Богословский, Дмитрий Фёдорович

Димитрий Орай (Чорай, Дим. Орай, Орай) (Дмитрий Фёдорович Богословский) (1901 идым 5 (идым 18), Россий империй, Илна губерний, Вӱрзым уезд, Марий Пижай ял — 22 шорыкйол 1950, Марий АССР, Марий Тӱрек кундем, Косолоп сола) — марий серызе, журналист, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1939), 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Дмитрий Фёдорович Богословский
Димитрий Орай (Чорай, Дим. Орай, Орай)
Дим. Орай (1929 ий)
Шочмаш дене лӱм	Дмитрий Фёдорович Богословский
Шочын	1901 ий 18 идым(1901-09-18)
Шочмо вер	Россий империй, Илна губерний, Вӱрзым уезд, Марий Пижай ял
Колен	1950 ий 22 шорыкйол(1950-01-22) (48 ий)
Колымо вер	Марий АССР, Марий Тӱрек кундем, Косолоп сола
Эл	Российская империя[d]  Совет Социализм Республик-влак Ушем
Тыршымаш алан	серызе, журналист
Чап пӧлек да премий	Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1941, 1945, 1946)

Илыш корныжо

Димитрий Орай 1901 ий идым тылзын 18-ше кечынже Россий империй, Илна губерний, Вӱрзым уезд, Марий Пижай ялыште шочын.

Йоча жапше

Аваже Прасковья Васильева (Васлий Проска) – марий ӱдырамаш. Ачаже  Фёдор Алексеевич (ялыште чыланат тудым Элексе Вӧдыр маныныт)  Иванов фамилиян лийын. Тӱҥалтыш школышто тунеммыж годым ончыкылык писателят ачаж семын Иванов фамилий дене коштын. Тунам илыш пеш неле лийын, калык йӧрлын илен. Оксам ышташ шонымаш дене суртоза Федор Иванов Урал велыш лектын кая, тусо Богословск кундемыште ик жап пашам ыштен ила. Тушечын шкаланже у фамилийым конда – Богословскийыш савырна.

Дим. Орай 1909–1913 ийлаште Удельно-Пижайский начальный земский училищыште тунемын. Тудо ик кӱчык автобиографийжын черновикешыже йоча пагытше нерген тыге возен: «1909 ийыште мыйым школыш пуышт. Пасу гоч куржталаш кӱлын, а вургем лийын огыл. Мый школышко рожын упш дене коштынам, пиж деч посна, а шокшо йолчием нерген ойлыманат огыл. Мыйын кӱрыкем лийын огыл, но тудым ышташ туныктышем Степанова Анна Федоровна полшен. 1913 ийыште нылияш курсан земский училищым сайын тунем пытарыме неген свидетельствым нальым, чыла визытан отметке дене. Умбакыже  тунемын кертын омыл: окса лийын огыл».

«Те паледа, мый тошто школышто ныл ий веле тунемынам, – ойлен Дим. Орай 1939 ийыште. – Южо еҥже тыге шонен: Орайын образованийже кугу огыл. Писательыш лектын огеш шу, литература деч ишке семын ӧрдыжкӧ кораҥеш. Но мыйын туп шеҥгелнем коло ий погымо шинчымаш – Октябрь революций деч вара коло ий мылам шуко пуэн. Ӱшаненам да ончыкыжымат ӱшанем: кумылет лиеш гын, шинчымашымат погаш, пашамат ышташ лиеш. Мый писатель лӱмым налшашлан огыл возенам да возем, социализмым чоҥаш партий ден правительствылан полшаш шонем».

Дим. Орай рвезе тӱҥалтыш школым сайын пытарен гынат, умбакыже тунемаш каен кертын огыл. 1914 ийыште империализм сар тӱҥалын. Йорло ешын илышыже эше начарештын.

Пашам ыштыме жап

Дим. Орай йорло кресаньык ешеш шочын. Ешыже йӧсын илен, садлан тудлан изинекак озанлык пашам ышташ логалын.

1915 ийыште Дим. Орай, латныл ияш рвезе, Кузнецовский волостной правленийышке переписчиклан пура. Тудын сомылжо – деловой кагаз-влакым возгалаш. Паша, илыш тудым ятырлан туныктат, ончыкылык писатель шуко лудеш, шке шинчымашыжым эреак нӧлтен шога. Очыни, тышечынак литературым йӧратымашыже шочын.

1918 ийыште тудо волисполкомын земельный отделыштыже секретарьлан ышташ тӱҥалын, а 1919 ий гыч Уржумысо уездный статбюрошто статистик лийын.

1920–1921 ийлаште Дим. Орай Йошкар Армий радамыш кая. Службым ожно ачажын илен коштмо вер-шӧрыштӧ  – Уралыште – эрта. Салтак илышыже мӧҥгысыж деч шагал ойыртемалтын, вет тудо полковой штабын писарьже лийын. Но черле улмыжлан кӧра мӧҥгыжӧ пӧртылеш да адак волисполкомышто пашам ышта, ик жап туныктышылан шога. Дмитрий Федорович Шернур ден Мари-Турекысе земотделлаште секретарьлан шоген, сельсовет ден кантисполком секретарьлан ыштен, тӱҥалтыш школышто талук туныктен.

1929 ий шошым Дмитрий Федорович шочмо ялышкыже пӧртылын. Тушто «У Пижай» колхозым почаш полшен, тӱшка озанлыкын икымше председательже лийын. Тунамак, 31 мартыште, тудын «Марий ял» газетеш сылнымутан «Йошкар  обоз» икымше ойлымашыже савыкталтын.

1936 ий кеҥежым Дим. Орай Косолапово районысо газет редакцийыште ответственный секретарьлан ышташ тӱҥалеш. Тыште писатель самырык автор-влаклан кертмын полшен да шкежат шуко возен.

1941 ий июнь тылзе. Марий республикын колымшо идалыкшым пайремлыме годым Дмитрий Федоровичлан Марий АССР Верховный Совет Президиумын Почетный грамотыжым пуымо.

Сар корно

Шыжым,1941 ийыште, Кугу Отечественный сар тӱҥалмеке, фронтыш логалеш. Тудо Волхов ден Ленинград фронтлаште кредалын. Ондак техник-интендант, вара старший лейтенант лийын. Жап эртыме семын тазалыкше утыр начаремын. 1942 ий 14 вӱдшорын возен: «Мыйын коштмо годым шӱлаш нелемеш, шӱм кылткаш тӱҥалеш». Военно-врачебный комиссий офицерым запасыш колташ пунчалеш. Тылеч ончыч, 1943 ий 13–14 теле тылзын  партий Марий обком писатель-влакын республикысе конференцийыштым эртарен. Моло поэт да писатель-влак дене пырля Дим. Орайымат фронт гыч кӱчык жаплан погынымашыш ӱжыныт. Тушто докладым каҥашыме годым шокшо мутшым ойлен.

