Марк Твен

Марк Твен (англичанла Mark Twain; 1835 кылме 30, Флорида — 21 вӱдшор 1910, Реддинг) — америкысе серызе.

Марк Твен
англичанла Mark Twain
Марк Твен. 1907 ий.
Шочмаш дене лӱм	англичанла Samuel Langhorne Clemens
Шочын	1835 ий 30 Кылме(1835-11-30)[…]
Шочмо вер	Флорида, Монро[d], Миссури, Ушымо Американ Штат-влак
Колен	1910 ий 21 Вӱдшор(1910-04-21)[…] (74 ий)
Колымо вер	Реддинг[d]
Эл	Ушымо Американ Штат-влак
Тыршымаш алан	журналист, романым возышо, автобиограф, туныктышо, юморист, детский писатель, писатель-путешественник, автор афоризмов, писатель научной фантастики, серызе, прозаик, публицист
Ача	Джон Маршалл Клеменс[d]
Ава	Jane Lampton Clemens[d]
Кышкар:Wikidata gender switch	Оливия Лэнгдон[d]
Йоча-влак	Сьюзи Клеменс[d], Клара Клеменс[d] да Джин Клеменс[d]
Чап пӧлек да премий	почётный доктор Йельского университета[d] member of the Nevada Newspaper Hall of Fame[d] member of the Nevada Writers Hall of Fame[d] (1998 ий)
Автограф
Медиафайлы на Викискладе
Произведения в Викитеке

Марк Твен (1909)

Йоча пагыт ден самырык жап

Сэмуэль Клеменс шочын 30 ноябрь 1835 ийыште изи Флорида олаште; варарак тудо воштылын, шочмек кугемден калыкым ик процентлан. Тудо кумымшо йоча нылыт гыч илен кодшо Джонын и Дженан Кленсовын йочашт. Кунам Сем эше йоча лийын еш сай илышым кычалын Ганнибал олашке илаш каеныт (туштак Миссуриште). Тиде олаяк и илыше-шамыч варарак возалтыныт «Приключения Тома Сойера» произведенийыште возен (1876). Клемансын ачаже 1847 ийыште колен, шуко пушашым коден. Эн кугу йочаже, Орайон, вашке кагазым лукташ тӱҥалеш, тушкат Сэм тӱҥалеш шке возгалмыжым пуа.

Псевдонимже

Клеменс каласен «Марк Твен» налалтын самырык годым эҥер мут гыч. Тунам тудо лоцманлан полшен, а кычкыралтыш «марк твейн» ончыктен что изи келгытыш миен шумо. Но уло литература гыч: 1861 ийыште кагазыште Vanity Fair лектын оҥай ойлымаш Артемус Уордан «Северная звезда» кум моряк-влак нерген, иктыжым Марк Твейн маныныт. А Семюэл пеш чот йоратен ик ужашым тиде кагаз гыч, тыгак и лудын шке ик ончыктымашыштыже.

Тиндеч моло «Марк Твеным» Клеменс ик гана 1896 ийыште возалтын «сьер Луи де Конт гай - тиде лӱм денак луктын шке романжым «шке шарналтымаш Жанна Д’арк сьерра Луи де конта».

Литератур паша деч ончыч

Шуко жап палыме лимеке калык погынымаш ден Кленс июльышто 1861 ийыште сар деч западыш кая. Тунамак Орай изажлан темленыт губернаторын секретарьжылан темленыт.

Запыдыште

Сем Клеменс поян лияш шонен шахтер лиеш и тӱҥалеш шийым пога. Тудо сай погышо лийын кертен огыл тидлан верчын каяш логалын пашам ышташ «Teritorial Entronic» редакцийыш Вирджинний олашке. Тиде газетыште тудо икымше гана «Марк Твен псевдонимжым кучылтын. 1864 ийыште Сан-Франциско Калифорний штатыш кок газетлан пашам ышташ кая. 1865 ийыште Твен дек икымше гана пиал толеш. Шошым 1866 ийыште Твен Гавайыш каен. Коштмыж годым возышаш иле серышым шкенжын приключенийжым. Пӧртылмекше тиде книгам вучен кугу пиал. «Калифорниа» Твенлан тыланеныт турнеш штат ден каяш, лекцийым лудаш. Лекцийже вигак пеш палыме лийыныт и Твен чыла штатым кудалышт лектын веселитлен калыкым и ик доллар ден чыла деч поген.

