Кече ава

Кече Ава — Кава юмын кокымшо кашташтыже верланыше Ош Поро Кугу Юмын полышкалышыже. Кече Ава кавасе ӱлыл кашташте верланыше Вӱд Ава, Мардеж Ава, Пыл Ава, Волгенче да Кӱдырчӧ юмылан оза. Чевер кече мландым куча, шке пӱсӧ шинчаже дене пӱтынь тӱням ужеш, шыма шинчаончалтыш дене ырыкта, шымата. Тудо Тӱҥ Ош Кугу Юмо гаяк волгыдо.

Кече Ава калыклан пеш кумылан, илаш полшышо ӱнар семын палыме. Тудо нигунамат яра огеш шого, шке йырже Мландым, Тылзым, шӱдыр-шамычым пӧрдыкта, шурным кӱкта, пӱртӱсым тӱзата, айдемылан чыла илыше кушкыл, янлык, кайык да моло чонан-влаклан тазалыкым пуен шога.

Пӱрымашыж почеш тудо 28 кечыште шке йырже пӧрдын савырна. Кавасе лӱҥгалтыш дене пайдаланен, кок гана кавапомышышко кӱзен-вола, шке йырже пӧрдмӧ пагытыште ныл гана пералтышым ышта. Кече Ава шошымсо да шыжымсе равноденствий жапыште шке чурийжым мланде велыш путырак кумылын савыра. Тиде пагытыште Кече Аван шыртше мландылан пеш кугу, куатле ӱнарым колта.

Арня жапыште Кече Ава, шочмо гыч тӱҥалын, шуматкече марте ӱнарым налеш, а рушарнян вийже шагалемеш. Тыге тылзе жапыште ныл гана ӱнарым пога, вийжым ныл гана мландӱмбаке колта. Лӱҥгалтыме жапыште тудо ала вола, ала кӱза — ме огына пале. Лач ожнысо калык шижын шоген: кече жапын-жапын айдемылан, янлык ден кушкыллан шке вий-куатшым, шокшыжым утларак талын пуа. Тыгай годым айдемын шӱмжӧ вестӱкын кыраш тӱҥалеш апе тудын вийже ешаралтеш.

Арня лӱҥгалтыш деч посна уло эше идалык лӱҥгалтыш. Эн кугу лӱҥгалтыш 12 ий жапыште лиеш. Тиде лӱҥгалтымашым чыла янлык шижеш. Тидым шотыш налын, эрвел калык-влак ирсӧсна, куголя, ӱшкыж, тигр, мераҥ, шыҥшале, кишке, имне, шорык, маймыл, агытан, пий сынан ий-влакым палемдаш тӱҥалыныт. Жап вашталтме семын палемдыме чонан-шамыч кажне 12 ий гыч вийым налыт, шукемаш тӱҥалыт. 1998 ийыште вӱд ташлен гын, 1999 ий мардежан лийын. Лӱҥгалтыш дене кылдалтше вийым таче эше кӱлеш семын кучылташ тунем шумо огыл. А тиде вий — пешак кугу.

Шанчызе-влак палемденыт: кечын шке орбитыже уло, тудын савыртышыжымат палат. Галактика мучко кече 200—250 миллион ий жапыште пӧрдын савырна. Шке пеленже тудо тыгак мландым кондыштара.

Калык кечын вашталтмыжым тӱткын эскерен, шымлен илен. Тура кечывалым ӱмыл кужыт дене пален, кече шыргыжмым, модмым эскерен, игечым палаш тыршен. Телым кече шергашым чия гын, йӱштӧ лиеш манмым чыланат, очыни, палат. Кече йыр ош тыртыка гай оҥго коймо годым але кече печалтеш гын — кугу пораным вучыман, а волгалтше меҥге шогалеш — ояр йӱштӧ лиеш. Кечын да кечыйо- лын ойыртемалтше тӱсшӧ дене, кече лекме але шичме па- гытыште пӱртӱс вашталтышым эскерен, шочмо калыкна ончыклык игечын могай лийшашым раш пален моштен.

