Ефремов, Георгий Захарович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
|||
27 корно:
Г. Ефруш писатель семын койын кушкын. Марий кундем, Совет эл илышым ужын сÿретлаш тыршен, Кугу Октябрьым, партий ден комсомолым, революций тулеш шуаралтше тале еҥ-влакым, «кÿртньö кидан тÿня пролетарым» патриот семын чапландарен.
1936 ий гыч Г. Ефруш утларакшым прозаик да драматург семын тыршен. 1936 ийыште ВЛКСМ Марий обком тудым «Ямде лий» пионер газет редакцийыш пашам ышташ колта. Тудо тунам школыш, йочапöртлашке чÿчкыдын коштын. 1937 ийыште Георгий Захарович Медведево районысо Цибикнур кыдалаш школышто марий йылме ден литературым туныкташ тÿҥалеш. Нине ныл-вич ий Г. Ефрушын илышыштыжат, пашаштыжат эн лектышан лийыныт. Тунам тудын писатель лÿмжö йыр шарла, произведенийже-влак посна книгала дене лектыт, марий театр тудын пьесыже-влакым калыклан ончыкта. Тудо шочмо йылмыш А. С. Пушкинын почеламутлажым, М. Горькийын «Мещане» драмыжым, Д. Дефон «Робинзон Крузо» книгажым кусара, статья ден рецензийлам воза. 1939 ийыште тудым СССР писатель ушемыш пуртат. 1936 ий гыч Г.Ефруш Москвасе историй, философий да литератур институтышто заочно тунемеш, 1938 ийыште тунем пытара. 30-шо ийлаште писатель утларак ойлымаш почеш ойлымашым луктын, тушто кресаньык илышым сÿретлен, мыскара да лирик кумылжо вигак шинчалан пернен. Писательын геройжо-влак реализм келгытышт дене ойыртемалтыт, лудшо еҥ ушеш кужу жаплан шарнаш кодыт («Шелше вол», «Кукшо-ночко-влак», «Шовашыж ден комдыжо»). Мыскара интонаций писательын ятыр возымыжым сöрастара. Тудын положительный геройыштат шукыж годым весела, мыскараче кумылан еҥ улыт, ош тÿнялан шыргыж илат, вуйым сакен огыт кошт. Тыгак Г. Ефрушын лÿмжö 30-шо ийласе марий драматургийын кушмо корныж денат кылдалтын. Тиде жанр дек писательын рвезыж годсек спектакльлаште йöратен модмыжат лишемден. «Ешем», «Тайра» пьесе-влакым, «Тушманын кышаже», «Эҥыремышвот» драме-влакым возен. 1939-1940 ийлаште Георгий МарНИИ-н сотрудникше лиеш. Тушто тудо литератур да сымыктыш темылан статья-влакым воза. 1940 ийыште Г. Ефруш Йошкар Армийыш лектын кая. Карелийыште, йÿдвел межа воктен, служитлаш тÿҥалеш. Тудлан чылт у сомыл логалын гынат, жапше пеш шыгыр лийын гынат, ушыж дене сынымут нергенак шонен. Возашат жапым муаш тыршен. Мöҥгышкыжö эре серышым возен шоген. Сарын икымше кечылаштыжак неле, вÿр йоктарымашан вашпижмаште писательын ÿмыржö кÿрылтын. Кугу бой каен, йыр снаряд-влак пудештыныт. Кок разведчик, связист да Георгий Ефруш, тушманын тул йымакыже верештыныт, тудын вуйышкыжо кок осколко логалын. Йолташыже-влак тудым Куолаярви лÿман вереш тоеныт. Писательын ÿмыржö кÿчык лийын, коло вич ияшыж годымак кÿрылтын, творческий корныжо улыжат шым-кандаш ий чоло гына шуйнен. Тÿҥал пыштыме произведенийже-влакат серен шуктыдеак кодыныт, но тудын пашаже-влак шочмо литератур историеш пале кышам коденыт, нуно калык шÿмыштö илат. Г.Ефрушын мурыжо кÿрылтын гынат, тудын уста писатель улмыжо калык шÿмеш мондалтдымын кодеш.
=== '''Георгий Ефрушым шарнымаш'''<big></big> ===
==== '''Тамара Апатеева. Эре чоныштем''' ====
1927 ий. Кеҥеж рÿдö. Ачам Пошкырт мланде гыч ешыжым шочмо кундемышкыже, Морко кантонысо Макарсолашке наҥгая.