Сарыште  лиймыж годымат Дим. Орай возен шоген. Статья ден  очерклаштыже  совет айдемын, уло калыкын патриотизм кумылжым почын пуаш тыршен. Родина ончылно ыштыме заслугыжым шотыш налын, тудлан кум правительстве наградым пуымо.

Писательын сар корныжо кузе эртыме нерген 1941–1943 ийлаште фронт гыч шочмо вер-шӧрыш колтымо серышыже-влак гоч пален налаш лиеш. Тудо ешыжлан, родо-тукымжылан, йолташыже-влаклан кок шӱдӧ наре серышым колтеден. 

Сар деч вара

1944 ийыште тазалыкше начарештмылан кӧра шочмо кундемышкыже пӧртылеш. Шошым ӱярня тылзын тудо ийынак Дим. Орайым партий радамыш пуртеныт. Писатель тылзе наре Йошкар-Оласе военкоматыште ыштен, вара Косолапово район газет редакцийыш ответственный секретарьлан шогалтеныт, а сӱрем тылзыште редакторлан шогалтеныт.

1946 ийыште Дмитрий Федоровичым «Марийская правда» ден «Марий коммуна» газет-влак редакцийлаш налыныт да шке корреспондентыштлан палемденыт, тыште тудо пытартыш кечыже марте тыршен.

Тудын ӱмыржӧ 1950 ий 22 январьыште кенета кӱрылтын.

Капшым Косолоп села покшелан, Герой С. Суворовын лӱмжым нумалше садеш, тойымо. «Марийская правда»  газетыште серыме почеш, шорыкйол йӱштӧ кечын Дим. Орай дене чеверласаш кок тӱжем утла еҥ погынен. 1954 ий сорла тылзын 6 кечынже шӱгарже ӱмбалне памятникым почмо.

Ешыже

1923 ий кеҥежым Дим. Орай ешаҥын: Токтамыж ял гыч Мария Савельевам марлан налын.

Кузе нуно палыме лийыныт? Икана Мария ачаж дене идымыш шурным шияш миеныт. Ачаже ала-могай сомыл дене каен. А Мария Михайловна шола кидпӱанеш мешакымсакаленат, мӧҥгӧ ошкылын. Ваштарешыже кок рвезе толын. Иктыже Токтамыж ялын Макси лийын, весыже – палыдыме. Мария пуракаҥше вургем деч вожылын, нуным вашкерак эртен ошкылын. Икмыняр кече гыч саде палыдыме рвезе тамакым йодмо амал дене Савельев дек пурен. Тыге Мария Савельева пален налын: тудо Пыжай ял Вӧдыр Метрий каче лийын. Тунам Дим. Орай Шернурысо земотделыште пашам ыштен.

Мария Михайловна Богословская шарналта: «Первый ужмо деч вара шукат ыш лий, изирак сӱаным ыштышна. Ондак Пыжайыште иленна, вара Метрий Шернурышто пӧлемым муо да мыйым тушко наҥгайыш. Вес ийжылан Зина ӱдырна шочо. Поче-поче кум ӱдырна – Зина, Ира, Нина –шочыч. Метрий нуным пешак йӧратен. Ӱдыр-влакат ачаштым путырак йӧратат ыле…

Пыжайыште пакча шеҥгелне моткоч сылне куэр ыле. Тудым ачаже, Фёдор Алексеевич, шынден да ончен куштен. Ояр кече годым Метрий куэр йымалсе ӱстел воктене возен шинчен. А йӱран годым монча ончык пурен. Пӧртыштӧ гын йӱдым, ӱдыр-влакын малаш вочмекышт, воза ыле».

Оҥай факт-влак

Дим. Орай  маска деч лӱдмыла школ деч лӱдын, вет туныктышо-влакын сукыктен шинчыктымышт, линейке дене кырымышт, ӱпым, пылышым кӱрмышт нерген ойлымым шуко гана колын. Метрийын да молынат пиалешышт  Удельный Пыжайыш Уржум вел руш ӱдыр Анна Федоровна Степанова толын. Тунемшаш  ийготан Иванов Метрийын мӧҥгыштӧ шинчымыж нерген пален налмек, туныктышо тудым ӱжаш рвезе-влакым колтен. Умбакыже мо да кузе лийме нерген  Дим. Орай тыге возен:

«Эрлашыжым авай мыйым вӱдыш да школыш наҥгайыш. Школ капкашке пурымекына, ваштарешем шем сарафанан рвезе ӱдырамаш лекте. Пулышем гыч кучыш да ала-мом шыматен ойлен-ойлен пуртыш. Мый лӱмемат каласен моштен омыл, авай каласен коден... Анна Федоровна марий йылмым эркын тунеме, а ме рушла эше огына мошто ыле гынат, ваш-ваш умылена ыле. Ме тудым пагаленна. Кеҥежым, туныкташ тӱҥалмеш, школ гыч кая, ме тудым чаманена да шыжым вучена ыле. Вара, толмыжым ваҥен, ял мучаште вучен шогена ыле… Анна Федоровна, пашадарым шагал налын гынат, мыланем шокшо вургемым ышташ шке оксаж дене полшыш».

Первый заметкыжым Дим. Чорай лӱм дене возен колтен. Но печатлыме годым тиде шолып лӱмын первый букваже лектын возын, сандене вучыдымын у псевдоним – Дим. Орай – лектын шинчын. У лӱм ялкорлан келшен, умбакыже тудо шке статьяжым, ойлымаш ден очеркше-влакым тиде лӱм дене печатлаш тӱҥалын. 

Сылнымут корныжо

1925 ийыште Дим. Орайын икымше заметке ден статьяже-влак «Йошкар кече» газетеш лектыныт. Редакцийыш почеламут-влакымат колтеден. Тиде ий гычак тӱҥалын, тудо москосо «Крестьянский газетыш» да «Марий ялыш» возкален. Тыге ялкор гыч журналист корныш логалеш. Тиде жапыште псевдонимже шочеш. Писатель тыге ойлен: «Мый Орайым шонен луктын омыл. Тудо илыш дене кылталт шога. Ачам йорло кресаньык ыле. Тудлан ожно кулак-влакын озанлыкыштышт пашам йӧсланен ышташыже логалын. Тидын годымак шке озанлыкшымат пӱжвӱдым йоктарен кучаш тӧчен. Мыйын ачам пашам ышташ йӧратен. Пашам ыштымыж годым нигунамат тувыр мел кандыражым кылден огыл, а орай коштын. Кечын ырыктымыж ден тудын шӱйжӧ да оҥжо пеш чот йошкарга ыле. Творчество пашат куштылго огыл, возымо годым чот пӱжалташ логалеш. Мыят ачам семын тувыр полдышем мучыштарем. Тыге ачамын пашам тыршен ыштымыжым да шкемын пашам иктешлен, Орай псевдонимым налынам (Марий коммуна. 1966. 18 сент.).