Икымше книга

Икымше пиалым возышо семын тудо путешествийыште налын. Твен Европыш «Квакер-Сити» параход дене каен. Делегаций ден пырля пуреныт руш императорын резидентсийышкыже.

Серыш, Твенын возымыжо путешествий годым Европышто и Азийышто, каеныт редакцийышке и газетыш возалтыныт, а вара же книга тӱҥыш возыныт» Простаки за границей». Книга 1869 ийыште лектын, книгам возалтме дене веле налаш лийын кертме. Книгам возашлан писательлан Европышто, Азийыште,Африкыште,и Австралийыште лияш логалын.

1870 ийыште Твен Оливий Лэнгдоным марлан налын и илаш Баффало олаш каен. Тушечын Хартфорд олаш каен. Тиде жапыште тудо чӱчкыдын США-те и Английыште лекцийым лудын. Вара возаш тӱҥалын пӱсӧ сатирам, вик критиковатлен америкын калыкшым и политикыштым, тиде пеш сай коеш «Жизнь на Миссисипи» сборникыште 1883 ийыште возымыжо.

Марк Твенын карьерыже

Икымше шӱмаҥдыше Марк Твеным Джон Росса Броунан стильже келшен. Эн кугу пыштымаш Твенын американский и тӱнясе литературылан шотлалтеш «Приключений Гельберри Финна». Тыгак пеш палме «Приключений Томн Сойера», «Принц и нищий», Янки из Коннектикута при дворе короля Артура», и погымо ойлымаш «Жизнь на Миссисипи». Марк Твейн тӱҥалын шке карьерыжым воштылмо куплет-шамыч деч а пытарен тичмаш вичкиж очерк айдеме нрав дене.

Шуко уремысе ончыктымаши лекций шамыч возалт кодын огытыл. Твен наукам шымлен азапым умылен. Тудо Николай Тесла дене келшен, нуныт шуко жапым пырля эртареныт Теслан лабораторийыште. Шке произведенийыште «Янки из Коннектикута при дворе короля Артура». Твен пуртен жапыште коштмым тидынлан верчын шуко кызытсе технологий ончыкталтыныт Английыште Король Артур жапыште.

Вес кок пашаже Марк Твенан лийыныт бильярд дене модмо и тамак шупшмо. Твенын пӧртыштыже ӱжгунам кутыреныт,кабинетыштыже шоген тыгай нугыдо тамак шикш, что шке озажым ужаш огеш лий уле.

Жап гыч жапын южо Твенын произведенийже американский цензуро петыреныт тӱрлӧ причин ден. Шке же тиде цензуро дек воштылын ончен. Кунам 1885 ийыште калык библиотекыге гыч Массачусетсе налнешт фонд гыч «Приключений Гельберри Финнам». Твен возен шке издательжылан.

2000 ийыште США угыч романным поген налаш толашеныт. 2001 ийыште СШАте лектын икымше книгаже Маркын «Приключение Гельберри Финна» и «Приключение Тома Сойера» кушто южо мут шамычым кораҥденыт.

Мучаш ий

Шке колмыж марте 1910 ийыште тудо илен лектын кум йочам нылыт гыч йомдарымым, колен йӧратыме Оливия ватыжым. Шке эртыше жапыште Твен деппресийыште лийын, но эше мыскарам ышташ толашен. Твенын кӱсен оксалыкшат изиш иземын: тудын компанийыштыже петыралтын; тудо шуко оксам пыштен налаш у возымостанок-шамычым налаш, кудышт нигунам чӱктымо огыл; плагиатор-шамыч шолыштыныт ала мыняр тудын книгажым.

1893 ийыште Твен палыме лиеш нефтяной магнат ден Генри Роджерс ден. Роджерс Твенлан чыла финансовый йодыш дене полшен нуныт сай йолташ шамыч лийыт. Твен чӱчкыдын Роджерс дек унала коштын нуныт йӱыныт покер ден модыныт. Каласаш лиеш Твен Роджерслан ешыже. 1909 ийыште Роджерс кола Твенлан тыде пеш кугу ойго лиеш. 21 октябрьшт 1910 иййыште Сэм Твен оҥ жава деч кола. Ик ий колмыж деч ончыч тудо каласен: «Мый толнам 1835 ийыште Галлея комета ден, ик ий деч тудо угыч толеш, и мый шонем тудо мыйым пырля наҥгая». Тыгак чыла лектын.

