Кресты

«Кресты» — Санкт-Петербургысо следствий изолятор, Российыште ик эн кугу да палыме. Официальный лӱм- Санкт-Петербургысо УФСИНын 1-ше номеран изоляторжо. Арсенальная набережная 7 номеран полатыште верланен.

Казаматын эртымгорно

Анна Иоанновна императрицын элым вуйлатыме жапыштак кызытсе «Кресты» олмеш «Винный городок» (Вино ола) верланен. 1868 ийыште тудым архитектор В.П.Львовын планировко почеш арестант-влакым кӱчык жаплан эскерыме комплексыш савыреныт. Тудо Рӱдӧ пересыльный казаматлан шотлалташ тӱҥалын. Кызытсе жапысе казаматын полатшым йошкар кермыч дене эше 1884-1892 ийлаште А.О.Томишко архитекторын проектше почеш нӧлтеныт. Тудын комплексше 2 вич этажан ыресым ушештарыше корпус гычын шога. Тушто 1150 еҥым пуртышо 960 камера лийын. Ик корпусышто тыгак кӱшыл пачашыште Шнуй Александр Невский лӱмеш черке лийын.

«Кресты» казаматыште уголовный преступник-влак, политик, тыгак неле преступленийым ыштыше еҥ-влак шинченыт. Нунын коклаште эн ондак калыклан эрык верч кучедалше деятель-влак шинченыт: И.Браудо, А.А. Ергин, М.С.Ольминский да В.П.Приютов.

1905 ийыште революций жапыште «Кресты»ште политик преступник-влак шинчаш тӱҥалыныт. 1917 ий Февраль революций дечын вара чыла преступник-влакым эрыкыш луктыныт.

1917 ий сӱрем тылзын эртыше пуламыр-влак дечын вара кӱчык жаплан революций деятель-влак В.А.Антонов-Овсеенко, П.Е. Дыбенко, Л.Б. Каменев, А.В. Луначарский, Ф.Ф. Раскольников, Л.Д. Троцкий,А.С. Булин шинченыт.

1917 ийысе Февраль революций дечын вара кугыжаныш правительствын министрже-влакым, жандарм, полиций вуйлатыше, сановник-влакым арестоватленыт. Нуным Таврический полат гычын «Кресты» казаматышке конденыт. 1917-1918 ийлаште Петропавловский карман гычын Б.В.Штюрмер («Кресты»ште 1917 ий мучаште колен) , юстиций министр И.Г. Щегловитов, МВД министр А. Н. Хвостов, сарзе министр М.А. Беляев, жандар генерал-влак А.И. Спиридонович, Семгановский, полиций департаментын директоржо Е.К. Климович да молат. «Кресты» казаматыште тыгак ончычсо сарзе министр В.А. Сухомлинов, 5-ше армийым вуйлатыше В.Г.Болдырев, Петроградысе сарзе округ вуйлатышын полышкалышыже П.М.Рутенберг, Кокошкин ден Шингаревым пуштшо, Временный Правительствын членже-влак С.С. Басовм ден А.Г. Куликов шинченыт. Чыланат нуно хириргий госпитальын казамат пӧлемыште ВЧКн эскерыме йымалне лийыныт.

1920 ийыште «Кресты» шкет шинчыше -влаклан казамат гычын Петросовет Исполком Ушемын 2- шо номеран виеш пашам ыштыктыме лагерьышке савырнен. 1923 ийыште казамат Петроградысе Губернский ОПТУн составышке пура да Петроградысе окружной изоляционный казамат статусым налеш.

Совет правительстве черке, реллигий ваштареш кучедалаш тӱҥалын. 1918 ий кылме тылзын казаматысе черкым петыреныт, тудын куполжо ӱмбачын ыресым кораҥденыт,а пӧлемым клуб семын кучылташ тӱҥалыныт.

1937-1938 ийлаште эртыше Кугу террор жапыште «Кресты» казаматыште контрреволюций преступленийым ыштымаште титаклыме еҥ-влак шукын шинченыт. 3 квадрат метр кмдыкан шкет камерлаште 15-17 еҥ дене шинченыт. Тиде пагытыште Санкт-Петербургысо казаматыште Совет шанче да тӱвыра аланыште тыршыше представитель-влак шинченыт: поэт Николай Заболоцкий, Ончыкылык историк Лев Гумилёв, востоковед Теодор Шумовский, актёр Георгий Жжёнов, ончыкылык маршал Константин Рокоссовский да молат.