Тудын икмыняр почеламутшо аралалт кодын. Нунын коклаште – «Шыже жап»:

Чевер кече почешет
Вашталтеш игечет.
Кузе койын, эй, ужат,
Шокшо кечет эрталеш,
Коклан веле ончалеш.
Вашке йӱштет шуылдалеш,
Шокшо манмет мондалтеш.
Ок кӱл ыле тувырат,
Ынде шагал мыжерат.
Мардеж южге пуалеш,
Лышташ йыжге йогалеш.
Теве комбо, турняжат
Шокшо мландыш чоҥештат.
Кече кӱчык, йӱд шопка,
Тӧтыретпуч йӱк пеш шокта.
Шурным налын, нур эрнен,
Тудлан калык йывыртен.

Фронт гыч Мария Михайловналан колтымо фотожо шеҥгек тыгак почеламутым возен:

Мый улам Пыжай марий
Да Вӧдыр эрге Метрий.
Авием – Васли Проска,
Тудын гай лийынам проста.
Тый ончет мыйым ӧрын,
Что упшем мыйын шӧрын.
Шӧрын огыл, шӧрынрак,
Ончал докан сайынрак.
Тыйым керылт пеш ончем,
Мӱндыр улат, мом ыштем.
Шупшалам гын, вожылат,
Вожылмет ден воштылат.
Кӧлан ок кӱл – шӱвалеш,
Кӧ йӧрата – шупшалеш.
Неужели пеш оҥай?
Салам дене Дим. Орай.

«Йошкар кече» газет редакцийын каҥашыже почеш Дим. Орай прозо деке утларак шӱмаҥын да варажым ятыр ойлымаш ден повестьым возен.

Дим. Орайын икмыше ойлымашлажым тематике шотышто кок тӱшкалан шелаш лиеш: ик тӱшка – бюрократ-влакым койдарен воштылмаш, вес тӱшкаштыже Совет власть жапысе  марий ялын илыш-йӱлажым тошто илыш дене таҥастарен сӱретлыме.

Авторын икымше ойлымашыже – «Йошкар  обоз» –  1929 ийыште, ӱрня тылзын 31-ше кечыжын «Марий ял» газетеш  савыкталтын.

1929 ий 1-ше сӱремыште «Йошкар кече» газетеш «Оптышыш верештын», «Пеледыш пайремым сайын эртарышна» заметкыже-влак первый гана «Орай» псевдоним дене савыкталтыныт. Тиде  ийынак тушан «Сола мучаш дене», «Осып Ваня», «Йомшо кагаз» да «У вий» журналеш «Ача-ава кумыл» ойлымашыже-влак лектыныт.

1930 ийыште Маробиздат Дим. Орайын «Йотештше» повестьшым посна книга дене луктын. Автор тиде произведенийыштыже нэп жапысе илышым чын сӱретлен, тушманле элемент-влак дене кылдалтмыжлан кӧра  йӧрдымӧ корныш логалше Ямет  гай йоҥылышым ышташ огыл манын туныктен. Тӱҥ геройжо – ялысе шемер кокла гыч лекше совет пашаеҥ Ялтаев Ямет. Тудо чон яндарлыкшым, икымше йӧратымашыжым арален ок шукто, лӱмнержым шӱктара, амырта. Писатель тидлан олам титакла; манеш, пуйто марий еҥ ял, пӱртӱс деч торлымыжлан кӧра пужла, локтылалтеш.

Шернур районын «Коммунар» газет редакцийыште ыштыме жапыштыже Дим. Орай «Карш корно» повестьым возаш тӱҥалын да «Чодыраште» ужашыжым «Рвезе коммунар» газетеш, 1931 ий 14 кылмын лекше номерешыже савыктен. Тиде повестьым возымыж годым Орай кок гана творческий командировкыш лектын коштын. Тыгодым тудо шуко материалым поген да иктешлен. Санденак Дим. Орай икымше возымашкыже ятыр вашталтышым пуртен, а южо эпизодым йӧршеш уэш пужен возен. Кок ий гыч, 1933 ийыште, повесть тӱрыснек «У вий» журналеш лектын, а 1935 ийыште Москваште посна книга дене савыкталтын.

«Карш корно» повесть – шкет озанлык-влакым чумырен, колхозым ыштыме жапым ончыктышо сылнымутан произведений. Тудын тӱҥ геройжо Пашер тулык огыл: ача-аваже – Октябрь революций, изаже – оласе пролетариат, шольыжо – ялысе шемер.  Тудо у илыш верч кучедалеш.

1933 ийыште Дим. Орайын «Ойлымаш-влак» книгаже Москваште «Художественная литература» издательствыште (ГИХЛ) лектын. Тушко «Сола мучаш дене», «Осып Ваня», «Кӧ керте?», «Йомшо кагаз» ойлымаш-влак пуреныт.

«Кӧ керте?» ойлымашыште Дим. Орай бюрократ-влакын чын илышым ужын моштыдымыштым, Совет властьлан кӧ таҥ, кӧ тушман улмым пален моштыдымыштым ончыкта. Еҥ пӱжвӱд дене илаш тунемше Пондаш Каврий гай чоя еҥ-влакым калык яндар вӱдыш луктеш, чыла титакым тӧрлата, у илышлан чаракым шындаш тӧчышӧ-влакым корно ӱмбач кораҥда.

Тыгай идейымак «Йомшо кагаз» ойлымаште ужаш лиеш. Бюрократизмым автор буржуазный мировоззрений, буржуазный койыш дене кылден. Тидым «Кырманай ден эргыже» ойлымашыште ончыктымо. Революций деч ончыч Кырманай шке эргыжым кугу тиякым, волостной писарьым ышташ шонен пыштен, а шкеже «кугу кевытым почаш» шонен. Империализм сар тӱҥалеш, Октябрь революций рашкалта, тошто строй дене пырля кугу тиякат пыта. Кырманайын эргыже ялсовет секретарь лиеш, но тудлан тиде ок сите: кузе-гынат ялсовет деч кӱшкырак куснаш шона. Кырманаят «кугу лӱман еҥын ачаже» лияш шонен ила. Но мучаш вучыдымын савырна: Микитам паша гыч кораҥдат, судыш пуат, петыренат шындат.

