Койыш мут

Койыш мут але глагол — койышым ончыктышо ойлымаш ужаш. Койыш мут чот, лица, жап да тайык дене вашталтеш. Ойлончышто койыш мут утларакше сказуемый лиеш.

Мутлан: 1. Шарлен кийыше кумда нуржо леве йӱр ден ужарга. Куандарыше сылне мурыжо пасу мучко йыр шарла. (Олык Ипай) 2. Порым палыметым ит шылте. (Калыкмут) 3. Туге шол, кажныжат ончылныжо улшо чыла чаракым сеҥынеже. (А. Асаев)

Ужарга, шарла — ед.ч., 3-шо л., кыз.-ш.ж., изъяв. накл. Ит шылте — ед.ч., 2-шо л., пов. накл. Сеҥынеже — ед.ч., 3-шо л., желат. накл.

Койыш мутын тодышыжо

Койыш мутын лица, чот, жап да тайык дене вашталтмыжым тодыш маныт. Койыш мутын кызытсе-шушаш жапыште вашталтме ойыртемжылан кӧра кок тодышым палемдат: икымше тодыш да кокымшо тодыш.

Кажне тодышын шке лица мучашыже-влак улыт (нуно тыгодымак чотымат ончыктат).

Койыш мутын тодышым утларакше шкет чотысе 1-ше лица мучаш гыч пален налына:

• I тодыш — -ам
• II тодыш — -ем

Пеҥгыдемден каласыме сын
	I тодыш		II тодыш
	шинчаш — шинчам		шинчаш — шинчем
Лица	Ед. ч.	Мн. ч.	Ед. ч.	Мн. ч.
1.	шинч-ам	шинч-ына	шинч-ем	шинч-ена
2.	шинч-ат	шинч-ыда	шинч-ет	шинч-еда
3.	шинч-еш	шинч-ыт	шинч-а	шинч-ат
Шӧрымӧ сын
1.	ом шич	она шич	ом шинч-е	она шинч-е
2.	от шич	ода шич	от шинч-е	ода шинч-е
3.	ок шич	огыт шич	ок шинч-е	огыт шинч-е

Койыш мутын раш палыдыме сынже

Мом ышташ? да мом ыштыман? йодышлан вашмутым пуышо койыш мут-влакым раш палыдыме сынжан койыш мут маныт. Нуно койышым лӱмдат гына, чотым, лицам, жап ден тайыкым огыт ончыкто.

Раш палыдыме сынан койыш мутын суффиксше -аш да -ман лиеш, мутлан: толаш, ойлаш, толман, ойлыман.

Каяш, мияш гай койыш мутлаште суффиксым чын муаш манын, нуным тыге вашталташ кӱлеш: кай-аш, мий-аш.

Раш палыдыме сынже койыш мутын чыла моло сынжым ыштыме негызлан шотлалтеш.

Койыш мутын аклыме сынже

Южо койыш мут койышым каласымым аклен ончыкта. Ты ойыртем дене кок тӱшка палдырна: иктыже — ныжылге сын, весыже — игылтме сын. Нуным каласаш посна суффикс-влак кучылталтыт.

Ныжылге сын -ал, -алт, -ылд, -дал, -ылдал суффиксла дене ышталтеш, почешышт тыгак -ал суффикс ешаралт кертеш, мутлан: 1. Кӱзальым — курык, волальым — олык, ошкылал колтышым вӱд воктен. Шоктале муро, кояле солык — угычын шинче вӱд кандалген. (С. Вишневский) 2. Моркин йыштак лудылдалеш. (Яныш Ялкайн) 3. Сергейын шола могырыштыжо полевой сумка кечалта. (Д. Орай) 4. Эше ынеж каласе вет, воштыл-воштыл толдалеш. (Д. Орай)

Игылтме сыным -ышт ден -алышт суффикс-влак ыштат, мутлан: 1. А мый, шонет, таклан тыге кутырыштам. (А. Асаев) 2. Ӱстелтӧрыштӧ кум икшывыж дене яра шӱрым подылыштыт. (Я. Элексейн) 3. Сайпола вате ойго йӱкшӧ дене ятыр жап вӱдылыштӧ. (А. Эрыкан)

Ныжылге да игылтме сынан койыш мут-влак чыла жап ден тайыкыште каласалтыт, мутлан: малдалеш, малдале, малдалын, малдал, малдалнеже, почаҥыштеш, почаҥыште, почаҥыштын, почаҥышт, почаҥыштнеже.

