Вуйдорык

Вуйдо́рык (Вуй вем) рушла головной мозг, лат. cerebrum, грекла ἐγκέφαλος) — тупрӱдан янлык-влакын да айдемын нерв системын рӱдӧ пӧлкаже.

Айдеме вуйвем иктеж схеме, сагиттальный пӱчкыш.

Вуйвем схеме, фронтальный пӱчкыш.

Вуйдорык вуйгорка кӧргеш олмедалтеш.

Капеш шушо айдемын вуйдорыкшын нелыт 1.5 чоло килограмм улеш, мо могырын нелыт гыч икта 2% шотла.

Вуйдорык ышталтеш ончыл вем (лат. telencephalon), вуйвем вурго (truncus encephali) ден изивем (cerebellum) гыч. Ончыл вем гын кок кугу полушарий (hemispheria cerebri) ден нуным ушышо вӱдотызан могыр (corpus calossum) гыч ышталтеш. Вуйвем вургыште ныл пӧлкам ончыкташ лиеш (кӱшычын ӱлыкӧ): кокла вем, покшел вем, кӱвар, чуяка вем. Чуяка вемын шуйнымашыже тупрӱдӧ вем улеш.

Уш-акыл ден психический функцийын рӱдерже кугу полушарийын шӱмыштӧ улеш манын, шонат. Шӱм вичкыж (икмыняр миллиметр) лончо дене ӱмбачын кугу полушарийым леведеш. Кугу полушарийын шӱмжӧ кадыртыш-влакым ышта, тиде кӱшеш тудын пайдале кумдык кугемдыме улеш.

Кадыртыш-влак (вуйвем корно-влак) коклаште вуйвем корем шуйнылыт.

Шӱм сур эмен гыч ышталтеш, тудо йымалне кугу полушарийыште ош эмен олмедалтеш. Сур эменыште нервный четлык-влакын (нейрон-влакын) капышт ден тудын йыжыҥан укшышт олмедалтыт, а ош эменыште - нерве ярым-влак (миелин дене леведме нейрон-влакын аксонышт). Ош эмен сур эменын структуржо коклаште (ден вуйдорык тӱжваке) нервный сигналым пурта.

Шӱм йымалне кугу полушарийын ош эменыжын келгеште вес сур эменым изи остров-влак улыт - базальный рӱдӧ-влак (базальный том-влак, пырче-влак; nuclei basales). Нунын деран тӱрлӧ функций уло.

Кугу полушарийын шӱмжым тӱрлӧ йӧн да тӱрлӧ критерий дене сертышлан ужашлаш лиеш:

Эволюций йогынышто иланымашын пагытше да черетлыкше дене ойыртемалтыт акрет шӱм, шоҥго шӱм ден у шӱм.

Ыштыме функций-влак дене шӱм шижше (сенсорный), тарванымашан (двигательный) да ассоциативный шӱмлан шелалтеш.

Шижше шӱмышкӧ шижме илдарман-влак деч нервный сигнал-влак толыт.

Тарванымашан шӱмыштӧ лулеге чогашылым виктарыше нервный сигнал-влак калыплалтыт.

Ассоциативный шӱм дене шонымашын процессыже кылдалтыныт.

Вераҥдалтмаш дене кажне полушарийын шӱмжӧ ныл ужашлан шелалтеш: саҥга ужаш, вуйвичкыж ужаш, вуйлеп ужаш, шоягорем ужаш.

Эше визымше ужаш уло, изотросо (островковый) ужаш, тудо ӧрдыжсӧ (сильвий) коремын келгештеже шылтыме улыт.

Кокла вемыште кӱлешан функциональный структур олмедалтыт - таламус ден гипоталамус.

Таламус кок симметричный пеле гыч ышталтеш - шола ден пурла, кузе эн шуко весе вуйвемын структур-влак мужыран улыт, чумыр налмаште айдемын капын ден тидын шотыштак вуйвемын кок-могыран симметрийыштлан келшышын. Кажне таламусын пележе тӱжвач ончымаште компактный эллипсоид гай коеш (муно сынан улеш), да сур эменын рӱдӧ-влакын шукылык (икта 30) гыч шога. Таламус шукта тӱрлӧ памаш гыч толшо нервный сигнал-влакын тӱҥалтыш весемдымашым да нунын келшыше кугу полушарий шӱмын сертыш-влакышке умбакыже колтымашым.

