Автоспорт
Эртымгорно тӧрлаташ
Автоспортын шочмо ийжылан шукын 1894 ийым шотлат. 19 кечыште Теле тылзыште 1893 ийыште француз газетым савыктыше Пьер Жиффар увертарен: "Автомашина-влак дене ӱчашен кудалыштмашым эртарена". Имньыдыме коляске-влак 22 кечылаште Сӱрем тылзыште танасышаш улыт ыле. Париж гыч Руан ола марте 126 меҥге. Лач тиде корным эртыман. Но сеҥышым моткоч оҥайын ойыреныт. Икымше призым (5 тӱжем франк оксам) пуат тудлан, кӧ эн сайын машинам виктарен мошта, кӧ бензиным аныклыме шотышто ойыртемалтеш, да кӧ лӱдыкшыдымылыкым эскераш тӱҥалеш. Икымше таҥасымашышке 102 еҥ заявкым колтен. Техник контроль деч вара 25 еҥ гына кодын. Сорла тылзын 19 кечынже машина-влакым эше ик гана тергеныт да эше ныл машинам таҥасымаш деч кораҥденыт.
Палемдыме кечылан, 22 Сӱремлан стартым пуеныт. 21 автомашина Париж гыч кудал лектын. Ончыко маркиз Альбер де Дион вигак лектын. Тудын пар дене ыштыше «Де-Дион-Бутон» машинаже эн писе лийын. Корнын икымше ужашыжым эртыме деч вара чыла участник-влак Манте олаште каналташ шогалынт, да адакат таҥасымашке лектыныт. Чылажге 13 «Пежо» да «Панар-Левассор» Руан ола марте миен шуын. А теве пар дене ыштыше шым машина-влак коклаште кумыт гына корно мучаш марте миен шуыныт. Судья-влак чыла машинам тергыме деч вара икымше верым Пежо да Пан-Левасер машиналан пуен. А писынрак кудалше «Де-Дион-Бутон» машинан кужутшо да лопкытшо судья-влаклан келшен огыл.
Но чын автомашина дене ӱчашен кудалыштмаш 1895 ийыште эртен, тыге южо-влак шонат. 1200 меҥгеаш Париж-Бордо-Париж корнышто таҥасымаш лийын. Таҥасымашым Францийысе автоклуб эртарен. Тиде клуб тачат уло. Трассым эрташлан 100 шагатым пуеныт. Но Левассор лӱман сеҥыше «Панар-Левассор» машина дене 48 шагат 48 минутышто эртен. Мо оҥайже: тиде корныштак икымше гана пневмошина дене пайдаланеныт. У йӧнын авторжо Андре Мишлен шкеак пневмошинан машина дене кудылын. Корно мучко полышкалышыжым шогалтылын, но чӱчкыдын шинным вашталтымашлан кӧра чот вараш кодын.
Тудо жапыштак, тыгайрак сынан ӱчашен кудалыштмаш-влак Италийыште, Америкыште, Кугу Британийыште эртеныт. Пытартыш таҥасымаш чокым эртен. Молан манаш гын, 1896 ийыште «йошкар флаг нерген тӧртыкым» кораҥденыт. Тиде тӧртык почеш, кажне таҥасыше машинаште кок айдеме шинчышаш ыле, шагатыште куд меҥге писылык дене гын кудалын кертыныт, а машина ончылно, кидыште йошкар флагым кучен, айдеме ошкылшаш ыле. Тиде тӧртыкым кораҥдымеке, Лондон-Брайтон корнышто эрыкан кудалыштмашым эртареныт. Сеҥыше-влак, пӧлек-влак деч посна.
Таҥасымаш-влакын тӱрлыкышт тӧрлаташ
Оҥго дене кудалыштмаш (кольцевые автогонки) тӧрлаташ
Таҥасымаш асфальт корнышто эрта, спортсмен-влак икмыняр кругым эртышаш улыт. Тачысе кечылан тыгай корнын геометрийжым вашталтылыт. Корныжо тӧр круг огыл. Шуко вере савырныш кӱлеш, виктарыше-влак шкеныштын мастарлыкыштым терген кертыт. Оҥго дене кудалыштмаш ончышо-влак коклаште эн пагалыме улеш, вет эре ала могай машинам ужаш лиеш. Тыгак, машина-влак коклаште таҥасымаш чотрак ылыжеш. Оҥго дене кудалыштмаш радамышке тыгай таҥасымаш-влак пурат:
- NASCAR – кузован машина дене ӱчашен кудалыштмаш. США-ште гына эрта.
- Формула-1 – почмо колесаан, 2,4 литр двигательян машина-влак коклаште таҥасымаш. Формула-1 машина-влакым йоҥлышын эн писылан шотлат. Кеч южгунам тиде машина шагатыште 350 меҥге наре писылык дене кудал кертеш гынат, тиддеч писырак машина улыт. Тиде машина-влакын ойыртемже – моткоч сай тормоз ден полшышо аэродинамике. Чыла автотаҥасымаш-влак коклаште Формула-1 эн шуко оксам шупшеш. Эн виян командын бюджетше икмыняр шӱдӧ миллион доллар дене шотлат.