Кугезына-влак шукертак умыленыт: кече шке волгыдыж дене чыла илыше вийым помыжалтара, курымашлык тул вий дене айдеме чоным ылыжта, куатаҥда. Тыге чӱчкен пӧрдмӧ жапыште тудо айдемылан, чыла кушкыллан, янлык ден кайыклан ӱнарым пуа.

Ожно шуко калык кечым Юмо семынак пагален. Ятыр тӱжем ий ожнак Андыште (Кечывалвел Америка) кече лӱмеш храмым чоҥеныт улмаш. Египет, Майя, Индий, Китай, Таджикистан да моло эллаште илыше калык-влак обсерваторийым ыштен, кечын вашталтмыжым эскерен, илыш радамым палемдаш тыршеныт.

Урал кундем гыч куснен кайыше арий калыкын тукымжо Кече юмым Митра манын пагален. Нунын шонымышт почеш, Митра шинчалан кече семын гына огыл, кавасе тул, ош йӱксӧ але ош оргамак семынат койын. Тудын шуко вольыкшо (чырлыкше) лийын. Жапын-жапын Митра кава гыч кузе вольыкын шерен коштмыжым, калыкын мланде дене пайдаланымыжым, мер илышын ласкан да тыныслын каен шогымыжым эскера манын иран, грек калык-влакын ожны- со книгаштышт возалтын. Кечылан кумал илыше-влак тулымат (Тул Авам, Тул Водыжым) пагапеныт. Нуно кава ден мландӱмбалне илыше-влак кокласе кылым пеҥгыдемден шогат, сурт кӧргӧ илышым эскерат манын ӱшаненыт. Кече дене пырля ме Тул Ава, Тул Водыж деч пӱсӧ йылмышт да кужу шикшышт дене кумалме шомакнам, пӧлекнам Юмо деке намиен шукташ йодына.

Тул Ава — илышлан негызым пыштыше, тудым жапын-жапын уэмден, ылыжтен шогышо вий. Тул Ава, Кече Ава семынак, пеш чот арулыкым йӧрата, шкежат чыла осалым когарта.

Кугезе калыкна акрет годсек тулым илыше вийлан шотлен, тудым пагален. Ожно, кеҥежымсе кугу кумалтышым эртарыме годым, кумалаш погынышо-влак, кок пу сорымым ваш йыген, “илыше тулым” луктыт улмаш. Еш кумалтыш южгунам кудо кӧргысӧ тул ончылан эртаралтын. Сорта тулым, возакысе тулым, тулвуйым кугу виянлан шотленыт, эсогыл тулвуйым кокыте руалше еҥ кола, манын ӱшаненыт. Марий йӱласе тулым, кечым пагалымаш койыш ожнысо индоиран калык-влакын Митра Юмыштлан, тулым пагалыме традицийыштлан шуко могырым келшен толеш.

Митра нерген шинчымаш финн-угор калык-влак коклаштат аралалт кодын. Хант да манси калык Митралан ӱшаныме семынак кавасе яра имньын кудалыштше, кече семынак мландым да чыла чонаным ырыктыше, ший тӱсан Мир-Сусне-Хумлан (тӱням эскерыше айдемылан) кумалын ила.

Марий калыкат кече ший гай волгалтеш манын ойла. Кече мемнам тӱнямбалне кумдан шарлыше осал вий деч арала, тыматле, шыма, поро койыш дене илаш кумылаҥда. Айдеме шке илышыжым кечым ончен виктарышаш, осал койышлан, осал вийлан шарлаш эрыкым пуышаш огыл. Меменан чонна кече гай, ший гай волгыдо, ару лийшаш.