Макарсола – курык сереш, ужар садер лоҥгаш верланыше ик уреман изи ял. Курык, чодыра, мланде йымач йорген лекше яндар памаш-влак ялым йомакысе семынак сöрастарат. Садланак дыр тысе марий – влак йомакым, тоштыеҥ ойым каласкалаш да колышташ путырак йöратат. Ты кундемысе шемер калык ожнысек мландым курал - ÿден, сонарыш коштын. Южышт ойлышаш шомакыштат ятыр лийын.
Нунын коклаште революций деч ятыр ондакак Ефремов тукым вожым колтен. Кызыт гын нуно эрыкан, ласка илыш дене илат, колхозник, агроном, учитель, врач, писатель лийыныт.
Георгий Ефруш ( Георгий Захарович Ефремов) – Макарсолан эргыже. Тудо нигö деч ончыч тысе чечен кундемым моктен мурен.
Чынак, ончыкылык писательын ачаже Захар, кугызаже–влак Иван, Гаврил, Петр йомакымат, ужмо-колмыштымат моткоч оҥайын каласкаленыт.
Захар ден Гаврил Ефремовмыт шке жапыштышт кугу грамотан еҥ лийыныт, шуко лудыныт, илышымат сайын паленыт, Царевококшайскыште , Озаҥыште, Пермьыште, Екатеринбургышто, Воронежыште, Царицыныште лийыныт, возымыштым «Пермские ведомости», варажым «У вий», «Ямде лий» да моло изданийыште печатленыт. Иван Ефремовшо лудын-возен моштен огыл гынат, уш-акылже пеш тале улмаш, тÿрлö оҥайым каласкалаш моткоч кертын.
Иван суртыштак мый ончыкылык марий писатель Георгий Ефруш дене палыме лийым. Иван Ефремович лачак Макарсола нерген тошто легендым каласкала ыле. Келгынрак шÿлалташ лÿдын, чыланат тÿткын колыштыныт. А Георгий гын кугызаж каласкалымым шÿм-чонышкыжак пыштен колыштын. Мыйын шонымаште, лач тыгай годым тудо сылнымутым йöраташ, илыш, поро ден осал нерген шонаш тунемын.
Тудо ласка кумылан, яндар шонымашан рвезе ыле. Шарнем, ялысе йоча-влак дене модаш тÿҥалме годым тудо кугурак семынак пеш серьезно ойла ыле : «Тамара шÿжарем иктыланат обижаяш ом пу».
Кок ий гыч Георгий Арын шымияш школышто тунемаш тÿҥале. Ачамат туштак туныктен. Георгий ик теле мемнан дене илыш. Школышто чон йывыртен тунеме, поэт да драматург Н.С. Мухинын вуйлатыме литературно-драматический кружокыш куанен кошто. Тунам тыште тунемше А.Ф. Федорова, А.Т. Тихонова, Г.З. Ефремов да молат шке туныктышышт дене пырля лишыл яллашке концерт, спектакль дене лектын коштыт ыле. Тидак, очыни, Георгийым драматический искусство дек лишемдыш. Варажым, 30-шо ийлаште, тудо шкежат пьеса-влакым возаш пиже.
Георгийын илышыштыже ятыр еҥ поро кышам коден. Нунын кокла гыч Н.С. Мухинын лÿмжым эн ончыч каласыме шуэш. Морко медрабфакыште тунеммыж годым Георгий тудын дене кокымшо ганат вашлие. Н.С. Мухин тыште завучлан ыштен, студент-влак дене спектакльым, поэзий касым чÿчкыдын ямдылен.
1934-1936 ийлаште Георгий дене Марий пединститутышто пырля тунемме жап мыйын ушыштем поснак сайын аралалт кодын.
Экзамен сдатлаш толаш уверым мый моло деч вара, 29 августышто веле налынам ыле, кок кечыште чыла предмет дене экзаменым кученам. Г. Ефруш дене вашлиймаш чотак йывыртыктыш.
Наука, студент-влак дек Георгий эреак мелын шоген. Тудо илышымат ужын: Горельский тÿҥалтыш школышто туныктышылан ыштен, педкурсышто, рабфакыште тунемын. Садлан южгунам вузышто эртыме материал, туныктымо методика шотыштат ÿчаша ыле. Тудо исторический грамматикым, литературный йылмын законжым, орфографий правил-влакым келгынрак тунем налме, шинчымашым практически кучылтмо нерген шонен.
Георгий писатель организаций, редакцийысе паша нергенат ятыр йодыштын, тунамак Д.Орайын возымыжым йöратен шынден.