Дим. Орай мыскара ойлымашлаштыже положительный герой-влакым ончыктен огыл, туге гынат положительный вий кажне ойлымаште уло. Тиде – калык. Калык шке нерген гына шонышо-влакым социализм чоҥымо корно ӱмбач кеч-кунамат ӱштыл шуа.

Авторын изи ойлымашлажын вийже – мыскаран ончыктымо образ-влакым илышлан келшышын чын сӱретлен моштымаште.

1932–1935 ийлаште писатель «Оляна» повестьым возен. «У вий» журналеш тудым «Салтак вате Оляна» вуймут дене савыктен. 1935 ийыште Маргосиздат повестьым посна книга дене луктын. «Оляна» – марий сылнымутан литературышто Октябрь революций да граждан сар жапысе марий ӱдырамашын Родина верч, чын верч  кучедалмыжым ончыктышо первый кугу произведений. Писательын повестьыштыже марий ӱдырамашын образшым у семын почын пуымо. «Оляна» повестьын тӱҥжылан, писательын шке ойлымыж почеш, Марий Пижай ялыште лийше событий-влакым кучылтмо. Тылеч посна тудо Токтамыж, Чашкаял. Мари-Кугушень, Вочарма, Пакшай яллаште, Улеево селаште ятыр кӱлешан материалым поген да возымаштыже кучылтын.

Автор «Оляна» повестьыште империализм сар гыч тӱҥалын, граждан сар марте жапым авалтен. Произведенийын тӱҥ геройжо – Оляна. Олянан ачаже ончыл шонымашан еҥ лийын, 1905-1907 ийласе руш революций годым шемер калыкын пиалже верч кредалшыжла колен. Оляна ачаж деч кодшо революций шӱлышан шолып литературым пала. Тудо лудынат, возенат мошта. Тыгодымак тудо моло ӱдырамаш семынак тошто илышын кочыжым шижын шога. Но неле туткар пагытыште илыш йыжыҥлам келгынрак умылаш тӱҥалеш. Ончыч поян-влакым ужмышудымын ончаш тунемеш. Февральысе революций годым тюрьмаш логалеш, Кугу Октябрь тудым эрыкыш луктеш. Тыге эркын Оляна калыкын пиалже верч кучедалмашке ушна, Коммунист партий радамыш пура.

1936 ий 19 октябрьыште «Марий коммуна» газетеш «Куралмаште» ойлымашыже «Стахановецын шӱмжӧ» вуймут дене печатлалт лектын. Тиде ойлымашын геройжо-влак Вӧдыр ден аваже колхозыш пурат, но аван чонжылан ласка огыл, тудо эр еда шортеш. Корно пашам тӱшкан ыштымаш гыч толшо эргыже аважлан тыге ойла: «Эй, авай, ит шорт, арам шортат. Тӱшкаште ышташ пеш сай вет. Теве пырля пашашке лектын ончо докан, шортметымат чарнет». Чынак, ава пырля ыштыме тӱшка пашаште йывыртымашым муэш. А Вӧдыр шошо ага пашаште «Танк» колхозышто гына огыл, ялсовет, район кӧргыштат  первый стахановец лиеш. Тудо кече дене тӧр пашашке лектеш, кече дене пырля нур гыч кая. Вӧдырын паша лектышыже кечын нӧлталтеш: 1,69 га, 1,75 га, 1,96 га… Качествыжат моткоч сай. Тиде литератур герой илыш гыч налме – Фёдор Иванович Гаврилов, Параньга районысо Кугу Пумарий гыч.

Ава чылажымак ок умыло гынат, шӱмжӧ дене илыш эҥертышым шижеш: кажне еҥын ӱшанже – коллективыште, тӱшка пашан сеҥымашыштыже. Тиде – еҥ ден еҥ коклаште икте-весылан поро айдеме семын полшен шогымо кумылын негызше. Тый чылаштын пиалже лӱмеш лийжак манын ыштет гын, весат, тӱшка пашаште участвоватлыше чыла еҥат тыйын пиалет лӱмеш тыгаяк тыршымашым ончыкта.

Дим. Орай ятыр произведенийыштыже нэп жапысе марий ялым ончыкта («Немда кугыза», «Ача-ава кумыл», «Йотештше»). «Немда кугыза» ден «Ача-ава кумыл» ойлымашым автор варжым уэш тӧрлатен да 1940 ийыште лекше «Пиалан колхоз илыш» ойлымаш-влак сборникышкыже пуртен. Нунын у вариантышт икымше изданий деч форма шотыштат, содержаний шотыштат ятыр ойыртемалтыт.

«Немда кугыза» ойлымашын сюжетше пеш проста. Ойлымашын геройжо Вӧдыр  – йорло марий кресаньык. Тудо поян Новик Метрий кидыш верештеш, поянын ойжо почеш Немда кугызалан чылт арамак кумалеш. Вӧдыр деке корныеҥ пура, тудо доктор улмаш да эргыжым колымаш деч утарен кода.

Тиде ойлымашын 1940 ийыште печатлалт лекше вариантше йӧршеш вес тӱрлӧ. Вӧдыр олмеш тыште вес геройым – Сидор Сидоровым – налеш. Николай Сидорович медицине наукын докторжо лийын. Тудым уна-влак саламлаш толыныт. Сидор ожно поян кидыш верештмыже да Немда кугызалан кумал илымыже нерген ойла. Николай Сидоровичым саламлаш толшо профессор Маргарита Викентьевна Сидорын ойлымыжым колышт шинча. Сидорын мутшо гыч пале лиеш: шуко ий ожно Маргарита Викентьевна черле рвезым колымаш гыч шкак утарен коден улмаш.

Тыге ойлымашын сюжетше да герой-влакын койышышт келгемын, илышын социальный строй дене кылдалт шогымыжо рашемын.

Дим. Орайын «Ача-ава кумыл» ойлымашыже марий ӱдырамашын еш илышыжым ончыкта. Тиде ойлымаш кок редакциян. 1929 ийыште лекше икымше вариантыште Корий – марий кресаньык. Тудын Тайра лӱман ӱдыржӧ уло. Корий, тудын кумылжым ончыде, поян Опойлан ӧкымеш марлан пуэн колта. Опойжо вес ӱдырамаш деке, Овий деке, коштеш. Овийын ойжо почеш ватыжым ойырен колта. Тайра суд дене Опой деч кокшӱдӧ витле теҥге оксам налеш. Опой пеш сыра, Тайрам пеле колымешкыже кырен кода. Тайрам ожно йӧратыме качыже, Вачий, утара.

1940 ийысе вариантше первый редакций деч ятырлан ойыртемалтеш. Тыште Тайра марийжын тарзышкыже савырна: Опой – поян, а Тайра – йорло, санденак Опой шке ватыжым мыскыла. Но Тайра тыгай кочо илыш дене огеш кӧнӧ, шке пиалжым совет законын полшымыж дене арала да поян марийжым сеҥа.