Тӱрлӧ пӱртӱсын памашышт гыч толедыше сигнал-влакым тӱрлӧ таламусын рӱдыжӧ колтат. Мутлан, шижме илдарман-влак гыч толшо сигнал шижше рӱдӧ-влакышке толыт, вараже шижше шӱмышкӧ кусаралтыт. Тарванымашан шӱмлан пӱрымӧ сигнал тудын деке тарванымашан рӱдӧ-влак гоч кусаралтыт. Таламус ден шӱм кылдше нерве ярым-влак полушарийын ош эменыштыже шуйналтыт.

Гипоталамус вегетативный нервный системын ден эндокринный системын виктарыше рӱдер улеш.

Гипоталамус воктен гипофиз олмедалтеш. Гипофиз - вуйвемын ужашыже огыл, а эндокринный ту улеш. Гипоталамус вӱргорно-влак да нерве ярым-влак дене гипофиз дене кылдалтын. Гипофиз ышталтеш кок ужаш гыч - ончылсо (аденогипофиз) ден шеҥгелсе (нейрогипофиз).
Вӱргорно мучко гипоталамус гыч аденогипофизышко фактор-влак (гормон гай эмен-влак) толыт, кудо тропный гормон-влакын аденогипофиз дене пуымашыжым келыштарат. Тропный гормон-влак, шке черетыштыже, чыла моло капын эндокриный тужо дене гормонын пуымашым виктарат. Нейрогипофизышко гипоталамус гыч гипоталамусышто вигак ышталтше гормон-влак (вазопрессин ден окситоцин) нерве ярым мучко (аксональный транспорт) толыт. Нуно нейрогипофизышто согремалтыт, вараже, кӱлеш семын, вӱрышкӧ колталтыт.

Ӱлнырак кийыше вуйвем вурго пӧлкаште тӱҥ шотышто пуртше нервный корно олмедалтыт. Туге гынат, тылеч посна, тыште вуйгорка (вуйвем) нерве-влакын рӱдышт ден вес кӱлешан нервный кылдыш верланат. Нервын рӱдыжӧ - нейронын капыштын компактный вераҥдалтмаш, кудын аксон-влак нервым ыштат, але кушто нервым ыштыше тӱжвал нейронын аксон-влак пытат. Ик нервын ала-мыняр рӱдӧ лийын кертыт. Чылаже 12 мужыр вуйгорка нерве-влак уло.

Тыгак тыште ретикулярный формаций верлана - чыла кум ӱлыл вургын пӧлкаже кумдыкеш шуйналтше кужу структур.
Ретикулярный формацийын нейрон-влакшын шуко ваш-ваш чот атмалалтше укш-влак уло, тидат атмалалтмаш вапш гай коеш, тышеч лӱмжӧ лектеш (лат. reticularis - вапш гай).
Ретикулярный формаций икмыняр (вич) кутынь лаштык гыч ышталтеш, нуно кум пӧлка-влакым ыштат: тиде улыт покшел (медианный), покшел-воктен (парамедианный) ден ӧрдыжсӧ (латеральный) пӧлка-влак. Покшел пӧлка покшелне верлана, ик лаштык гыч ышталтеш, а покшел-воктен ден ӧрдыжсӧ пӧлка-влак - кажне кок лаштык гыч ышталтеш, шола ден пурла . Покшел пӧлкаште ургышын рӱдӧ-влакше (nuclei raphae, NR) верланат, тышан нейромедиатор семын серотониным кучылтшо нейрон-влак олмедалтыт. Покшел-воктен пӧлкаште пелганде пале (locus coeruleus, LC) верлана, тудо нейромедиатор семын норадреналиным кучылтшо нейрон-влак гыч ышталтеш . NR ден LC нейрон-влакышт деч ярым-влак тӱрлӧ ончыл вемын пӧлкаже деке, тӱрлӧ шӱмын верже деке шарлат.

Изивем, ончыл вем семын, кок пелшар гыч ышталтеш, нунын шӱм ден ош эмен уло, ош эмен кӧргыштӧ рӱдӧ-влак олмедалтыт. Изивемын тӱҥ функцийже - тарванымаш-влакын координацийыштым виктарымаш, позым ден тӧрлыкым (равновесийым) кучымаш.