Ганнибал олаште, Миссури штатыште, аралалтын пӧрт, кушто эше изиж годым Сэм Клеменс модын, и пещер, кудым тудо шымленизиж годым и кудым возымо «Приключений Тома Сойера» тушко кызыт турист-влак толыт. Марк Твенын Хартфодышто пӧртшӧ алмашталтын тудын шкенжын музейышкыжеи США-те вуйлалалтын национальный гай.

Марк Твенын пӧртшӧ

Маркын шочмо пӧртшӧ Картфордышто улеш. Тудо тушто 1874 ий гыч 1891 ий марте илен. Пӧртшӧ кум этажан лийын. Чылажге тушто 19 комнат-влак улыныт. Пӧртым 1874 ийыште ыштен шогалтыме. Викторианский стильыште. Тиде пӧртыштӧ Марк Твен тыгай ойлымашыж-влакым возен «Приключения Тома Сойера», «Приключения Гекльберри Финна», «Янки из Коннектикута при дворе короля Артура», «Принц и нищий» да тулеч молымат. 1891 ийыште Марк Твенлан Европышко каяш логалын, окса укелан кӧра. 1900-шо ийыште тудо пӧртылеш, но уже вес пӧртышкӧ. Марк Твенын колымыж деч вара, тудын пӧртыштыжӧ илыме пӧрт да тудын пелен школ дене книга рӱдӧ лийын. 1962 ийыште Марк Твенын пӧртыштыжӧ национальный исторический памятникым ыштен шогалтеныт.

Оҥай факт-влак

Маркын ик пьесыже гына лийын. Тудыжо тыге маналтын «Жив или мёртв». Российыште тудым икымше гана 2012 ийыште Пушкин лӱмеш театырыште ончыктеныт.

Икымше книгаже

Палыме Марк Твен путешествий гоч лийын. Тудо Европышто коштын да покшел востокыштат лиеден. Июньышто Марк Твен «Квакер-Сити» пароход денже Европышко кая. Августышто тудо ужын Одессым, Ялтым да Севастопольым. Коштмыж годым тудо серышым колтеден. Тудо серышым вара газетлашке возкаленыт. Толмыж дечын вара тиде серыш-шамыч гочшо книгам луктыныт. Тудыжо «Простаки за границей» маналтын. 1869 книгаже лектын. Тиде книга гоч Марк Твеным шукын палаш тӱҥалыныт. Шке районыштыжо знаменитый лийын. Тудым шукын паленыт книга возышо семын. А шкеже тудо путешествинниклан шкенжым шотла. Тудо Европышто, Азийыште, Африкыште да эше Австралийыште лийын. 1870-ше ийыште тудын книгаже «Простаков за границей» эн кӱшыл верышке кӱзен. 1870-ше ийыштак Марк Твен Оливии Лэнгдон лӱман ӱдырым марлдан налын. Вара Буффало, штат Нью-Йорк олашке илаш каен. Тушто тудо Хартфордышто, штат Коннектикутышто илен. Тиде периудышто тудо шуко США нерген лудын да Англий нерген. Тидын деч вара Марк Твен писе вуян сатирым возаш тӱҥалеш. Кудыжым вара 1883 ийыште печатлен луктыт «Жизнь на Миссисипи» сборникеш.

Политикым ончалмашыже

Марк Твейнын ончалмашыжыч идеальный вуйлатымаш формо и политический режимжым палыме лияш лиеш, лудын лектын тудын кутырмыжым «Паша рыцарь» – у династий», кудо дене 22 мартыште 1886 ийыште тудо выступатлен Хартфордо олаште, клубын погынымаштыже «Шочмын кастене». Икымше гана тиде кутырымаш заглавий дене «у династий» возалтын лийыныт сентябрьыште 1957 ийыште «у английский гвартелий» журналыште возымо.