Койыш мутын тайыкше

Тайык — чынак лийше але чынак лийдыме, тыгак ышташ кӱштымӧ, шонымо койышым каласаш полшышо йылмылончыш сын. Мутлан: тунемам — чын лийше койыш, ом тунем — чынак лийдыме койыш, тунем — кӱштымӧ койыш (чын лиймыже пале огыл), тунемнем — шонымо койыш (но ышталтеш але ок ышталт — пале огыл).

Нине ойыртемым каласен пуаш марий йылмын посна йӧнжӧ (мутмучаш ден суффикс) уло, садлан кум тайыкым палемдаш лиеш:

• индикатив
• кӱштымӧ
• шонымо

Индикатив тайык

Индикатив тайык чын лийше але чынак лийдыме койышым каласен пуа. Тудын чыла чот, лица да жап сынже уло. Мутлан: 1. Мардеж шӱшка тумна йӱк дене, урем лӱшка - кугу пайрем. (Олык Ипай) 2. Йӧратымаш чеверлыкым ок терге. (А. Бик) 3. Чолпан ден Даша пӧрт гыч кид кученак лектыч. Окалче эскерен ончен кодо. (А. Асаев) 4. Пушеҥге-влак ужар сывыным чиен шогалыныт, нарашта лышташышт дене ваш-ваш мутланат. (М. Шкетан)

Таҥастарыза:
кыз.-ш. ж.	I эрт. ж.
луд-ына	луд-на
луд-ыда	луд-да

Кызытсе-шушаш жап

Кызытсе-шушаш жапысе койыш мут лица да чот дене вашталтеш. Тудын шкет да шуко чотысе куд лица сынже уло. Чыланат пеҥгыдемден каласыме да шӧрымӧ сынан лийыт.

Шӧрымӧ сыным ышташ кок чотысе кум лицан шӧрымӧ частицыже уло, а койыш мутшо чот денат, лица денат ок вашталт.

1 ден 2-шо тодыш кокласе йоыртем чыла чот да лица сыныште палдырна.

Шӧрымӧ сыныште 1-ше тодышан койыш мут-влак неопреденный сынын -аш суффиксдыме муттӱҥжӧ дене пыта гын, почешыже муттӱҥысӧ пералтышан йоҥйӱк дене келшышын е, о але ӧ возалтеш.

I тодыш
Лица	Пеҥгыдемден каласыме сын		Шӧрымӧ сын
	ед. ч.	мн. ч.	ед. ч.	мн. ч.
1.	нал-ам	нал-ына	ом нал	она нал
2.	нал-ат	нал-ыда	от нал	ода нал
3.	нал-еш	нал-ыт	ок нал	огыт нал
II тодыш
Лица	Пеҥгыдемден каласыме сын		Шӧрымӧ сын
	ед. ч.	мн. ч.	ед. ч.	мн. ч.
1.	ойл-ем	ойл-ена	ом ойл-о	она ойл-о
2.	ойл-ет	ойл-еда	от ойл-о	ода ойл-о
3.	ойл-а	ойл-ат	ок ойл-о	огыт ойл-о

Таҥастарена:
ом сыр-е	ом кӱшт-ӧ
от сыр-е	от кӱшт-ӧ
ок сыр-е	ок кӱшт-ӧ

Кызытсе-шушаш жап койыш мут-влак тыгай койышым ончыктат:

1. Ойлымо жапыште лийшым: "Ончал йырваш, кузе пӱртӱс пеледеш!"- манеш Олю. (В. Иванов)
2. Ойлымо деч вара лийшашым: Кок арня гыч икса шкенжын кеҥеж серышкыже туртын пура. (А. Асаев)
3. Эреак лийын шогышым: Кеч-могай чонанат игым ыштен ончен кушта гын, ок коло: тудын вӱржӧ икшывыштыже ила. (С. Чавайн)

Эртыше жап

Эртыше жап койыш мут ойлымо деч ончыч лийше койышым ончыкта. Эртыше жап сын кок тӱрлӧ: тыглай да йыжыҥан. Тыглай эртыше жап ик койыш мут дене каласалтеш да кок тӱшкалан шелалтеш.

• икымше эртыше жап: тольо, мане, калачыш;
• кокымшо эртыше жап: толын, манын, каласен.

Йыжыҥан эртыше жап кок мут дене ышталтеш: иктыже - койыш мут, весыже частице. Мутлан: толеш ыле, толеш улмаш, толын ыле, толын улмаш.

Икымше эртыше жап

Икымше эртыше жап тӱрлӧ тодышан койыш мут гыч тӱрлӧ йӧн дене ышталтеш.