1936 ийыште «Ямде лий» газет редакцийыш куснымекыже, Георгий институт гыч кайыш. Идалык гыч тудо Цибикнур школышто ышташ тÿҥале…
Кызыт Ефремов тукым гыч ятырышт уке улыт. Тыгак калыкын чапле эргыже Г. Ефрушат уке. Писатель, сылнымут мастар, сай йолташ, поро эрге, шке ешыжым йöратыше ача нерген шарнымаш эрелан кодеш.
А шочмо сылнымутым йöратымыже, тудын возымыжо марий калык ушышто памаш семынак илаш тÿҥалеш.
==== '''Илья Васильев. Макарсолан эргыже''' ====
Морко поселко ден Шеҥше села кокласе кугорно кок велнат шем чодыра. Ӱмылан, юалге. Тудо акрет годсо шке мурыжым иктутыш кожге мура. Кÿшнö, вуй ÿмбалне, ош пыл лаштык-влак койыт, ала-кушко эркын ийыт.
Шеҥшыш иктаж куд меҥгым миен шуде, корно пурла велыш лупшалте. Тыштат чодыран лоп вер. Теве чара пасу тÿрыш толын лекна. Кумдыкеш ужар нур шарла. Пасу вес велне, курык чоҥгалаште – ял-влак. Тиде – Вуртем вел.
Тосметсола школ йыр коштын савырнышым. Урем велысе чашма меҥгылаште йошкар флажок-влак мардежеш ловыкталтыт. Кÿшнö, кандалге капка ÿмбалне, палыме писательын портретше волгалтеш. Ӱлнырак шолдыра буква дене возымо: «Горельская восьмилетняя школа имени Георгия Ефруша».
Георгий Ефруш – уэмше марий ялым моктен мурышо писатель. Тиде школеш пионерыш, вара Ленинский комсомол радамыш пурен. Кок шольыжо – Зоил ден Веней пырляк кушкыныт. Кызыт Зоил Смоленск олаште фельдшер, а Веней – Калинин лÿмеш совхозышто агроном. Нунын кумылзак авашт 1968 ийыште колен. Илыш йыжыҥлаш шуаралтше пагалыме ачашт индешлу ийым темен, кудывечыш, олма садыш, шаршудо дене тÿрлалтше уремыш лектын коштеш. Оҥай тугай кугыза…
Нунын шочмо-кушмо Макарсолаш кечывал эртымек иже логальым. Ефрушмытын суртышт ял покшелне , курык тайылыште, у капкаж дене ойыртемалт шинча. Сöрал серган окнаж дене коремысе памаш вÿдым да посна шогылтшо пушеҥгым эскерышыла коеш. Тудын ончылно ныл лаштыра писте, ик шоҥго ÿепу шып шогат. Аҥысыр йолгорно памаш дек порсын ярымла шуйнен вола. Тыште, Г. Ефрушын манмыжла, « эрат-касат ош вургеман ÿдырамаш-влак вÿдвара дене вÿдым нумалыт, комбо тÿшкала погынен шогалын, шке шÿмыштым пасылтарыше мутым ваш-ваш кышкат». Вуйыш «Эҥыремышвот» пьесыже толын пура, кокымшо кыдежысе икымше сÿретан ремаркым тыге возен: « Корем сер. Сер ÿмбалне пушеҥге-влак шогат. Келге корем пундаште памаш вÿд йогалта. Памаш йыр пече». Лач тиде сÿретымак Макарсола воктенысе коремыште уэш вашлийым. Чыла лишыл, палыме.
Пöртыш пурымем годым писательын ачаже ончыл пöлем омса шеҥгелне койкышто шинча ыле. Веней эргыже ден яштката капан шешкыже толмем нерген увертарышт. Кандалге тувыржым, шем брюкыжым тöрлатен, кугызай салтакла вийнен шогале. Шапалге чурийже, эр покшым гай ош ÿпшö, лыжган мутланымыже ушан-шотан улмыжым палдарат. Кап-кылже пешыже кугу огыл гынат, тöпката вачан, изиш пÿгыррак. Вигак пале: эше йол ÿмбалне пеҥгыдын шогылтеш. Тудын ойжо гыч раш: пелашыжат шкеж гаяк йоча-влаклан шокшо, патыр шÿман, книгаче да пашалан нойыдымо ава лийын. Садланак огыл мо Георгий «Тойватыр кугызан ешыже» ойлымашын первый вариантыштыже авам тыге сÿретлен: «…Тойватыр кугызан пелашыже илалше гынат, йытыра койышан, яндар чурийвылышан, пашалан чулым. « Мый ом чоялане,- манеш тудо,- кеч-кöланат порым шонем. Летчик эргыжын оҥайын койын шинчымыжым ужын, веселан да ласкан шыргыжалеш…»
Да, писательын аваже возаш шуко материалым пуэн. Пусаксола ял гыч Макарсолаш марлан толмекше, эн ончыл ÿдырамашлан шотленыт. М.Ю. Лермонтовын «Мцыри» поэмыж гыч ик ужашым марла каласкалаш йöратен. Георгий почеламутым тунам ик гана веле огыл возен. Но нигунамат печатлен огыл. Шольын йодмылан ойлен:
- Кызыт, Зоил, лудаш ит йод, иктаж гана ямдылалт шуам да возен пуэм. Почеламут кенеташте ок шоч, а шÿм вургыжаш тÿҥалмеке веле тÿжвак чымалт лектеш.
