Деревяшкин, Николай Михайлович

Николай Арбан (Николай Михайлович Деревяшкин) (1912 кылме 30, Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Арбан (кызыт Арбан) ял — 2 шорыкйол 1995, Йошкар-Ола ола) — марий серызе, драматург, семлызе, сӱретче, балейтместер, Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1944), СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1958), Марий Эл Республикын Калык серызыже (1994).

Николай Михайлович Деревяшкин
Николай Арбан
Шочын	1912 ий 30 кылме(1912-11-30)
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Арбан (кызыт Арбан) ял
Колен	1995 ий 2 шорыкйол(1995-01-02) (82 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола ола
Эл	Российская империя[d]  Совет Социализм Республик-влак Ушем  Россий
Тыршымаш алан	почеламутчо, Драматург, музыкант, сӱретче, прозаик
Чап пӧлек да премий	Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1944), Марий Эл Республикын Калык серызыже (1994), Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1945, 1946, 1949, 1954, 1962, 1982, 1987)

Илыш корныжо

Николай Арбан 1912 ийын кылме тылзын 30-шо кечынже Россий империй Озаҥ губерний Чарла уезд Арбан (кызыт Арбан) ялеш кресаньык ешеш шочын.

Тӱҥалтыш школым тунем пытарымеке, Арбан Краснококшайскысе шымияш школышто шинчымашым пога, тыге искусство дек утларак лишемаш у йӧн лектеш. Школышто тунеммыж годымак театрыш корным такырта, С. Чавайнын, М. Шкетанын пьесышт поеш шындыме спектакыльлам шӱм вургыжын онча. Шымияш школым тунем лекмек, Н. Арбан театр пеленсе декоративный мастерскойыш художникын полышкалышыжлан пашам ышташ пура.

1929 ийын театральный студийыш у группым погат. Деревяшкинат тушко йодмашым воза. Театрыште пашам ыштыме годым массовкышто можмыжым шотыш налын, тунемаш экзамен деч посна пуртат. Тиде студийыште Арба ник ийым веле тунемеш. 1930 ийыште тудлан Москваш театральный художниклан тунемаш каяш путёвкым кучыктат. Москваште марий рвезым вес увер вучен: Всесоюзный художественный училищын декоративный отделенийжым Ленинградыш кусареныт. Садлан Николайлан корным умбаке шуяш верештын. Но черланымылан кӧра врач «Ленинградыште илаш ом темле» манме справкым кучыкта.

Самырык еҥлан Йошкар-Олаш пӧртылаш логалын. Тиде ийынак музыкальный студийыш экзаменым кучымек, Н.Арбан скрипка отделенийыште тунемаш тӱналеш. Латкандаш ияш рвезе скрипка дене шокташ тунемаш тӱҥалеш, а кок тылзе гыч симфонический оркестрыште кокымшо скрипка группышто шокта.

Н. Арбан музыкально-театральный училищым 1934 ийыште тунем пытара. Тиде жапыштак тудо литературдек шӱмаҥеш, шкежат возкален онча. 1932-1933 ийлаште «У вий» журналеш «Ош ӱпан Эчан» поэме гыч ужашлам савыкта.

1934-1935 ийлаште Горьковский передвижной оперный театрын артистше семын пашам ышта, 195-1937 ийлаште Йошкар Армий радамыште служитла. Йошкар-Олаш пӧртылме, Мргосфилармонийыште да арий театрын оркестрыштыже шокта.

1941-942 тйлаште Николай Михайлович военный оркестр дене пырля кужу фронтовой корным эртен, тидфже, мутат уке, илышым ужмаште, тудын шере-кочыжым палымаште поснак палдырнен. Фронт гыч пӧртылмек, тудо, шокшым кергалтен, театр пашаш ушна.

Н. Арбан умбакыже шкенжым поэзийыште ок поч, а литератур пашан ик эн неле ужышыштыже – драмыште – шке вийжым тергаш тӱҥалеш, лач тыште моштымашыжым тапта, мастарлыкше почылтеш.

Ешыже

Николай Арбан кресаньык ешеш шочын-кушкын. Аваже, Мария Дмитриевна, лудын, возен моштен огыл. Ачаже, Михаил Гаврилович, ныл классым тунем пытарен гынат, шуко книгам лудын, йомакым, илыш гыч оҥай историйым шарнен каласкален, мланде пашам шуктен илен. Икымше империалист сӧйыштӧ лийын. Нунын индеш йоча гын кум икшыве: Николай, Ольга, Лидия – илыше кодыныт. Ӱдыр-влак аваштлан шудым солаш, тӱредаш полшеныт, сурт кӧргӧ сомылкам ыштеныт, Николай мӧр погаш, кол кучаш коштын, Ошла эҥер воктен турня-влакым эскераш йӧратен.

