Лӱммут

Йылмылончыш шанчыште лӱ́ммут — настам ончыктышо ойлымаш ужаш. Лӱммут кӧ? але мо? йодышлан вашмутым пуа.

• Лӱммут чот, вочмык да лица дене вашталтеш.
• Ойлончыште лӱммут чыла йыжыҥат лийын кертеш.

Обращений семын каласалтше лӱммут ойлончо йыжыҥ ок лий.

Чонан да чондымо лӱммут-влак

Кӧ? йодышлан вашмутым айдемым ончыктышо лӱммут-влак веле пуат. Мутлан: ко? — ӱдыр, рвезе, туныктышо, колызо, гармоньчо, йылмызе. Моло лӱммут, чонанжат, чондымыжат, мо? йодышлан вашмутым пуа, мутлан: мо? — ушкал, имне, кол, куэр, шопкер.

Чонан лӱммут-влак куд вочмык дене веле вашталтыт, мутлан: И. ава, Р. аван, Д. авалан, В. авам, Ср. авала, Совм. аваге. Чондымо лӱммут-влак чыла вочмыкышто каласалтыт: И. вуй, Р. вуйын, Д. вуйлан, В. выйым, Ср. вуйла, Совм. вуйге, М. вуйышто, Н. вуйыш(ко), О. вуеш.

Собственный да нарицательный лӱммут-влак

Икгай наста-влаклан пуымо лӱмым нарицательный лӱммут маныт, мутлан: ер, газет, ял, эл, эҥер.

Посна насталан пуымо лӱмым собственный лӱммут маныт, мутлан: Таир ер, "Ямде лий" газет, Учимсола, Марий Эл, Юл.

Собственный лӱммут-влак улыт:

1. еҥын лӱмжӧ, ачалӱмжӧ, тукымлӱмжӧ: Сергей Григорьевич Чавайн, Шемер Микуш, Мичу, Кориш;
2. вольык да янлык лӱм: Ошеч, Олач, Олас, Шемеч, Ошвуй;
3. вершӧр лӱм: Россий, Урал, Элнет, Карман курык, Ялчык, Кичиер, Йошкар-Ола;
4. газет, кнага, журнал лӱм: "Кугарня", "Ончыко", "Элнет", "Эреҥер", "Маска вынем";
5. сӱрет, кинофильм, спектакль лӱм: "Онар", "Салика", "Морко сем";
6. тӧнеж ден ыштыквер лӱм: Марий кугыжаныш университет;
7. орден да медаль лӱм: "Сорла да чӧгыт" шӧртньӧ медаль;

Собственный лӱммутым кугу йӱкпале дене тӱҥалын возат. Кнага, журнал, газет, сӱрет, кинофильм, спектакль, завод, фабрик да южо моло собственный лӱммут кугу йӱкпале дене тӱҥалын возалтыт да кавычкеш налалтыт, мутлан: "Шӧртньӧ падыраш" повесть, "Пачемыш" журнал, "Морко мланде" газет, "Мӱкш отар" спектакль.

Лӱммутын чотшо

Лӱммутын кок чотшо уло: шкет да шуко. Шуко лӱммутым кок чотыштат каласаш лиеш: ял - ял-влак, урем - урем-шамыч, ава - авамыт, пасу - пасулаште.

Лӱммутын чотшо гыч наста мыняр улмым пален налына. Шкет чот ик настам каласен пуа. Шуко чот икте деч шуко икгай наста улмым ончыкта.

Лӱммутын шуко чот сынжым ышташ -влак, -шамыч, -мыт, -ла супикс-влак кучылталтыт.

Юмо лӱммутым шкетй чотышто веле каласаш лиеш. Тыгай улыт, мутлан:

1. эмен лӱм: вӱд, шӧр, шӱр, лем, ӱй, мӱй;
2. действий лӱм: лудмаш, тунеммаш, серымаш;
3. пӱртӱс лӱм: лум, поран, теле, йӱр;
4. металл лӱм: ший, шӧртньӧ, той, вулно.