Икымше вариантыште Вачий – тыглай качымарий. Йорло улмыжлан кӧра йӧратыме ӱдыржымат марлан налын огеш керт. Кокымшо вариантыште тудо – Йошкар Армий гыч толшо у айдеме. Ойлымашын кокымшо варантыштыже автор илышын социальный могыржымат келгынрак почын.

1944 ийыште Совет Союз Герой Сергей Романович Суворов нерген повестьым возаш материалым пога, тудым вич ий воза. Тудо Сергей Суворовын служитлыме частьын командованийжылан геройын боевой подвигше нерген чыла материалым колташ письмам возен. Писательын йодмыжо шукталтын. Тудын нерген командований, частьын комсоргшо, командир-влак деч шуко серышым, армий ден фронт газетлаште Суворовын подвигше нерген возымо статья-влакым налын. Тылеч посна автор геройын шочмо верыштыже лийын. Суворовын аваже, изаже-влак дене мутланен, тудын фронт гыч колтымо письма-влакше дене палыме лийын.Война деч ончыч Сергей Суворов Пумарий школышто тунемын, сандене Орай тиде школысо туныктышо, Сергейын пырля тунемме йолташыже-влак дене мутланен. Писатель Сергей Суворовым шкенжымат пеш сай пален. Армийыш каймыж деч ончыч 1940–1941 ийыште тудо районный газетын активный возышыжо лийын. Орай Суворов денат шуко гана вашлийын. Но чаманаш логалеш, писатель шке произведенийын лекмыжым ужын шуктен огыл.

«Чолга шӱдыр» повестьым Дим. Орай 1944–1949 ийлаште возен. Тиде  сар теме дене кылдалтше тӱҥ пашаже. Тушто писатель Совет Союзын Геройжо, марий калыкын ик эн уста эргыже, Савак кундемын шочшыжо Сергей Романович Суворов нерген шӱм вургыжын каласкален. Марий книга издательстве повестьым 1950 ийыште савыктен луктын. Произведенийыште марий ялын сар деч ончычсо да сар жапысе илышыже, совет салтакын фронтышто илаш-колаш кредалмыжым ончыктымо.

«Чолга шӱдыр» повесть – очерково-публицистический произведений. Тушто автор Сергей Суворовын ешыжын 1922 ий гыч 1942 ий марте илыме жапшым ончыкта. Писатель шке геройжын илыш-корныжым, кушмыжым тичмашын почын пуа.

1946 ийыште Дмитрий Федоровичым «Марийская правда» ден «Марий коммуна» газет-влак редакцийлаш налыныт да шке корреспондентыштлан палемденыт. Тыште писатель-журналист пытартыш кечыже марте тыршен. Газетлаште пашам ыштымыже творчествылан у темым, сюжетым пуэн шоген, илыш вӱршерым тӱткынрак эскераш йӧным пуэн, у деч у еҥ-влак дене вашлийыктен. Тудо ужмо сӱретлан я койдарчык шӱлышым, я романтика сын да поэзий кумыл дене сӧрастарен. Йырысе пӱртӱсат, герой-влакын лӱмыштат, авторын йылмыжат тидлан келыштаралтыт.

Моткочак сылнын, нигӧ весын возымыж дене таҥастраымаш лийдымын Дим. Орай «Тӱтыра вошт» романын действийже эртыме рӱдӧ верым – Озамбай ялым – сӱретлен. Тиде – моло огыл, а прозо дене серыме кӱчык поэме, марий яллан да тусо пӱртӱслан ямле моктеммур.

Тыгак йӧратен, ушеш кодшын каласкален писатель «Чолга шӱдыр» повестьыште Савак вел нерген. Тыште марий ӱдырамашым, аван уш да чон поянлыкым, поро кумылжым Овопын образше гоч устан ончыктымо. «Тыгай ава гына Сергей Суворов гай чын айдемым ончен куштен кертын», – шижтара автор.

«Марий коммуна» газет 1948 ий шыжа 12-шо кечын Дим. Орайын «Кӧ каен, тудо кышам коден» мыскаражым печатлен. Тудо  «Трудовик» промартельым вуйлатыше-влакым пашазе-влак верч тыршыдымыштлан, сай качестван продукций верч начарын кучедалмыштлан шылтален, ойжо государствын погымыжым шолыштшо-влак ваштарешат виктаралтын.

1951 ийыште иканаште кок книгаже лектеш: «Тӱтыра вошт» ден «Онар калык». Тыгак марий книга издательстве писательын «Тӱтыра вошт» романжым савыктен. 1930 ийыште серыме изирак повесть илен-толын марий калыкын 20–30-шо ийласе илышыжым ончыктышо кумда эпике романышке савырнен. Мучашке шукталтын огыл гынат, тиде роман пӱтынь марий сылнымутын сеҥымашыж семын аклалтеш. Произведенийыште марий калыкын  1923-1929 ийласе илышыже ончыкталтеш. Роман религийын аяр косаже ваштареш виктаралтын. У илышым чоҥымаште тошто годсо йӱла-влак чаракым ыштылыныт, кресаньыкын шинчам лумыныт. У семын шонышо еҥ-влакын  кучедалмыштлан кӧра тошто илыш-йӱла шалана., у йӱла вияҥеш. Произведенийын тӱҥ геройжо Ямиданов Макси – икмарда кресаньык эргыже. Тудо религийлан ок ӱшане, у илыш-йӱла верч шога. Ялысе рвезе калык коклаште шкенжын ончыл шонымашыж дене ойыртемалтеш. Но тыгайышке тудат кенета ок шу. Тудо педтехникумышто тунемше Миклай йолташыж дене вашлиеш. Миклай Максилан у илыш, рвезе калыкын пашаж нерген умылтара. Тылеч вара Ямиданов комсомол радамыш пура, илышым кумданрак, келгынрак пален налаш манын, тӱрлӧ книгам лудеш, уш-акылжым пойдара. Книгам, газетым тудо куатле шинчымаш памашлан шотла, нунын дене пеҥгыде кылым куча, эн ӱшанле йолташ шотеш ужеш. Тыге Макси посеш кодшо кресаньык илыш-йӱлан тушманже лиеш. Дим. Орайын «Тӱтыра вошт» романже шке значенийжым йомдарен огыл. Тудо религий ваштареш лӱдде кучедалаш туныкта.

Кокымшо – «Онар калык» – книгашке  «Оляна» повесть, латкуд ойлымаш ден очерк, кок почеламут пуреныт. «Оляна»  повесть «Немда кугыза» книгашкат (1991) пурен. Тыштак – кум ойлымаш да «Онар калык» очерк.