Пелашыже, Виктория Васильевна, казачке, Оренбург лишне 1912 ийыште шочын, ачаже священник лийын. Пырля икте-весым умылен, вич икшывым ончен куштышт. Вич шочшыжат кӱшыл шинчымашан улыт.

Сылнымут корныжо

Н. Арбанын сылнымут корныжат вияҥеш. 1932 ийыште «У вий» журналыште кок почеламутшо савыкталтеш. Иктыже «Финляндий вокзал» маналтеш, весыже – «Йошкар Армий куатан». 1933 ийыште «Ош ӱпан Эчан» поэмын ужашыже савыкталт лектын.

Писательлан чапым «Янлык пасет» драмыже конден. Тиде пьесе почеш 1944 ийыште Марий драматический театрыште спектакль шындалтын. Тиде спектакль деч вара Н. Арбанын лӱмжӧ утларак палыме лийын.

Драматургын «Кеҥеж йӱд» музыкальный комедийжат калыклан кумдан палыме. Тиде пьесым автор 1945-1946 ийлаште возен. Марий кугыжаныш театр комедий почеш спектакльым икымше гана 1946 ий 21 июньышто, Марий автономный республикын 25 ий темме кечыжын, ончыктен. Кызытат театрын пашашым вораҥдаш полша.

1953 ийыште «У муро» музыкальный комедийым возен. Пьесыште тӱшка озанлыкыште у ден тоштын кучедалмыштым сӱретлыме.

Писательын «Тулар ден тулаче» комедий-водевильжат илышыште улшо посна ситыдымаш ваштареш виктаралтын. Н. Арбанын пьесыже почеш спектакль М. Шкетан лӱмеш Марий драматический театрыше 1958 ийыште ончыкталтын.

Тыге, Н. Арбан шочмо марий литературнам ятыр оҥай пьесе дене пойдарен, М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш театрлан кушкашыже полшен. Авторым «За трудовой отличие» медаль дене палемдыме.

Сылнымут

Тӱҥ произведенийже-влак

• Ош ӱпан Эчан: почеламут // У вий. 1933. № 2. С. 38.
• Эртыше ӱмыл (Тени минувшего: драма) // Ончыко. 1956. № 3. С. 4—38.
• Кеҥеж йӱд: пьеса-влак (Летняя ночь: пьесы). Йошкар-Ола, 1957. 196 с.
• Янлык Пасет: драма (Чёрный волк: драма). Йошкар-Ола, 1960.
• Йӧратет гын тый мыйым: лирич. муро-влак / Н. Арбан, Л. Сахаров. Йошкар-Ола, 1962. 80 с.
• Илыш деч ӧрдыжтӧ: драма // Ончыко. 1963. № 4. С. 12—43.
• Мичуш: повесть. Йошкар-Ола, 1965. 108 с.
• Ош пеледыш: кок пьеса (Белый цветок: две пьесы). Йошкар-Ола, 1972. 128 с.
• Пьеса-влак (Пьесы). Йошкар-Ола, 1977. 244 с.
• Ой, кеҥеж йӱд: муро-влак. Йошкар-Ола, 1977. 244 с.
• У муро: муз. комедий (Новая песня: муз. комедия) // Кугу толкын: марий драматургий антологий. Йошкар-Ола, 1987. С. 163—214.
• Кеҥеж йӱд: пьеса-влак (Летняя ночь: пьесы). Йошкар-Ола, 1990. 208 с.
• Мичуш: повесть. Йошкар-Ола, 1993. 96 с.

Руш йылмыш кусарыме произведенийже-влак

• Чёрный волк: драма / авториз. пер. и сценич. ред. П. Дёмина. М.: Искусство, 1957. 104 с.
• Летняя ночь: лирич. комедия / пер. автора. Йошкар-Ола, 1968. 60 с.
• Дело мастера боится: комедия / пер. Н. Сотникова // Одноактные комедии. М., 1961. С. 65—87.
• Янлык Пасет: драма / авториз. пер. П. Железнова // Радуга над Волгой. Йошкар-Ола, 1970. С. 180—265.
• То же / авториз. пер. П. Дёмина. Йошкар-Ола, 1979. С. 173—254.
• Дипломатия подвела: комедия // Юмор мари. Йошкар-Ола, 1979. С. 331—349.