Ачаже йоча-влакын альбомыш Н.Мухинын «Нимодымын мурыжо» почеламутым возен шынден. Тидлан Зоил ден Георгий путырак чот йывыртеныт. Веней, пел йола тöрштылын, «урам» кычкырен. Тидлан Матра кува öрынат, нунын деч лыжган йодын:
- Мом тынаре воштылыда?
- Почеламутым, - Зоил кÿчыкын вашештен. – Мый нигунамат тыгайым лудын омыл да…Колышт:
Уке пöртат, вольыкат,
Шупшал колташ ватемат.
Лачак уло ÿмбалнем
Шокте гае мыжерем…
…Георгий, ачажын тÿрлö кагаз оражым шерын шинчылтшыжла, Степняк-Кравчинскийын революционер-влак нерген возымо книгажым муын. Моткоч келшен…
Ача шке корныжым каласкален. Тудо Георгий эргыж шочмо деч вара, февральский революций годым, Баку олаште лазарет канцелярийыште военный писарьлан служитлен, большевик-влак дек чÿчкыдын коштын. Нуныжо эрык верч кузе кучедалаш кÿлмö нерген каҥашеныт. Лазаретыш кажне кечын иктын-коктын толын каеныт. Сусыр салтак, офицер дене мутланеныт. Администраций уна-влакым йÿштын, сырен вашлийын. Тидлан Ефремовын чонжо моткоч чот корштен,капшылан нелын чучын. Тыгодым ик большевик дене тамакым пырля шупшмыжлан выговорымат тушкалтен пуэныт. Ефремов, сырен гынат, йÿкым луктын огыл.
Ик кечын тудлан дежуритлаш пернен. Делопроизводитель лазарет гыч кок салтакым, ик унтер- офицерым выписатлаш шÿден да черле ватыж деке ола тÿрысö суртыш каен. Дежурный писарьлан чÿчкыдын лазаретыш пурен кошташ пернен, мо ышталтеш – чыла пален. Эсогыл унтер-офицер Тимофей Степановын Урал марий улмыжымат, большевик-влак дене кыл кучымыжымат шинчен. Степанов патыр кап-кылан, йошкар öрышан улмаш. Фронтеш сусыргымекше, куд тылзе наре тыште эмлалтын.
Кечывал деч вара тудым выписатленыт. Ефремов спискым тергаш тÿҥалын – öрмыж дене йошкарген шинчын. Спискыште, Степановын фамилийже тураште, «частьыш пöртылаш» палемдыме. Неужели тудо фронтыш кая?
- Тиде буржуй властьын шÿдымыж почеш ыштыме, - шÿлыкын каласен Степанов. – Мый, Сакар йолташ, фронтыш ом кай, тышеч вигак шочмо-кушмо кундемыш шикшалатам. Тек тиде – ультиматум, изи забастовка лийже!
- Мыят тыгак ыштем, Чимка йолташ! – Ефремов ылыжын. Унтер-офицер куанен, кидшым кучен.
Кас рÿмбык Баку ола ÿмбак волымек, Ефремов тудым ужатен колтен. Тылеч вара шкежат отпускыш каен да тыш пöртылын огыл. А ялыште тудым волостьысо мланде паша отдел вуйлатышылан сайленыт.
Тÿрлö контрреволюционный группа-влак талышнен ылыжыныт. Нунын ваштареш чот кучедалаш пернен.
Тидым шарналтышыла, Ефремов ош ÿпан вуйжым савалта:
- Чыла неле пашамат ышташ перныш, тÿрлö илышымат ужым. Тиде жапысе илыш гыч Георгий пьесым возаш ямдылалте. Мыйым «Патыр кугыза» лÿм дене возынеже ыле. Тÿҥалтыш кыдежысе сÿретше лач мемнан кундемысе илышым ончыктышаш ыле. Тышан «Патыр кугыза», виян агитатор, марий-влак дене митингым эртара. Шонымыжым илышыш пуртен ыш керт.