- DTM – кузован автомашина-влак коклаште чемпионат. Германийыште гына эрта.
- Champ Car – почмо колесаан машина-влак коклаште таҥасымаш. Америкыште эрта.
- А1 Гран-при – калыккокласе таҥасымаш, Формула-1 ваштареш ыштеныт. Формула-1 дене таҥастарымаште тиде чемпионатыште ик маркан автомашина гына кудалышт кертыт. Оксам тыш шагалрак чыкыман, кудалыштмаш кӱчыкрак, но ончаш шукорак уло.
- Формула Русь - Оҥго дене кудалыштмаш, российыште эрта. Тыштат ик маркан автомашина гына кудалышт кертыт, но моло ӱчашен кудалыштмаш дене таҥастарымаште, машинам ачалат да тергат организатор-влак гына. Чыла пилот-влакын машинашт ик семын пашам ыштат.
Ралли тӧрлаташ
Раллиште гонщик-влак ик вер гыч вес верыш кудалшаш улыт. Оҥго дене кудалыштмашлан посна корным чоҥат. Ралли кугорнышто эрта. Южгунам тудым моло машина-влаклан петырен кертыт, но чӱчкыдын спортсмен-влак тыглай виктарыше дене ик тӧр кудалыт. Корныжат тӱрлӧ лиеш: асфальт, лум, ий, изи кӱй, ошма, мланде. Тыгай корнылаште шуко трамплин уло, кажныже корным шке семын эрта. Нелылыклан кӧра, пилот-влак штурман дене пырля кудалыштыт. Штурман, картым кидыш кучен, корным эскера, ала могай нелылык нерген пилотлан ончылгоч увертара. Шуко жап ралли таҥасымашым калык ончен огыл. Но, телевидений вияҥме дене ралли-ат калыкыште пагалымашым сулен. Российысе чемпионатыште да Россий Кубоклан таҥасымашыште машина-влак корно правиле почеш кудалшаш улыт. Эн кӱчык жапыште корным эртыше сеҥышыш лектеш.
ТРОФИ тӧрлаташ
Эн чӱчкын чыла-вере коштшо машина (внедорожник) дене, южгунам грузовой машина дене, южгунам мотоцикл, Але тыглай автомашина дене корныдымо верыште кудалыштыт. Таҥасымашым эртарыше кудалышташлан эн начар верым кычалыт. Куп, вӱдан вер, чодра, луман пасу – тыгай таҥасымашыште вашлиялтыт. Кеч ӱчашен кудалыштмаш жаплан эрта, садак виктарыше-влак огыт вашке. Машина шамычым почыла-почыла колтат. Чӱчкыдын ик машинаште кокыт деч утларак еҥ шинча. Веет машина пижын шогалеш гын тудым лукташлан, кольмо, трос, лебедко дене пайдаланаш логалеш. Чӱчкыдын сеҥа тудо – кӧ чыла эртен кертеш. А шукын огыт керт. Тазалыкланат эҥгекым пурташ лиеш, сандене тавалыше-влак (противник) ваш-ваш полшат. Тыгай мӱндыр-верыш журналист-влак гына ончаш толыт.
АВТОСЛАЛОМ тӧрлаташ
Марий йылмышке слалом мут фигурный кудалыштмаш семын кусаралтеш. Корнышто меҥгым, когрышке-влакым шогалтылыт, ала кушто шеҥгел денге кудалман, ала кушто 180 градуслан савырныман. Тыгай таҥасымашыште виктарыше шке машинажын кужутшым, лопкытшым сайын шижшаш, кудалмылан эн сай траекторийым ойырышаш. Ик жапыште корнышко ик машина гына лектын кертеш, сандене ваш тӱкнымаш уке. Совет ушемыште тыглай виктарыше-влакым туныкташлан Слаломым пуртеныт.
ДРЭГ-рэйсинг тӧрлаташ
Виш корнышто гына таҥасат. Корнын кужутшо: 402 метр. Тиде корнылын келыштарыме машина-влак улыт, нуным драгстер лӱмдат. Тыглай автомашина 402 метрым 10 секундышто эрта. Тиде корным эрташлан драгстер 5 секунды деч шагалрак жапым налеш. Кӧ ӱчашен кудалыштмаш нерген кино-влакым ончаш йӧрата, мутлан, «Форсаж», «Кум пачашан форсаж» (Тройной форсаж) фильм-влакым ончен, але компьютер модмашыште машина дене кудалыштын гын пала мо тыгае нитрометан. Бензин дене ыштыше машинашке эше нитро-двигательым ешарат. Машина бензин дене эн кугу писылык поген шукта, да тиддеч вара виктарыше нитро-двигательым чӱкта машинан писылыкше кок пачаш кугемеш. Тыгай писылык дене вияш корнышто гына кудалышташ лиеш, сандене Дрэг-Рейсингыште нитрометан дене чӱчкыдын пайдаланат.
Тиддеч посна автотаҥасымашын эше шуко видше уло. Марий Элыштат чӱчкыдын ӱчашен кудалыштмаш-влак лийыт. Эн тӱҥжӧ Йошкар-Ола воктене верланыше Крутой Овраг лӱман лукышто эрта.