Шотлымо чотмут почеш, тыгак шуко, шагал, ятыр, икмыняр шомак почеш шогышо лӱммут шкет чотышто возалтеш, мутлан: Урем дене кок еҥ кая. Погынымашке ятыр еҥ толын.

Нине, нуно олмештышмут почеш шогышо лӱммут шуко чотышто лиеш, мутлан: Нине олмапу-влак кугу йӱштымат чытат. Нуно ял-влак уэш кушкаш тӱҥалыныт.

Лӱммутын лицаже

Лӱммут чот да вочмык дене вашталтме семынак лица денат вашталт кертеш. Лица настан кӧн але мон улмыжым палаш полша. Тидым лица супикс-влак каласен пуат.

Лӱммутын кок чотысо кум лицаже уло (а лица сынже - кудыт), мутлан:

	Ед. ч.	Мн. ч.
1.	йолташем	йолташна
2.	йолташет	йолташда
3.	йолташыже	йолташышт

Лӱммутын икымше лицаже ойлышо еҥын настажым ончыкта: мыйын кнагам, мемнан кнага.

Лӱммутын кокымшо лицаже, ойлышо еҥ кӧ дене кутыра, тудын настажым ончыкта: тыйын пӧртет, тендан пӧртда.

Лӱммутын кумшо лицаже, кӧ але мо нерген ойлат, тудын насташтым ончыкта: тудын аваже, нунын авашт, колхозын пасужо, пушеҥгын лышташыже.

Лӱммутыш лица супикс ешаралтеш гын, лӱммутым мыйын, тыйын, тудын, мемнан, тендан, нунын олмештышмут-влак деч поснат ойлаш лиеш, мутлан: тыйын ачат - ачат, нунын пакчашт - пакчашт.

Лица супиксан лӱммутым возен моштымаш

Лица	Й, л, м, н, ҥ, р дене пытыше лӱммут	Ш дене пытыше лӱммут	Моло соҥйӱк дене пытыше лӱммут
Единственный чот
1.	-ем (оҥ-ем)	-ем (уш-ем)	-ем (кид-ем)
2.	-ет (оҥ-ет)	-ет (уш-ет)	-ет (кид-ет)
3.	-же (-жо, -жӧ) (оҥ-жо)	-ыже (-ыжо, -ыжӧ) (уш-ыжо)	-ше (-шо, -шӧ) (кид-ше)
Множественный чот
1.	-на (оҥ-на)	-на (уш-на)	-на (кид-на)
2.	-да (оҥ-да)	-да (уш-да)	-да (кид-да)
3.	-ышт (оҥ-ышт)	-ышт (уш-ышт)	-ышт (кид-ышт)

Лица	Пералтышан йоҥйӱк дене пытыше лӱммут	Пералтышдыме йоҥйӱк мучашан лӱммут	Шольо, эрге, чӱчӱ
Единственный чот
1.	-м, -эм (ача-м, пасу-эм)	-ем (корн-ем)	шольы-м
2.	-т, -эт (ача-т, пасу-эт)	-ет (корн-ет)	шольы-ч
3.	-же, -жо, -жӧ (ача-же, пасу-жо)	-же, -жо, -жӧ (корны-жо)	шольы-жо
Множественный чот
1.	-на (ача-на, пасу-на)	-на (корны-на)	шольы-на
2.	-да (ача-да, пасу-да)	-да (корны-да)	шольы-да
3.	-шт (ача-шт, пасу-шт)	-шт (корны-шт)	шольы-шт

Шкет чот икымше да кокымшо лицаштыже возалтыт:

1. -м, -т — пералтышан а, е, э йоҥйӱк дене пытыше мутлаште: ава-м, шокте-т, куэ-т.
2. -эм, -эт — пералтышан моло йоҥйӱк дене пытыше мутлаште: посто-эм, посто-эт, кӱтӱ-эм, кӱтӱ-эт, Вачи-эм, Вачи-эт.