Макарсола ден Тосметсолам келге Шувыш корем ойыра. Тосметсола касвелнырак, лоп верым айла. Лач кечывалвелныже, пакча шеҥгелне , изи курык да чоҥга койыт. Нунын покшеч йошкар шун йöршан йолгорно кугорныш ушна. Тиде корно дене чомала тöрштыл-модын, изи Георгий Горельский тÿҥалтыш школыш коштын.
Йоча-влак тудым моткоч пагаленыт, шкежат нуным йöратен, чулым, ушан улмышт дене кугешнен. Шÿм-чонжо нигöмат ондален огыл, эре поро деч поро пашам ышташ тыршен. Уроклан сайын ямдылалтын, шуко лудын. Садланак чыла предмет дене сайын тунемын.
1931 ийыште школым пытарымек, рвезым ачаж дене пырля туныкташ шогалтеныт. Ачаже, учитель, тидлан öрын огыл. « Ну, мо,ынде Йорги лÿметым вашталташ перна ала-мо, - эргыжым кумылаҥден, вуйым ниялтен. – Тыйым Георгий Захарович манаш логалеш!»
Методикым шереш, урокым чоҥымо шотышто ачаж деч тунемеш, кустовой совещанийыш коштеш, комсомол радамыш пура. Колхозысо молодежьым шке йырже чумыра, драмкружокым почеш, пошкудо ялысе колхозник-влак ончылно выступатла. Ик йÿштö теле кастене погынымаште тудым пырдыж газет редакторлан темлат.
- Эргым, - аваже манын, - шке пашат дене ачатымат эртен кает ала-мос…
-Уке, авай, - Георгий воштылалын, - ачам вет кугу опытан. Мый эше изи учитель веле улам.
Ялысе молодежьлан телым нигуш каяш. Клуб лийын огыл. Садлан Георгий йолвара дене мунчалтыме верым ышташ мутым луктын. Ик арня эртымек, изуремыште кугу модыш лÿшкалтын. Кеҥежым Павлик Морозов лÿмеш костерым нуреш чÿктен, пионер-влак тудын йыр пöрдын модыныт. « У кече шочеш, тул гай йошкарген» манын, муреныт.
Ончыкылык писатель комсомолец-влак денат пашам шуко ыштен. Тошто пайремын эҥгекшым, зиянжым умылтарен. Тÿҥ шотышто Макарсола йыр ялла гыч ÿдыр-каче-влак погыненыт. Тидын нерген Миклансола ялыште илыше Л.Г. Герасимов тыге ушештара:
- Георгий путырак кугу общественный шонымашан еҥ ыле. Саде Макарсола курык чоҥгаш мыят кок-кум гана миенам. Тыште Георгий докладым ыштен, декламатор-конференсье рольым модын, почеламутым лудын. Калык кушташ йодын гын, куштенат пуэн. Тылеч вара Вуртем марий-влак тидым «курык чоҥгасе пайрем» манын, ушештараш тÿҥалыныт…
Горельский кандашияш школын ик классыштыже кызыт Георгий Ефруш лÿмеш кугу уголок уло. Материалым тематика шот дене разделлан шеледыме огыл гынат, писательын йоча да рвезе жапше кузе эртымым, тунеммыжым, Кугу Отечественный войнаште тушман ваштареш талын кредалмыжым раш ончыктымо. Лопка стендыште школлан Георгий Ефруш лÿмым пуымо нерген увер, книга, фото-влак, писательын творческий пашаж нерген материал, южо рукописьше, тÿрлö еҥын шарнымашыже аралалтыт. 1967 ийыште шыжым лекше «Колхозная правда» газетеш печатлыме репортаж оҥай. Репортажыште Вуртем вел шемер-влакын землякыштым кузе чот йöратымыштым, пагален аклымыштым раш почын пуымо.
Коридорысо кÿкшö пырдыжыште, омса пурымаштак, Г.Ефрушын кугу портретше шинчаш перна, ÿлнырак тудын илыш корныжо да тушман ваштареш геройла кредалмыже ушештаралтеш. « Вечная память павшему в боях за социалистическую Родину нашему земляку, замечательному писателю-воину и сыну марийского народа Г.Ефрушу», - возымо. Тыште ондак туныктышо Г.М.Бекешев шагал огыл тыршен.
Но але ыштышаш паша шуко. Мутлан, Георгий Ефрушын газетлаш печатлыме статьяжым, заметкыжым погымо огыл.
Георгий Захаровичым Вуртем вел шемер-влак моткоч чот йöратат. Кажне ийын апрель тылзыште тудын шочмо кечыжым палемдат, ойлымаш гыч ужашым, почеламутшым калык коклаште лудыт.
| |||