Ятыр жап эртымеке, 1974 ийыште, Марий книга издательстве писательын «Осып Ваня» сборникшым савыктен. Тушко мыскара ойлымаш ден фельетон-влакым пуртымо.

Писательын южо ойлымашыже-влакым руш, татар, башкир, чуваш йылмылаш кусарыме, а «Ача-ава кумыл» ойлымашыже Будапештыште венгрла савыкталтын.

Сылнымутшо

Книга-влак

• Йотештше: повесть [Отступник]. Йошкар-Ола: Маробиздат, 1930. 68 с.
• Ойлымаш-влак [Рассказы]. М.:  ГИХЛ, 1933. 40 с.
• Карш корно: повесть [Подъём: повесть]. М.: Гослитиздат, 1935. 64 с.
• Оляна: повесть. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1935. 236 с.
• Пиалан колхоз илыш: ойлымаш-влак сборник [Счастливая колхозная жизнь: рассказы]. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1940. 84 с.
• Чолга шӱдыр: повесть [Немеркнущая звезда]. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1950. 216 с.
• Тӱтыра вошт: роман [Сквозь туманы]. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1951. 252 с.
• Онар калык: ойырен налме произведений-влак [Народ-исполин: избранные произведения]. Йошкар-Ола: Маргиз, 1951. 292 с.
• Чолга шӱдыр: повесть [Немеркнущая звезда]. Йошкар-Ола, 1973. 184 с.
• Осып Ваня: ойлымаш, фельетон, повесть.  Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1974. 152 с.
• Тӱтыра вошт: роман [Сквозь туманы]. Йошкар-Ола, 1978. 236 с.
• Немда кугыза: повесть, ойлымаш, очерк [Старик Немда: повесть, рассказ, очерк]. Йошкар-Ола, 1991. 176 с.

Моло вере савыкталтше произведенийже-влак

• Ача-ава кумыл: ойлымаш // У вий. 1929. № 9. С. 2–16.
• Ача шӱм: очерк // Марий коммуна. 1944. 19 дек.
• Гитарым шоктен колто: стихи // Марий коммуна. 1943. 16 дек.
• Йомшо кагаз: ойлымаш // Марий ял. 1929. 17 авг. № 34.
• Йошкар обоз: ойлымаш // Марий ял. 1929. 31 март.
• Йӧратем мый тиде мландым: ойлымаш // Марий коммуна. 1971. 16 сент.
• Карш корно: повесть // У вий. 1933. № 6. С. 9–20.
• Кинде шочмаш: ойлымаш // «Родина верч» МАССР Совет писатель-шамыч союзын литературно-художественный альманахше. Йошкар-Ола, 1943. № 4. С. 46–99.
• Кӧ каен  кышам коден: мыскара // Марий коммуна. 1948. 12 окт.
• Кӧ керте: ойлымаш // У вий. 1930. № 2–3. С. 21–23.
• Логар: мыскара ойлымаш // У вий. 1936. № 1. С. 78–79.
• Мланде верч: ойлымаш // Ончыко. 1981. № 5. С. 97–101.
• Мланде верч: ойлымаш // У вий. 1933. № 8. С. 3–8.
• Мотор илыш: очерк // Марий коммуна. 1985. 24 июль.
• Немда кугыза: ойлымаш // Марий ял. 1929. 14 июль.
• Оли ден Тали: почеламут // У вий. 1929. № 6. С. 27.
• Онар калык: очерк // Марий литература: VII класслан хрест. / А.А. Асылбаев ден А.И. Кузнецов ямд. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во. 1963. С.172–179.
• Осып Ваня: ойлымаш // Марий ял. 1929. 28 июль. № 31.
• Осып Ваня: ойлымаш // Марий литература: VII класслан хрест. / А.А. Асылбаев ден А.И. Кузнецов ямд. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во. 1963. С.169–171.
• Перке кече: ойлымаш // У вий. 1935. № 1. С. 43–45.
• Пӧрвӧ ага: «Карш корно» повесть гыч ужаш // У вий. 1932. № 1–2. С. 51–57.
• Родина верч: ойлымаш // У вий. 1939. № 5–6. С. 19–25.
• Родина верч: ойлымаш // VI класслан лудшаш книга / С.И. Ибатов ямд. Йошкар-Ола: Маргиз, 1994. С. 207–227.
• Савак вел: «Чолга шӱдыр» повесть гыч ужаш // Шочмо йылме: тӱҥалтыш школын III класслан лудшаш книга / Н.К. Орешкин ямд. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1952. С. 151–152.
• Салтак вате Оляна: повесть // У вий. 1932. № 8–9. С. 22–30.
• Салтак вате Оляна: повесть // У вий. 1933. № 1. С. 8–17; С. 37–47; № 2. С. 17–31; № 9–10. С. 4–14; № 11. С. 31–43.
• Салтак вате Оляна: повесть // У вий. 1934. № 2–3. С. 75–95; № 4. С. 19–35.
• Самолет: ойлымаш // V класслан лудшаш книга: I ужаш / Н.Т. Пенгитов ямд. Йошкар-Ола, 1949. С. 113–116.
• Сола мучаш дене: ойлымаш // Марий ял. 1929. 19 май. № 21.
• Сола мучаш дене: ойлымаш // Марий альманах. М., 1932. С. 232–238.
• Стакан: мыскара ойлымаш // У вий. 1936. № 1. С. 75–78.
• Стахановецын шӱмжӧ: «Куралмаште»  ойлымаш // Марий коммуна. 1936. 19 окт.
• Тевак вараш кодам: ойлымаш // Марий коммуна. 1995. 6 мая.
• Тев-ыс илыш кушто улмаш: ойлымаш // Марий литература: V класслан хрест. / сост. С.Н. Смирнов. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1960. С. 122.
• Уэмше илыш: ойлымаш // Лудшаш книга: VII класслан: III ужаш / А.А. Асылбаев ямд. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1948. С. 164–171.
• Ӱждымӧ уна: ойлымаш // У вий. 1933. № 6. С. 1–8.
• Чодыраште: «Каршкорно» гыч ужаш // Рвезе коммунар. 1931.14 нояб.
• Шиймаште: очерк // Марий коммуна. 1948. 6 авг.
• Шыже: ойлымаш // Шочмо йылме: тӱҥалтыш школын II класслан лудшаш книга / П.А. Клюкин ден А.Н. Глушкова ямд. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1960. С. 39.

