе социальный событий-влак, социалистический революцийын кӱдырчан йӱкешыже помыжалтше шочмо калыкше, тудын у обществым чоҥаш пижмыже нерген лирический шарнымаш, шонкалымаш семын возен. Садланак книган стильышкыже авторын кумылжо чот шыҥен. Адакшым материал шот денеат роман автобиографий сынан. Тудын действийже Шабдарын шочмо кундемыштыже – Шернур мландыштыже-эрта, вара Озаҥ олаш кусаралтеш. Чыла тиде авторлан пеш лишыл, палыме лийын. А романысе Сергейын образыштыже писательын шке илыш-корныжымат ужаш лиеш. Сергей изиж годсек йӧсым ужын кушкеш, еҥ пашаште пӱжвӱдым йоктара, изиш оксам ыштен налаш шонен, Озаҥыш пашам ышташ коштеш. 19 ияшыж годым тудым кугыжан армийыш поген налыт. Урал кундемыште военный курсышто туныктат, вара фронтыш колтат. Чыла нине факт-влак писательын биографийже дене келшен толыт. Очыни, южо моло геройымат илыш гыч налме, реальный прототипышт лийыныт. Икманаш , тунамсе марий романист семынак, Шабдар произведенийын композицийжым сайын палыме, тунамсе илыш гыч налме факт да событий-влак негызеш чоҥен. А южо фактше, событийже тудын шке илышыж денат кылдалтын улмаш. Тудат повествованийлан лирический тӱсым пуаш полшен. Стиль шот дене «Ӱдырамаш корным» лирический роман але роман-поэме манаш лиеш. Илыш сӱретым поэтический чия дене сӱретлен ончыктымаш, келге лиризм тиде романным тунамсе литературышто ойыртемалт шогышо, шкешотан произведенийыш савырат. <…>
«Ӱдырамаш корнын» лиризмже шинчалан вишак перна, чумыр книгам сӧрастарен шога. Тыште, каласаш лиеш, прозо ден поэзий иктыш ушненыт. <…> Чынак, тиде романным лудмо годым, тудын кӧргӧ оратажым, ритмжым, эмоционально-образный радамжым эскерыме годым шижат: автор илыш сӱретым лирик семын почеш. Тудо герой-влакын илыш пӱрымашышт, чон шижмышт, эмоцийышт нерген лудшылан шке шонымыжым вигак луктын каласа, повествованийыш лирический отступленийлам пуртылеш, риторический йодыш але восклицаний формо дене лудшо еҥ дене кутыра, ончыктымо герой да событий-влак нерген йӱкын шона. Лудшо еҥын шӱмешыже ава кумыл, корно, шочмо мланде нерген, моло отступленият кужу жаплан шарнаш кодыт. Герой-влак дене йыгыре ме эреак авторым шижын шогена, тудын йӱкшым колына, писательын шӱм-чон вургыжмыжым шижына. Чыла тиде «Ӱдырамаш корным» тыглай роман деч тора, литературын поэтический родшо деке лишемда.
Шабдар дек тыгай стиль ойыртем кушеч толын? Ме палена: писатель сылнымут пашажым почеламут возымо гыч тӱҥалын. Ончыч эре гаяк почеламутым серен шоген, тӱня илышым поэт-лирик семын ужын сӱретлен, шке чон шижмашыжым чечен образ гоч почын пуаш тыршен. Садланак, прозыш куснымекшат, возымаштыже поэтический сылнештарыме йӧн-влаклан эҥертен, лирический чия дене пайдаланен. Теве икымше повестьше-влак: «Акырсаман», «Кориш», «Телеграмме» – тудын тӱҥалтыш поэтический творчествыж дене чот кылдалт шогат. Тидым Семён Байбулатов эн первый палемден. Шабдарын поэзийыштыжат, прозыштыжат, возен тудо, пеш кугу верым лирика налеш (Байбулатов С. Шабдар Осыпын творчествыже // У вий. 1935. 9–10 №). <…>
Каласышна, Шабдарын романже повесть гыч шочын. Ондак автор ончыланже пеш кумда сылнымут задачым шынденат огыл. Тудо революций деч ончычсо марий ял илыш фонеш тӱҥ герой-влак Марина ден Сергейын йӧратымаш историйыштым, тиде историйын йӧсыжым, драматизмжым почын пуаш шонен. Повестьыште тудо революций леч ончычсо ял илышым, калык йӱлам, кресаньык тип-влакым, нунын сомылыштым, илыш радамыштым, икманаш, ял илышын этнографий могыржым сӱретлен, тӱрлӧ пайрем йӱлам, ӱдыр-рвезе-влакын модаш чумыргымыштым, шинчаш коштмо, пазарыш коштмо йӱлам, салтакыш ужатымым, моло этнографический илыш-койышымат ончыктен. Тыгай саманыште Марина ден Сергейын образышт, нунын шӱм-чон йӱлымышт, чон тӱняшт почылт шогеныт. Но сюжетыште нунын рольышт икгай лийын огыл. Сюжет тӱҥ шотышто Маринан ӱмыр корныжо негызеш чоҥалтын. Сергейым гын автор салтакыш, сарышке ужатен, тидын дене геройын сюжетысе рольжо пытен. Повесть мучаште гына, финалыште, Сергей ден Маринан вашлийымашышт ончыкталтын. <…>
Маринан чон тӱняжым тичмашрак, кумданрак почаш тыршен, писатель тудым тӱрлӧ ситуацийыште ончыкта, тӱрлӧ еҥ дене ваш ышта.