I тодыш
Лица	Пеҥгыдемден каласыме формо		Шӧрымӧ формо
	ед. ч.	мн. ч.	ед. ч.	мн. ч.
1.	наль-ым	нал-на	шым нал	ышна нал
2.	наль-ыч	нал-да	шыч нал	ышда нал
3.	нал-е	наль-ыч	ыш нал	ышт нал
II тодыш
Лица	Пеҥгыдемден каласыме формо		Шӧрымӧ формо
	ед. ч.	мн. ч.	ед. ч.	мн. ч.
1.	ойл-ыш-ым	ойл-ыш-на	шым ойл-о	ышна ойл-о
2.	ойл-ыш-ыч	ойл-ыш-да	шыч ойл-о	ышда ойл-о
3.	ойл-ыш	ойл-ыш-т	ыш ойл-о	ышт ойл-о

Икымше эртыше жапын ышталтме ойыртемже:

1. Икымше тодышан койыш мутышто лица мучаш-влак чотым ончыктымо дене пырля жапымат каласен пуат. А кокымшо тодышан койыш мут гыч икымше эртыше жап -ыш суффикс дене лиеш.
2. Икымше спражениян койыш мутын муттӱҥысӧ пытартыш н але л шкет чотысе чыла кум лицаште да шуко чотысе 3-шо лицаште пушкыдын каласалтеш, мутлан: маньым, маньыч, ман(ь)е.
3. Шуко чотысе 1 ден 2-шо лицаште икымше тодышан койыш мут тӱҥ мучашсе чк, кт, шк, нч кучылталтмышла гыч ик согласныйже лектын возеш, мутлан: кочкаш - кочна, кочда; лекташ - лекна, лекда; мушкаш - мушна, мушда; шинчаш - шична, шичда.

Кокымшо эртыше жап

Кокымшо эртыше жап тыге ышталтеш:

• икымше тодышан койыш мут тӱҥыш -ын суффикс ешаралтеш: луд-ын-ам, луд-ын-ат, луд-ын;
• кокымшо тодышан койыш мут тӱҥыш -ен (-эн) суффикс ушалтеш: шу-ен-ам, шу-ен-ат, шу-ен; шу-эн-ам, шу-эн-ат, шу-эн

Кокымшо эртыше жапын ышталтмыже:

Пеҥгыдемден каласыме сын
Икымже тодыш
Лица	Ед. ч.		Мн. ч.
1.	нал-ын-ам		нал-ын-на
2.	нал-ын-ат		нал-ын-да
3.	нал-ын		нал-ын-ыт
Кокымшо тодыш
1.	ойл-ен-ам	шу-эн-ам	ойл-ен-на	шу-эн-на
2.	ойл-ен-ат	шу-эн-ат	ойл-ен-да	шу-эн-да
3.	ойл-ен	шу-эн	ойл-ен-ыт	шу-эн
Шӧрымӧ сын
1.	налын омыл		налын онал (огынал)
	ойлен омыл		ойлен онал (огынал)
2.	налын отыл		налын одал (огыдал)
	ойлен отыл		ойлен одал (огыдал)
3.	налын огыл		налын огытыл
	ойлен огыл		ойлен огытыл

Кызытсе-шушаш жап	I эртыше жап	II эртыше жап
луд-ына	луд-на	луд-ын-на
уж-ына	уж-на	уж-ын-на
тол-ына	тол-на	тол-ын-на

Йыжыҥан эртыше жап

Йыжыҥан эртыше жап тыге ышталтеш:

• кызытсе-шушаш жап койыш мут + ыле але улмаш частице: толам ыле, толат ыле, толеш ыле; толам улмаш, толат улмаш;
• кокымшо эртыше жап койыш мут + ыле але улмаш частице: толынам ыле, толынат ыле, толыныт ыле; толынам улмаш, толынат улмаш, т.м.

Мутлан: 1. Молгунам школыш утларакшым рвезе-влак погынат ыле. (А. Эрыкан) 2. Япык кугыза чодырашке кая да арня, кок арня коштеш улмаш. (С. Чавайн) 3. Землянке деч кумло ошкыл наре куржынна ыле, адак волгенче волгалте. (И. Ломберский) 4. Аркамбалне ик колызо илен. Тудо телыже-кеҥежше Элнетыште колым кучен илен улмаш. (С. Чавайн)

Негыз

• Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.
• Кыдалаш школлан йылме термин мутер. И.Г. Иванов. 2011, Ассоциация финно-угорских университетов. (Мутвундо)