Вес йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

• В вагоне: отрывок из повести «Чолга шӱдыр» // Марийская правда. 1950. 11 июля.
• Немдинский старик: рассказ / пер. А. Кременского // Солнце над лесами. Йошкар-Ола, 1984. С. 200–211.
• По воле родителей: рассказ / пер. на венгер. И. Макаи // Форраш. Будапешт, 1963. С. 108–125.
• По воле родителей: рассказ / пер. на рус. А. Кременского // Родник: рассказы мар. писателей. М.,1961. С. 76–88.
• Тӹтӹрӓ вашт: роман / пер. на горномар. М. Канюшкова. Йошкар-Ола, 1993. 220 с.
• Утышы: повесть; Онар халык: очерк; Осып Ваня: шайыштмаш / пер. на горномар. Г. Матюковского // Онар халык. Йошкар-Ола, 1979. С. 212–284.
• Цолга шӹдӹр: повесть / пер. на горномар. К. Беляева, А. Микушкиной. Йошкар-Ола, 1977. 216 с.
• Цолга шӹдӹр: повесть / пер. на горномар. К. Беляева, А. Микушкиной. Козьмодемьянск, 1953. 174 с.

Илышыже да творчествыже нерен литератур

• Ефруш Г. Дим. Орайын творчествыже // Пиалан илыш. 1939. № 2. С. 73–87.
• Зайниев Г.З. Онар калыкын эргыже: Писатель Дим. Орайын шочмыжлан – 110 ий // Ончыко. 2011. № 8. С. 93–101.
• Зайниев Г. Онар тукым // Илыш эҥер. Йошкар-Ола, 1982. С. 40–47.
• Зайниев Г. «Тӱтыра вошт» йолга «Чолга шӱдыр» // Илыш муро. Йошкар-Ола, 2006. С. 42–67.
• Зайниев Г. Шкежат чолга шӱдыр гаяк // Ончыко. 2002. № 5. С. 186–191.
• Зайниев Г.З., Таникеева В.Д. Лӱм верч огыл возенам: Дим. Орай: писатель, журналист, айдеме: статья, ой-шомак, серыш, шарнымаш. Йошкар-Ола: Мар. кн. савыктыш, 2011. 160 с.
• Ибатов-Эман С. Савакский соловей // Турекская сторона / авт.-сост. Р.Бушков. Казань, 2000. С. 154–158.
• Карпов-Пӱнчерский П. Дим Орайын творчествыже // У вий. 1935. № 5. С. 95–104.
• МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 265.
• Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 2008. С. 456–458.
• Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1988. С. 209–212.
• Сергеев М. Шкежат чолга шӱдыр гаяк // Арслан тукым. Йошкар-Ола, 1985. С. 49–57.
• Соловьев А. Келшымаш тул: туныктышылан пособий. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-ве, 1992. 112 с.
• Эман С. Дмитрий Орай // Эман С. Сылнымут нерген мут. Йошкар-Ола, 1971. С. 78–168.
• Эман С. Рассказы и повести Дмитрия Орая // Труды МарНИИ. Йошкар-Ола, 1956. С. 95–123.

Дим. Орай нерген шарнымаш

Ираида Дмитриевна (Дим. Орайын ӱдыржӧ)

«Ожно пайрем шуэнрак лийын. Тӱҥ шотышто 1-ше Май, 7-ше ноябрь да Пеледыш пайрем-влакым пайремленна. Кум-ныл еш дене пырля погынымо годым ачам кушта ыле. Эн йӧратыме мурыжо «Сулико» лийын. Гитарым шокташ йӧратен. Самырыкше годым кӱслем, тальянкым шоктен. Зина ӱдыржын марийже аккордеоным пӧлеклен. Тудым ното деч посна шоктен» (Ямде лий. 1991. 21 сент.).

А. Айзенворт

«Дим. Орай – калыкын йылмыжым, илышыжым палыше талантан писатель» («Марийская правда. 1941. 4 март).

Г. Зайниев

«Уста марий писатель Дим. Орай литературыш 1929 ийыште толын да коло ий жапыште «Тӱтыра вошт» романным, «Йотештше», «Карш корно», «Оляна», «Чолга шӱдыр» повесть-влакым, ятыр ойлымашым, очеркым, фельетонным, мыскарам возен. Нуным калык йӧратен лудеш» (Илыш эҥер. Йошкар-Ола, 1982. 40 с.)

Н. Лекайн

«Дмитрий Орай марий калыкын илышыжым да тудын сеҥымашыжым сылнын возен. Тыгай произведений-влакым лудын лектат да ушешет шарнымаш кужу жаплан шинчен кодеш. А посна вер-влак нигунамат огыт мондалт» (Ончыко. 1955. № 1).

Крылов В.В. Пыжай марийын сылнымут олыкшо

(Дим. Орай лӱмеш)

Пыжай марийын
Сылнымут лай олыкшо
Ыш лий марий лудшылан
Кумыл волтышо.
Сай повесть лектын –
Возен «Чолга шӱдырым»,
Да пӧлеклен «Олянам» –
Чулым ӱдырым.
«Тӱтыра вошт» романжат,
Жаплан келшыше «Осып Ваня» я
«Кырманай ден эргыже»…
Яра мут ден она пуро ме
Лучо келгышке,
Ты олыкым ончалаш толына
Пыжай велышке!

Шымлымаш паша-влак

П. Карпов-Пӱнчерский. Дим Орайын творчествыже

«Йотештше» повесть нерген критик статья печатлыме ыле. Кеч Шкетан шугыньлен манеш гынат, тӱҥ шотышто Орайын тиде повестьыште улшо ситыдымашыже кӱлеш наре ончыктымо.

Писательын тӱҥ идейжым «Йотештше» манме мутшак ончыкта. Вес семын каласаш гын, локтылалтше, пужлышо манаш лиеш.

«Йотештше! Повестьын геройжо Ямет ялыште илымыж годым активист ыле. Садлан тудым кундемысе погынымашыш делегатлан колтеныт, а туде погынымаште облисполкомыш сайленыт. Вара кундем олаш пашам ышташ кайымекыже, тошто купеч ӱдырым вашлиеш, ялысе таҥжым монда, купеч ӱдыр дене ушна, класс тушман дене родо лиеш да Ямет нунылан верым кычалаш, пашам темлаш тӱҥале. Тидым пален налмеке, класс тушман-влакым поктен колтышт, Яметым шкенжымат паша гыч кораҥдышт. Ватыжат (Ганя) тудым кудалтыш. Ямет ялышке пӧртылын, «шӱвалме шӱвылжым нелаш» тӧча, тошто таҥже дене ушнынеже, тудын марийжыым пуштнеже. Ик могырым Орай кугурак пашаш шогалше(выдвиженец)-влакым шижтара: класс тушман дене ида пижедыл, родым ида кучо, манеш.