Шабдарын сӱретлыме йӧнжат поян. Автор лӱм дене возен кайымаш, кӧргӧ монолг, диалог, героинян дневникым серен шогымыжо-чыла нине йӧн полшымо дене Маринан оргажан, илыш-корныжо, шӱм-чон вургыжмыжо, у еҥыш савырнымыже рашемын толеш. <…>
«Ӱдырамаш корно» роман кӱлешан социальный проблемылам тарвата, нуным герой-влакын илыш-корнышт, психологийышт весемме гоч сӱретла. Тидым шотыш налын, романын жанржым социально-психологический аклыман. Сюжет романын идейный проблемыже-влак дене чот пижын шога, тӱҥ героинян образшым почаш чыла йӧным пуа…
Иванов А.Е. Марий литератур: туныктышылан полыш. Йошкар-Ола, 1993. 265–273 с.
И.С. Галкин. Шабдарын йылмыже нерген
Шабдар Осып – марий калыкын ик уста писательже. Туге гынат марий литературоведческий пашалаште Шабдарын йылмыж нерген шагал ойлалтын. Критик-влак, тудын творчествыжым шымлен, кӱжгӧ паша-влакымат возеныт. Но нуно Шабдарын творчествыжым, тӱҥ шотышто, ик могырым веле ончат: произведений-влакын идейный направленийыштым, воспитательный рольыштым гына аклаш тыршат. А кузе Шабдар тыгай мастар писатель лийын, кузе йылмын поянлыкшым кучылт моштен, кузе литературный йылмым вияҥдаш полшен да произведенийлажым чынже денак сылнемутаным ыштен-тидын нерген нуно ик-кок мут дене серлагат. <…>
Кӧ Шабдар Осыпын «Ӱдрамаш корно» романжым, «Кориш» повестьшым лудын гын, тудо каласа: «Эх, веет йылмыже, могай сылне йылме, памаш вӱд гай яндар да мӱкш умдо гай пусо». Кушто вара Шабдар Осып йылмын сылнылыкшым муын? <…>
«Ӱдрамаш корно» романшыте Шабдар марий ӱдрамашын рвеолюций деке, социализм деке лишеммыжым классовый кредалмаш фонышто ончыкта. «Кориш» повесть йоча-влаклан возымо. Темыжланат писатель тулык йоча илышым налын да школ, коллектив полшымо дене геройын у илышыш тошкалмыжым сӱретлен. «Акырсаман» ойлымаш рвеолюций вий дене пычкемыш марий кресаньыкын уш почылтмыжым ончыкта. Туге гынат нине произведений-влакын тӱҥ задачышт икте – Октябрьский революцийын у, йоҥгыдо эрам почмыжым мурымаш. Тыште ме шуко герой дене вашлийына: кресаньык, кулак, пашазе, студент, йоча да тулеч молат. Шабдар Осып герой-влакшым динамикыште ончыкта. Произведений-влак лудаш куштылго улыт. Марий йылме незер огыл. Тудын поянлыкшым моштен кучылташ лиеш. Сандене писательлан калык йылмым, устный творчествым эреак тунем шогыман. Калык тугай образный да раш ой савыртыш-влакым кучылтеш, могайым южгунам уста писателят, очыни, шонен ок лук.
Шабдар Осып ты шотышто-мастар писатель. Тудо калык творчествым эре тунемын да тушеч сайжым, ойырен, кӱлеш годым шке произведенийлаштыже кучылтын. Тиде писательлан моло сылнештарыме йӧн (эпитет, метафора таҥастарыме йӧн, художественный параллель ден контраст йӧн, лирический отступлений, изобразительный мут-влак да тулеч молат) дене пырля произведенийын йылмыжым лывырташ да образшым раш почын пуаш полшен шоген. <…>
Мутлан, ме «Ӱдрамаш корно» роман гыч ик ужашым налына. Сергей деке сельсоветыш поян Ондри налогым иземдаш йодын толын да тыге ойла: «Вара кузе, Сергей шольо? Ала мыланем ик суапым ыштет ыле, а? Мыйынат ончыкшо расход кугу лийшаш…Теве ӱдырем ынде вуеш шуын, чаран луктын колтымем ок шу, но изиш погым ышташ шонем. Дык ала изиш полшет ыле? Ну, тыгай годым, тошто еҥ манмыла: «Кукшо совла умшам кушкедеш»…Шкенан коклаште ыштена ыле». («Ӱдрамаш корно», 196 с.). Теве тыште ик кӱчык калык мут гычат поян торговойын кӧргӧ чонжым раш шижына. Калык мутым Шабдарын прозыштыжо шуко муаш лиеш: кажне калык мут произведенийын содержанийже дене кылдалт шога, тудым рашемда да йылмын сылнылыкшым вияҥда.