Театр постановко-влак

• Янлык Пасет: драма (Черный волк). (Мар. театр). 1944, 1954, 1964.
• Сирень пеледеш: комедий (Сирень цветёт). (Мар. театр). 1946.
• Ӱдыр шӱм: комедий (Сердце девичье). (Мар. театр). 1946.
• Кеҥеж йӱд: комедий (Летняя ночь). (Мар. театр). 1948, 1951, 1957, 1973, 2001.
• Оляна: драма (Мар. театр). 1952.
• Тулар ден тулаче: комедий (Сват и сваха). (Мар. театр). 1952, 1983.
• У муро: комедий (Новая песня). (Мар. театр). 1953, 1964, 1979.
• Эртыше ӱмыл: драма (Тени минувшего). (мар. театр). 1956.
• Чёрный волк: драма (Рус. театр). 1958.
• Илыш деч ӧрдыжтӧ: драма (в стороне от жизни). (Мар. театр). 1963.
• Ош пеледеш: комедий (Белый цветок). (Мар. театр). 1968.
• Кем ургызо: комедий (Сапожник). (Мар. театр). 1998.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

• Александров А. М. Кеҥеж йӱд // Марий комуна. 1974. 10 февр.
• Арбан Н. Театрым йӧратен кушкынам // Илышын воштончышыжо. Йошкар-Ола, 1994. С. 38-51.
• Артищев Р. Пел курым театр дене пырля // Ончыко. 2003. № 8
• Бояринова Г.Н. Николай Арбан // Марий литератур: очерк, лит. портрет, эссе. Йошкар-Ола, 1994. С. 228-235
• Васин К. Порылык симфоний: Марий драматург Николай Арбанын шочмыжлан – 80 ий // Ончыко. 1992. № 6.
• Васинкин А. Ӱмыр шӱдыр // Ончыко. 1995. № 2. С. 104-110.
• Георгина М. Драматург, композитор // Марий комуна. 1989. 25 нояб.
• Григорьев Ю. Сӱретлаш мастар лийын // Марий Эл. 2005. 14 июль.
• Добреев Чавдар. Лирическая драма. М.: Искусство, 1983. 325 с.
• Евдокимов А. Жизнерадостное искусство // Мар. правда. 1982. 30 нояб.
• Зайниев Г. Усталык аршаш // Кугарня. 1997. 28 нояб.
• Иванов А. Драматургия Н. Арбана. Йошкар-Ола, 1962, 59 с.
• Иванов А. Марийская драматургия: Основные этапы развития. Йошкар-Ола, 1969. 275 с.
• Иванов А. Тӱрлӧ могыран усталык // Марий коммуна. 1982. 30 нояб.
• Иванов И. Тӱрлӧ шӧрынан усталык // Марий Эл. 1997. 28 нояб.
• Казаков М. Одна на всю жизнь // Мар. правда. 1972. 30 нояб.
• Кузнецова В., Кульшетова Л., Чеснокова В. Композиторы и музыковеды Республики Марий Эл. Йошкар-Ола, 2006.
• Никитин Н. Арбанын «Мичуш» повестьше нерген // Ончыко. 1996. № 1. С. 105-107
• Николаев С. Чия, шомак, сем – ик шӱм гычын // Марийын чон кончерже: Марий театрлан – 80 ий. Йошкар-Ола, 1999. С. 65-7
• Николай Арбан // Писатели Республики Марий Эл: биобиблиогр. справочник / сост.: А. Васинкин, В. Абукаев и др. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 67-70.
• Регеж-Горохов В. Арбан шарныкта // Марий Эл. 2002. 30 нояб.
• Смоленцева Л. П. Николай Арбанын илыш пӱрымашыже. «Мурызын чонжо»: шарнымаш книга. Йошкар-Ола. 2010. 112 с.
• Эман С. Занавесым почмеке // Ончыко. 1994. № 6. С. 92-94
• Юксерн В. Николай Арбан: шарнымаш цикл гыч // Марий Эл. 1997. 28 нояб.

Чап

• II степенян Ачамланде сар орден (1985).
• «1941-1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште Германийым сеҥымылан» медаль.
• «1941-1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште чапле пашалан» медаль.
• «Пашаште ойыртемалтмылан» медаль.
• Марий Эл Республикын Калык серызыже (1994).
• Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1944).
• СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1958).
• Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1945, 1946, 1949, 1954, 1962, 1982, 1987).

Кылвер-влак

• Николай Арбан.(руш)
• Николай Арбан.(руш)
• "Судьба и грани таланта". К 100-летию со дня рождения Н.М. Арбана.(руш)
• Арбан Николай Михайлович (30.11.1912 – 02.05.1995).(руш)
• Мемориальная доска Николаю Арбан.(руш)

Литератур

1. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 67-70.
2. Энциклопедия Республики Марий Эл — Йошкар-Ола, 2009. — 872 с. ил. C. 229. (ISBN 978-5-94950-049-1).