Пералтышдыме йоҥйӱк мучашан лӱммутым шкет чотысо икымше ден кокымшо лицаште каласыме годым пералтышдыме йӱк лектын возеш: корн-ем, корн-ет, имн-ет, печ-ет.

Шкет чотын кумшо лицаштыже да шуко чотын кум лицаштыжат пералтышдыме йоҥйӱк ы йӱкыш савырна: пече - печы-же, печы-на, печы-да, печы-шт.

Родо-тукымым ончыктышо южо лӱммут (шольо, чӱчӱ, чӱчӱньӧ, шешке, веҥе, оньо) шкет чотын кокымшо лицаштыже -ч супиксым налеш, мутлан: эргы-ч, шольы-ч, чӱчӱ-ч, чӱчӱньы-ч, веҥы-ч, шешкы-ч, оньы-ч.

Лӱммутын ышталтмыже

Ик мутвожан лӱммутым тӱҥ лӱммут маныт, мутлан: ола, ял, пӧрт, вуй, кид.

Вес шомак гыч ышталтше лӱммутат шагал огыл. Нуно кум йӧн дене ышталтыт:

1. муттӱҥыш супиксым ешарыме дене: кӱтӱ - кӱтӱчӧ; пеледаш - пеледыш, пеледмаш; петыраш - петыртыш;
2. мут-влакым ушымо дене: кугу+корно — кугорно, изи+тер — издер;
3. мут-влакым мужырын каласыме дене: ача, ава — ача-ава; шӱм, чон — шӱм-чон.

Пытартыш кок йӧн дене йыгыр лӱммут-влак ышталтыт.

Супикс дене ышталтше лӱммут-влак

Ойлымаш ужаш	Супикс	Мутлан
лӱммут глагол лӱммут	-зе (-зо, -зӧ, -ызо) -че (-чо, -чӧ)	пашазе, шӱвырзӧ, кутырызо, колызо пашаче, гармоньчо, кӱтӱчӧ
глагол	-маш, -ымаш -ыш -тыш -ем	лудмаш, шинчымаш, погынымаш модыш, лектыш, лӱдыктыш ончалтыш, ешартыш, пӱтыртыш корем, илем, йӱлем
лӱммут палымут наречий	-лык	шинчалык, нерлык, поянлык, рвезылык, чолгалык, ончыкылык
лӱммут	-ер (-эр)	кожер, куэр (куэ гыч)

Ида мондо! Шинчымаш, погынымаш да тыгаяк чыла моло шомакыште -маш супикс ончылсо ы йӱкпале лӱммутын 2-шо спряжениян глагол гыч ышталтмыжым палдара.

Йыгыр лӱммут-влак

Кок але кум шомакым иктыш ушен але мужырын каласен иштыме лӱммутым йыгыр лӱммут маныт, мутлан: кандывуй, кугырӱдывондо, иза-шольо, уш-акыл.

Мут-влакым ушымо дене лийше йыгыр лӱммут	Мужыран йыгыр лӱммут
Ик але кок ужашыжат тошто ыҥжым йомдарен але вашталтен: вӱдшор, изарня, кидвурго, кечыйол Шудым, пеледышым, поҥгым, вондерым, парням ончыктышо: арымшудо, кандывуй, пундыштӱҥвоҥго, поланвондо, кугыварня Термин семын кучылталтше да посна возымо годым ыҥжым вашталтыше: кугыеҥ, издер, урвоч Иге, лу, коля, шӱдыр, ушмен шомак дене лийше: маскаиге, пириге, сӧснаиге, шӱргылу, пасуголя, вӱдколя, шоктешӱдыр, йошкарушмен	ача-ава туп-ваче уржа-сорла кид-йол ӱй-торык шӱм-чон
пырля возалтеш	кореш гоч возалтеш

Негыз

• Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.