Марий еҥлан илыш тӱҥалме годсекак, Юмын пуымо чоным нимо денат амыртыде, чыным, порылыкым, тӧрым (справедливостьым) пеҥгыдын арален, чыла неле-йӧсым чытен илаш пӱралтын. Марий калыкна ончыкыжым ынже пыте манын шонена гын, мыланна шке кумылнам калык кумыл дене висен, калык дене иктӧр, икоян лийын, тудын верчын тыршен, кече гыч кечыш ший гай волгалтын илаш тыршаш кӱлеш.

Кече чыла тӱням, изижымат-кугужымат, рвезыжымат-шонтыжымат, нимо денат ойыркалыде, ик семынак ырыкта. Шке поро пашажлан тудо мемнан деч нимомат кӱсын пӧртылтымым огеш вучо. Айдемат тыгаяк лийшаш. Палыме але па-лыдыме еҥлан, ялмарий калыклан полшымо годым парыш нерген шоныман огыл. Ош Кече Ава семынак уло чон дене поро пашам ыштымаш суапыш кая. Тыгай айдемылан Юмо уло кумылын полша.

Тиде тӱняште ме чын илаш шонена гын, шкенан верч гына толашышаш огынал, весыланат, пӱтынь калыкланат порым ышташ тыршышаш улына. Шкенан арна (намысна, совестьна) — чон кӧргӧ шижмашна, чоным эрыктен, волгалтарен, арален шогышо ӱшанле вийна, мемнам аралыже манын шонена гын, мыланна Кече Ава семынак илаш тыршыман.

Айдемын арже мер, ола але ял, еш илыш-койышын ойыртемже негызеш вияҥеш. Юмым шотлыде, арым тӱрлӧ осал койыш деч арален ашныде, моло еҥ-влак дене иквереш илаш пеш йӧсӧ. Тыгай еҥ «подыш пурыдымо ӧрдыжлушко» савырна.

Ар айдемын тӱҥ кучемже, Кече Ава семынак нимо деч чот кугун тергыше судья. Тудо айдемылан Юмым, воктен улшо еҥым, вольык-янлык-кушкылым, пӱтынь пӱртӱсым шкем пагалыме семынак пагалаш кӱлмӧ нерген ушештарен шога. Ар мемнан кече гыч кечыш кузе илымынам терга, чын да шот дене илаш туныкта. Кӱлеш годым уда койышланна верчын тудо мутым кучаш шогалта. Тыгай годым айдемылан путырак неле: чон ӧкынымашым, чон шортмашым, чон туржмашым чыташ куштылго огыл. Туге гынат поро чонан еҥ шке арже дечын шылын куржаш ок тырше, тудын шӱдымыжӧ почешак ила.

Ар поро пашалан шуман улмо, осал койышым чон дене чытен кертдымаш койыш гоч палдырна. Ласка илышым торжан пудыртышо, нимолан да нигӧлан йӧрдымӧ, калыкым сырыктыше, осал пашам ыштыше айдеме шке аржым йомдара, шалаш кая, сындыме лиеш.

Таче шагал огыл еҥ, арын шӱдымыжым колыштде, шке шонымо семын илаш толаша. Адакшым калыкым, поснак рвезе тукымым, кызыт йӧршын аҥыртарен пытареныт, чон шижмашыштым малташ толашат, айдемылан порылык ол-меш осалым тушкат. Шуко айдемын илышыжым чон, ар огыл, кап да логар гына виктарат. Ондак мом ме поро манынна гын, таче тудым уда койыш семын аклат. Вурсышаш олмеш моктат, мокгышаш олмеш вурсат. Тыгай илышым ончен, Кече Ава чот когарга да илыш-шотым пудыртышо-влакымат ко-гарта. Шалаш кайыше-влакын илышышт ончык кайышаш ол-меш, мӧҥгештеш: пгукын йӱын колат, еш деч посна кодыт, чот нужнаҥыт.