Марк Твен кучалтын позициыш, власть лийшаш калыклан гына и только калыклан. Тудо шотлен, что власть ик енын весе дене угнетенийым ончыкта – алмаштыдыме и эре угнетений; пусть эре шонымо огыл, шиждымын, шоныдымын, эре сырен огыл, или неле, или жестокий, или огульный, – но тыгак или вес семын – эре угнетений тудо или вес турло видыште. Хоть колан пу властьым, тудо иктаж гуннам угнетенийым ончыкта. Властьым пуза дагомейский царьлан – и тудо тӱҥалеш проверятлаш вияшыжым шкенжын у виян лукалме винтовкыжым чыла умбалне, ко воктелныже эртен кая тудын дворец воктене; айдеме лектын возаш тӱҥалыт икте почеш весе, тудлан огыл, ни тудлан придворныжлан и вуйышкыжо ок тол, мом тудо ышта нечто неподобающийым. Властьым пуза российысе христианысе черкын главажлан - императарлан – и тудо кид мановений дене, чын машкаран поктен, колта несчестное шуко самырык пӧръеҥ-шамычым, ава-шамычым кидыштышт изи йоча-шамыч дене, сур вуян шонго и самырык ӱдыр-шамычым шоныдымо адыш шкеныштын Сибирьышкышт, а шкеже спокойно кочкаш кая, шижде посна, могай варварствым кызыт гына ыштен. Властьым пуза Константин или Эдуард 4, или Петр Великийлан, или Ричард 3, – мый кертам ыле каласен эше шудо монах-шамычым, – и нуныт кырен пытарат шкеныштын лишыл тукым-шамычыштым, мо деч вара сайын мален колтат, даже снатворный деч посна… пуза властьым кеч колан – и тиде власть угнетать туналеш.

Автор подразделятлен еҥ-шамычым кок категорийлан: угнетатель-шамыч и угнетенный – шамыч. Укымшыже шагалрак – король, горстко вес надмотрщиков и кид йымалне кучылтшо-шамыч, а кокымшо пеш шуко – тиде тӱня калык: сай калыкын представительже, пашам ыштыше айдеме – тудо, ко шкенжын пашаж дене киндым ышта. Марк Твейн шотлен, что чыла представитель шамыч,комыт кызыт марте туняште вуйлатеныт, сочувствоватленыт и покровительствоватленыт класслан и бездельник кланым разоблачатленыт, чулгыдо казнокрад, неутомимый интегран, возмутитель обществын шыпшым, шонышошкеныштын выгодыштым гына. И кугу писатель мненийышт поччеш, единственный представитель или король лийшаш шке калык: но тиде король- шочшо врагше тудын, ко интригует и кутыра мотор мутым, но пашам огеш ыште. Тудо лийеш мемналан надежный аралымаш социалист шамычын, коммунист, анархист, бродяге – шамыч ваштареш корыстный агитатор, ратующий «реформылан», кудо пуат ылекинде шултышым и палымым чын калык верчын. Тудо туналеш прибежище и аралыше нуныт ваштареш и чыла вид ваштареш политика хвоя шамыч, зараза и колмаш. Кузе тудо использоватля шке властьшым? тӱҥалтышлан-угнетенийлан. Ибо тудо тынар поро пашам ыштыше огыл,чем нуныт, ко тудын ончыч властвоватлен, и ынеж лук нигом заблужденийыште. Турльыже тушто гына, что тудо туналеш изишым угнетатляш туналеш, а тудо шукыракым угнетатляш; тудо туналеш тужемым угнетатляш туналеш,а тудо миллионным угнетатляш туналеш. Но тудо нигом тюрмаш кушкаш огеш тунал, нигом плетье дене кыраш туналеш, пытатляш, костерыште улалташи сыллкыш колташ, шке подданный шамычыжым пашам ышташ заставлялташ кандаш час кечылани шужыкташ и йушто дене индыраш. Тудо заботитлялташ туналеш тудым, чтобы чыла чын лийже – чын паша кече, чын пашалан тулыме.

Вера деке кылже

Твеннын ватыже, келге верующий протестанка,тыгак и кертын огыл «савыраш»марийжым, хоть тудо старалась тудын илышыж годым пусе темым кутыраш. Шагал огыл Твенын романжесодержатлят тур виян лектын вочмо катологический черкын адресшым. Мучаш жапыште Твен возен шагал огыл рассказым религий темылан, кудышто воштылыт протестантский этикыште.