А илышын чынже тыгай: коммунист партийын каҥашыж почеш пашазе да йорло кресаньык, колхозник кокла гыч эн тале активист-влакым совет пашаш шупшун шогалтыме кугу пайдам пуэн. Вет ик могырым совет аппарат гыч тушман-влакым луктеденыт, вес могырым выдвиженец-влакат совет аппаратым саемдымаште путырак кугу полышым ыштеныт.

Д. Орай выдвиженец-влакым сайын сӱретла ыле гын (Ямет деч посна весымат, сай выдвиженецым, ончыкта гын) тунам шке идейжым, «класс тушман дене ит пижедыл» сайыш шуктен манаш лиеш ыле. Кеч-могай еҥат шке илышыжым саемдаш тырша. Яметат эн ончыч ялыште, Эрвикам налын, сай илышым ыштынеже ыле. Олаште купеч дене родым кучен, тудын ӱдыржым марлан налын, сай илышым ыштынеже ыле. Икманаш, Яметын сай илышым ыштымашыже капитализм корно дене каен колтен. Совет власть годым сай активист социализм верч кучедалын, илышым ышташ тырша. Йоҥылыш корно дене илыш саемдыше Яметым ончыктымеке, чын корно дене кучедалше активистым ончыктымо дене иылышын чынже сайрак сӱретлалтеш ыле, повестьын акше, социальный функцийже да сылнылыкше кӱш кӱза ыле.

Илышыште улшо противоречийым (кок корно дене илыш саемдыме йӧным), социализм корнын сеҥымашыжым Орай-художник ужын моштен огыл.

Тиде повестьыште моло ситыдымаш-влакат улыт: наций вопрос шотышто, ялым ола ваштареш шогалтыме, ялым уто дене моктымо…

(Зайниев Г.З, Таникеева В.Д. Лӱм верч огыл возенам: Дим. Орай: писатель, журналист, айдеме: статья, ой-шомак, серыш, шарнымаш. Йошкар-Ола, Мар. кн. савыктыш, 2011. С. 51–53).

Сергей Эман. Дмитрий Орай

Дим. Орай «Тӱтыра вошт» романжым возен пытарен огыл. Туге гынат романыште марий калыкын илышыжым 1923 ий гыч 1929 ий марте ончыктымо. Чын, авторын планже кугу улмаш: тудо колхозный стройын сеҥымыжым да марий калыкын у илышыш лекмыжым ончыкташ шонен.

«Тӱтыра вошт» романным антирелигиозный да социальный романлан шотлыман, молан манаш гын, тиде произведенийыште автор Октябрь революций деч вара калыкын илышыштыже кугу социальный вашталтыш-влак лиймым да марий калыкын социализым чоҥымо пашаш ушнымыжым кумдан ончыктен. Тиде социальный вашталтышлан кӧра шемер марий религиозный мировоззренийым сеҥен, тӱрлӧ ырымлан, уло-укелан ӱшанымыжым чарнен.

Дим. Орай шке геройжо-влакым я шем, ош чия дене гына огеш сӱретле. Но южо отрицательный геройжо саадак сындымын коеш, молан манаш гын, тудын чевер, таза тӱсшат шакше кӧргӧ коцышыж дене келшен ок шого (Ведыркен кува, Омылька да молат). Тыгай герой шкенжым гына йӧрата, моло еҥым шке пайдаж верчын веле ужеш. Тидланак нуным калык ок йӧрате, йӧн улмо годым койдарен воштылеш.

Йӧратыме геройжым сӱретлаш Дим. Орай волгыдо чиям кумдан кучылтеш. Южгунам тудым мыскара гоч ончыкта гынат, тыгай геройым лудшо йӧратен онча, тудын койышыжо шӱмеш пижше, таза.

(С. Эман. Сылнымут нерген мут. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 1971. С. 131–132, 168–169).

Гельсий Зайниев. Онар калыкын эргыже

Айдеме да писатель семын мом да кузе ышташ кӱлмым Орай сайын умылен, шке пашажым тидлан келшышын чоҥен, виктарен. Фронт гыч колтымо вес серышыште тыге манын: «Мый шке мутемлан чот шогем. Мом каласенам, тудым ыштем, кок велке чонан омыл. Коло вич ий служитленам, но шке честем, лӱмнерем амыртен омыл... Честнын иленам да честнынак служитлен эртарем фронтыштат, честнын – пытартыш гана шӱлалтымешкем!».

Селькор пашашке, вара литературыш толмо тӱҥалтыш жап гычак Дим. Орай илышна утларак волгыдо, пиалан, айдемын чонжо яндар, поро лийышт манын тыршен, йӧрдымӧ койыш, шӱмдымылык, тӱрлӧ семын осалланыме ваштареш шомакын вийже дене кучедалын.

(Г. Зайниев. Онар калыкын эргыже: Писатель Дим. Орайын шочмыжлан – 110 ий // Ончыко. 2011. № 8. С. 93–94).

Орай урем Йошкар-Олаште.

С.Р.Суворов лӱмеш садерыште Дим. Орайын шӱгар ӱмбалныже шындыме Чапкӱ.

Чап

• «Ленинградым аралымылан» медаль.
• «1941-1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште Германийым сеҥымылан» медаль.
• «1941-1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште чапле пашалан» медаль.
• Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1941, 1945, 1946).

Кылвер-влак

• Орай Дмитрий Фёдорович.(руш)
• Димитрий Орай.(руш)

Литератур

1. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 456-458.
2. Кузнецов В.В., Кузнецова Н.В. Марий литератур: 8 класслан учебник-хрестоматий. Йошкар-Ола: Мар. кн. савыктыш, 2008. С. 155–178.
3. Зайниев Г.З., Таникеева В.Д. Лӱм верч огыл возенам: Дим. Орай: писатель, журналист, айдеме: статья, ой-шомак, серыш, шарнымаш. Йошкар-Ола: Мар. кн. савыктыш, 2011. 160 с.
4. Исиметов М.И. Дим. Орай – кумдан палыме писатель. Йошкар-Ола: Туныктышо-влакым усовершенствоватлыше марий ин-т, 1986. 16 с.
5. Таникеева В.Д. Дмитрий Орай – марий сылнымутын классикше. Шернур: «Формат» МУП, 2007. 28 с.
6. Зайниев.Г.З. Онар калыкын эргыже // Ончыко». 2011. № 8. С. 93–101.
7. Соловьев А.Р. Келшымаш тул: туныктышылан пособий. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-ве, 1992. 112 с.
8. Эман С. Сылнымут нерген мут: литературно-критический статья-влак. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1971. С. 78–169.
9. Зайниев Г.З. Илыш муро: Марий сылнымут: ий да еҥ-влак. Йошкар-Ола: ОАО «МПИК» савыктыш, 2006. С. 42–67.