Тыгай неле пагьҥыште шке чоннам, арнам арален ко-дашлан верчын ме Кече Ава деч примерым налшаш улына. Кузе тудо шке кечыйолжо дене чыла мландым, пычкемыш лук-влакым волгалтара, тугак мыланна илышыште чыным кычалаш тунемаш кӱлеш. Нигунамат еҥ мом ышта, тудым шоньще, вискальще ыштыман огыл, поро ден осалым ойы-рен моиггыман. Кеч-могай айдемат шке аржьщан ӱшанышаш. Осал, пычкемыш вийым кузе Кече Ава кажне кечын эр ӱжа-раж дене чарныде поктен шога, тугак ме малыше арнам эре помыжалтен эрыктен, порылык шӱлыш дене пойдарен шо-гышаш улына.

Поро кумылан, ару чонан еҥлан Кече Ава порым гына конда. Тудо чоным паремдыше, вуй уш, капкӧргӧ пашам тӧрлышӧ вий улеш. Тиддеч посна Кече Ава еҥ-влак коклаш-те лекше ӱчашымашымат шот дене тӧрла, икте-весым пага-лен илышаш верч тырша, арам вурсалтше але индыралтше еҥым пыдал налаш полша.

Кече Авам марий-влак ешым арален, пиалым конден, поянлыкым ешарен кертшылан шотлат. Ял ден ял, еш ден еш, еҥ ден еҥ коклаште кугу ӱчашымаш лекме годым ара-мак титаклалтше-влак, Ош Кече Ава ончылан сукалтен во-зын, шыгыремдыме, пызырыме, ӧпке, каргашыме деч ута-рен налаш йодыт. Кече Ава, нимомат мондыде, арам титак-лыде, илышыште вашлиялтше умылыдымашым, ӱчашыма-шым рат дене чын тӧрлаш полша, арам ойганышым йывыр-тыкта, а осал койышан еҥым шыгыремда. Кече Ава, тугеже, мемнан эн ӱшанле судьяна. Тудо кумылым пуа, нӧлта, ӱна-рым ешара.

Кече шке волгыдыжо дене чыла осалым покта, кӱлдымӧ, айда-лийже койышым ончыктышо еҥым ший пондыжо дене перенат кертеш. Сандене кечывал кечын шкемым пеш эске-рен кучыман. Кече ваштареш шӱведаш, тӱгӧ лекташ, ӱмба-кыже лавырам кудалташ ок йӧрӧ манын, кугезына-шамыч туныктеныт. Кечым оҥарашат пеш кугу сулык. Кече нерген утым ойлашат лӱдмашан. Кече пеш чот шокшо але йӱштӧ лий-же — чылажымат чытыман, тӱрлым арам ойлыштман огыл. Кече Ава тыгай муглан лач изи йоча да шоҥгым гына огеш тӱкӧ.

Пеш эскерен кучышаш улына шкенам тура кечывал па-гытыште. Вет тунам кече чыла илышлан пӱрымашым палем-дыше вийым налеш.

Путырак кугу вийым Кече Ава Кугу Кече (кугече) пай-рем гутлаште налеш. Пайремым Кече Аван экватор тураште мландын покшел корно гоч эртен кайымыж годым (19 март гутлаште), тичмаш тылзе лиймеке, эртарат. Кугече пагьҥыште Юмо сандалыкыште вашлиялтше каньысырлыкым (рушла-же хаос манаш лиеш), чылажымат шалатен пьҥараш тыр-шыше осал вийым, пычкемышым, йӱштым покта, шке вол-гыдыжо дене пӱртӱсым ылыжта. Тудын кумылжо дене илы-шым шке радамже дене уэмден тӧрлаш ситыше вий шочеш.

Тиде жапым акрет годсек чыла калыкат пеш кугу пай-ремлан шотла. Вет тунам кече модеш, тудын лӱҥгалтышыже мемнан деке пеш лишке лиеш. Эр велеш лӱҥгалтышыже эн сайын лупшалтеш. Ваштарешыже мланде йывыртен пӧрдеш. Тыгай пагытыште айдемын, чыла илыше янлыкын да кайы-кын кумылышт нӧлталтеш. Адакшым эр кече эр кид-йоллан паша ышташ кумылым, ӱнарым пуа.