Казамат структурышко тыгак шинчыше-влакын пашам ыштыме сомылыштым эскерыме лӱмын келыштарыме казамат почылтын. Тыште сарзе профиль дене специалист-влак тыршеныт- ОКБ-172 да молат. Шинчыше-влак тыгай отдел-влакым «шарашка» лӱмденыт. Нине ОКБ отдел негызеш шуко чапле сарзе техника-влак шочыныт, Кугу Ачаэл сар годым сайын ончыктеныт. Мутлан, САУ СУ-152 ден ИСУ-152(ОКБ-172). Тыгай отдел-влакын кӧргӧ илышышт нерген Александр Солженицын "В круге первом" раш каласкален.

Сар пагытыште Ленинград блокаде годым казамат яра шинчен. Сотрудник-влак (шоҥго да ӱдырамаш-влак) казарменный илышыш кусненыт. Нуно «Кресты»м самолёт, артиллерий бомбардировко дечын араленыт. Нева сер ӱмбалне, Входной флигель ваштареш дзотым нӧлтеныт. Казаматым чарныде бомбитленыт. Шуко корпус-влак сӱмырленыт. 1941 ий Кылмын 7 кечынже кугу бомбардировко дечын вара Йӱдвел капка сӱмырлен кок часовой-влак кӱ йымалне коленыт. Шуко преступник-влак камерылаште шужен коленыт. 1942 ий пургыж тылзын «Кресты»н психиатрический эмлымверыште Даниил Храмс колен. Тудым 1941 ий сорла тылзын арестоватленыт.

Сар дечын вара казаматын чыла инженер коммуникацийым вашталташ кӱлын. Но окса лийын огыл. 1958 ийыште казамат вуйлатыше Н.Е. Орловский картон фабрикым почаш пунчалым пеҥгыдемден. 1958-1959 ийлаште картоным ыштен лукмо цехым почыныт. Тушко жаплан келшен толшо оборудованийым шынденыт. Тыге «Кресты» корпусышто шинчыше-влаклан паша вер лектын да 1960 ийлан посна пашаеҥ штатымат сумыреныт , кудыжым И.К. Капустин вуйлаташ тӱҥалын.

Кызытсе жап

«Кресты» казаматыште ийготыш шушо преступник-влак веле шинчат. Изоляторысо камерлаште шуко еҥ шинчат 19 курым дене таҥастарымаште 2 гычын 10 тӱжем еҥ марте. 1990 ийла кыдалне камерлаште 12 тӱжем наре еҥ шинчен. 8 квадрат метр кумыдкан камерыште 6 еҥ олмеш 20 еҥым шинчыктеныт, малаш черет дене логалын.

Жап эртыме семын тидын шотышто куштылгырак лийын , но арестант-влакым пукшаш-йӱкташ, малыме принадлежность шотышто "Кресты" ончылно кызытат кугу йодыш шога. Санкт-Петербург оласе моло изолятор влакынат тыгай нелылык вашлиялтеш.

Казаматысе черкат уэш пашам ышта. 2004 ий шорыкйол тылзын храмын куполжым уэш ырес сӧрастараш тӱҥалын.

2006 ий кеҥежым казаматым у верышке кусарыме нерген проект лектын. Тудым наказанийым шуктышо федерал службо (ФСИН) ямдылен.

Санкт-Петербургысо СМИлаште ик жап информаций коштын: «Кресты» полатын у озаже тудым каныме вер але развлекательный комполексыш савыра. Но СИЗО полатлан инвестор-влаклан кӱлеш гарантийым пуен огытыл.

«Кресты» — казамат изолятор веле огыл , тыгак историй памятник. Сандене тудым каныме комплексыш савырашлан полатын у планым перепланировкым ыштыман. А закон почеш тидым ышташ чарыме.

Санкт-Петербург правительстве Арсенальный набережныйыште верланыше участокым ужалымашке луктын (кокла шот дене акше 80 гычын 120 миллион евро марте). Но тиде чыла шинчыше-влакым у полатыш кусарыме, чыла сайын эрыктен кодымо дечын вара лиеш.