Колымо возымо материал шамыч гыч умылымо, Марк Твейн лийын мучашдыме тора любой лийше религиозный конфессий дечын. Шке ончымашыжым тудо подытожитлен 1906 ийыште «Шонымаш религий нергеныште»: Ынде кызыт кутыралтена юмын истиныжым, чын юмо нерген, вычошайше и верховный юмо, чын творец реальный вселенный… – вселенный, ыштыме огыл кид дене йоча астраномический, но лекше границе деч посна шуйнышо пространствыште кузыт гына ончыктыше чын юмым, юмым невообразимо великий и величайший, кудо ден сравненийыште чыла вес юмо дене, йомшо мучашдыме яндар каваште…

Кунам мый шотлыдымо шымлена чудесам, великолепие, йылгыжше и совершенствотиде мучаштдыме вселенныйи убеждатлена, что чыла тудын дене, шудын стебелекше гыч кожла великан – шамыч марте, неведомый курык вуд мучаштдыме океаным, коштмоприливыми отливым кугу тарванылме планетын, беспрекословно подчинятляшстрогий системым точныйым,палыдыме закон дечын исключенийым, кудо единый мысль дене ыштен тиде неле туням, а вес мысль дене ыштен закон дене управляющий шамычым, – тиде юмо наделятлен мучаштдыме унар дене.

Палыме мемнанлан,что тудо справедливый, благостен, поро, милосерден, сострадателен? Уке мемнан уке нимогай доказательств тудын, что тудо обладатля хоть ик тиде качествым- и тыде жапыштак толшо кече конда мемнан шудо тужем свидетельствылан-уке, свидетельстве огыл, неопревержимый доказательств, – что тудын уке иктыжат тидын кокла гыч.

Тичмаш дене тудын укелыкше иктаж могай качествыжым, кудо кертеш ыле чиялташюмым тудлан внушитля уваженийым, ужаш благоговеденийыми поклоненийым,чын юмо,подлинный юмо, ыштыше необьятный туня ок отличатлялт чыла дечын кодшо лийше юмын наличийыште. Тудо кажне кечын совершенно ясно ончыкта, что нимыняр ок интересоватле айдеме дене, ни вес вольык дене – разве тудлан верчын веле, чтобы пытатляш нунытым, пытараш и лукташ тидые занятий дечын ала могай развлеченийым, ыштыме тидын дене чыла лиеш, чтобы тудын курымжылан и алмаштыдымыжлан ик гайым тудлан приелатлен огыл.

Марк Твейнын паша образше-влак

Марк Твейнын литератур герой семын (шке чын лумже Сэмоэль Клеменс) лектын кокымшо и кумымшо ужашыште научно – фантастический пенталогийыште «вудын мирже» возышо Филипп Фармер». Кокымшо книгаште, «сказке корабль» луман, Марк Твейн, шочыктымо тайинственный Вуд туняште турло жапыште айдеме дене туняште, лийеш исследовательи кычалше приключенийым. Тудо чонашлан шона кугу колесам вуд параходым, чтобы ийын лекташ вуд гыч эн туналтыш марте.жап гыч тудлан лиеш, но чонымо деч вара писательын шолыштеш тудын партнержо,король Иоанн Безземельный. Кумымшо книгаштыже, «Шем шонымаш» луман, Клеманс,эртен каен шуко нелым, строитлен пытарен кокымшо пароходым, кудым тудын тоже шолышташ точат. Кок экранизацийыште, снимвтльыме 2003–2010 ийлаште, Марк Твейнын рольжым модыныт Кемерон Дейду и Марк Деклин актер-шамыч.

Тидын деч моло, романыште «ийын кая закатышке»Роберт Хайлайна тун героиняже иктаж мыняр гана шарналта шке вашлиймыжым Сэмюль Клемсон дене, туштак шындалтеш тудын мутшо Галлея комете нерген.

Марк Твейнын цитатыже-влак

• Ад – икымше чын ончыктышо христианын общиныже уло Вселенныйын.
• Банкир – тиде еҥ, кӧ пуа темдалан зонтикым кечан погодышто и поген налеш тудым тудо именно жапыште, кунам йӱр тӱҥалеш.
• Битлс Стайер вуда конгрессыште кулуарный компанийым икте олмешсенаторыш. Жаловатлен изи моральный уровень законодательствылан: Простой кид вола. Уке ик еҥым тыгай кугу нравствыже, чтобы, ик гана ужалалтмек, кодаш ужалалтме, нимом ончыде посна.