Калык мутым кучылтмаш писательлан герой-влакын йылмыштым ойыраш полша. Тыге Шабдар герой-влакын социальный тӱсыштым палдырта: поян-влакын йылмыштышт ик тӱрлӧ, незер еҥын йылмыштыже вес тӱрлӧ калык мутым ужына. Мутлан, «Ӱдрамаш корно» романыште поян Савли Ведат тыге кутыра: «Вияш корнышто пий…верештеш, кадыр корнышто ӱй теркымат муат». «Шояк вуйым утара». Теве йорло Каври кугыза ойла: «Нужна еҥын пиалжым пий кочкын».
Чӱчкыдан писатель калык мутын социальный знаенийжымат келгемден пуа. Мутлан: «Лишыл пий вашке пурлеш»,-манын тошто еҥ, тыгак. Шке пошкудетак, шке гает марий еҥак, мемна гай йорлым пызырен илен. («Кориш», 37 с.). Тыште ме писательын классовый тушманым калык мут гоч пий дене таҥастарымыжым ужына. <…>
Южгунам писатель художественный параллель йӧнымат кучылтеш. Тиде йӧн дене тудо сӱретлыме образшым лудшылан утларак раш ончыкта да произведенийлаште мо лийшашымат пален налаш тарата. Мутлан: «Овдакин еҥ деке пушкыдо кумылын миен моштымыжо, алал кумыл дене ойлымо мутшо арам лийын огыл. Тыге шошым кечын пушкыдо ӱян мландышке кудалтыме шурно пырче арам ок йом, тӱвыргӧ озымым куштен, туто шурным ямдыла» («Ӱдрамаш корно»). <…>
Шабдарын прозыштыжо ик эн кугу ситыдымашлан, очыни, тидым шотлыман: писатель чӱчкыдынак ик понятийланак мутын тӱрлӧ диалектный вариант-влакшым кучылтеш. Вет диалектный вариантым кучылтмаш тунам гына сай, кунам тудо йылмым пойдара, иктаж-могай у значенийым пуа. Но ик значенийланак тӱрлӧ вариантым кучылтмаш литературный йылмым нормироватлыме пашам лушкыдемда да йылмын сылнылыкшым, рашлыкшым ок нӧлтӧ. Мутлан: «Чопой-сола ялсоветыш куд ял веле ушна гынат, кеҥеж паша иземме годым калык утларак кошташ тӱҥале. Сельсовет пашаеҥ-влак кече мучко огыт ярсе, сергейлан гын утларак верештеш». («Ӱдрамаш корно» 138 с.). Тудо герояк адак тыгат ойла: «Колын улыда, вате-шач, Кори кува шоҥго вуйжо дене шымакшым кудалтен, маныт». («Ӱдрамаш корно» 137 с.). «Уке шол, авий, чын огыл…» («Ӱдрамаш корно» 129 с.). «Авай, вара ынетак кудалте мо?» («Ӱдрамаш корно» 133 с.). <…>
Диалектизмым пуртымаш мут-влак дене гына серлаген огыл, тудо ой савыртышыштат уло. Мутлан: «Колыштеш да шонаш лиеш» («Ӱдрамаш корно» 123 с.). «Агар пийла коктын шокшо коҥга воктен мелнам кӱэштын шогышо Мариналан пижыч». («Ӱдрамаш корно» 63 с.). <…>
Грамматика шотыштат коклан йоҥылыш-влак коедат: то мут-влакын радамышт кӱлеш деч посна пудыртымо, то йоҥылыш форма кучылтмо да тулеч молат. Мутлан: «Эрла эр кынелман адак вет». («Ӱдрамаш корно» 131с.). «Молан верчын теат, родо-влак, шукыжо начар иледа?» («Вурс йӱк», 67 с.). <…>
Шабдар Осыпын мастарлыкше-марий йылмым, калык творчествым сайын палымаште да руш классический дитература деч тунеммаште.
Галкин И.С. Шабдарын йылмыже нерген // Ончыко. 1959. № 3. С. 94–100.