Тиде пайрем годым шуко калык кечым муно дене таҥас-тарен, муныжымат кече семын шыргыжше тус дене чиялтен. Кумылым налаш, кумылым нӧлташ манын, муным пӧрдык-тен модыныт. Тыгеже ожнысо калык Кугу Кечым (кугече пай-ремым) илыш вияҥме, кумыл нӧлтмӧ кече семын палем-ден илен. Вараракшым, христиан вера шарлымеке, Европы-со калык Кугу Кечым Иисус Христосын колымыжо да ылыж кынелме пайрем семын палемдаш тӱҥалын.

Ош Кече Авам пагалымаш марий тӱрыштӧ, вургемыште, капка меҥгым, оралтым сӧрастарымаште моткоч раш пал-дырна. Вуйыш шындыме шымакш, сорока але вуй йыр пӱты-рымӧ шарпан да нашмак кечым ончыктышо ойыртемалтше тамга дене тӱрлалтыт. Адакшым ший тус дене сылнын йыл-гыжше вуйоҥго, шӱйышпидыш, шийаршаш, сӱан годым упшалме мотор рывыжупш — чылажат чевер кечым пагалы-машым, тудын аралыше вийжылан ӱшанымашым ончыктат.

Кече Ава марий тӱрлаште чӱчкыдынак ош йӱксӧ, йортен коштшо шордо але кок вуян оргамак семын ончыкталтеш. Ожнысо калык кечым кок имне але чоҥештен коштшо кок кайык пеленышт коштыктат манын шонен. Арам огыл ке-чын вийым налме пагытыште — ӱярня пайрем годым имне дене кудалыштыныт. Ӱчашен кудалыиггмаш сӱрем пайрем жа-пыштат эртаралтын. Кечым пагалымаш дене кылдалтше ты-гай йӱла Сибирь, Кавказ, Азий калык-влак коклаштат ваш-лиялтеш. Шукерте ожно эрвел кундемысе калык-влак кугу ӱчашымаште ончыч кудал толшо имнешкым шке кугыжаш-тлан ойырат улмаш. Тыге ойырен шогалтыме кугыжам нуно кече семынак пагаленыт, кугыжа — Ош кечын тӱсшӧ, шо-неныт.

Яраҥ да Пижан районышто (Киров область) илыше ма-рий-влак Курык Кугызам Эр Кече Юмо маныт. Кугыжа гаяк пагалыме марий патырым — калыкын шнуй еҥжым, Эр кече дене таҥастарен ончымаш шочмо калыкнан кугуракшым «по-мыжалтыше волгьщо вий» семын пагалымашым, марий ка-лыкын кушкаш, вияҥаш тӱҥалме пагытшым порын шарны-машым ончыкта.

Айдеме Кече Авалан кажне эрдене кудывечыш лекмыже еда кумалеш. Вольык дене кумалтышат эртаралтеш, но ӧрмал-генрак. Кече Ава лӱмеш еш дене кумалтышым марий йӱла-нам чыла шотыштат раш папен налмеке веле эртарыман. Вуй-ӱмбал юмо, Кугу Пӱрышӧ, Эрге Пӱрышӧ, Шочын Ава, Сер-лагышлан кумалмеке велетудлан кумалаш шотлан толеш. Тиде юмылан пеш чот палыше еҥ гына кумалшаш. Пурлыклан кече гай волгалт шогышо, йылт ош тӱсан вольыкым шогалтат. Ожно тӱня кумалтыш годым Кече Ава умбакыжат илышым уэм- ден, вияҥден шогыжо манын, ош оргамакым кумалыныт.

Эрвел марий-влак кӱсӧ кумалтыш годым Кече Авалан ош ушкалым пуат улмаш. Ӱдырамаш-влак Кече Ава лӱмеш шке семынышт посна кумалыныт. Кече Авам пагален, марий калык кечын мланде деке лишыл улмо жапыштыже кызытат ятыр пайремым, кумалтышым эртара.