Васильев, Валериан Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем

Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Yufereff (каҥашымаш | надыр)
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
1 корно:
[[Файл:Васильев В.М..jpg|200px|thumb|В.М. Васильев-Ӱпымарий]]
'''Ӱпымарий''' (Валериан Михайлович Васильев) ({{Шочын|1883|1|13}}, [[Тумна]] ял ({{lang-Ӱпымарийru|''Сусады-Эбалак''}}), ([[13 ШорыкйолПӱрӧ]] уезд, [[1883Ӱпӧ]] губерний (ынде [[3Янаул Кылмекундем]], [[Пошкырт Эл]]) — {{Колен|2|05|1961}}, [[Йошкар-Ола]]) — {{comment|сотыеҥ|просветитель}}, [[шанчызе]]-энциклопедист, литератор, {{comment|йылмышанче|филологий шанче}} доктор, [[этнограф]], фольклорист, [[сылнымутчо]], музыковед. Валериан Михайлович - шанче степеньым налше марий-влак коклаште икымше улеш. "Марий шанчын ачаже" - лӱмым илымыж годымак пуенытпуэныт.
 
[[Пошкырт Эл]] [[Янаул кундемысокундем]]ысо [[Тумна]] ял гыч. Тудын лӱмжым [[Йошкар-Ола]]н ик уремже[[урем]]же да [[МарНИИЯЛИ]] нумалыт.
Валериан Михайлович - тиде чоклымаш деч варасе лӱм, 1902 ийыште [[Тынеш пурымаш|тынеш пурен]]. Чоклымаш деч ончыч тудо Вастайн Кайсан Темьян (руш. {{lang-ru|''Вастаев Темьян Гайсинович''}}) ылелийын.
 
Тумна шочмо ялыште Валериан Михайловичлан [[чапкӱ]] шога. Шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш шочмо ялыштыже [[тоштер|пӧрт-тоштерым]] ыштеныт.
20 корно:
Кнага лукмо, шалатыме деч посна адак моло пашамат ыштен: вес семинарыште, ӱдыр-влак туныктымаште, марий йылмылан туныктен, тунамак мутерлан тӱрлӧ кӱлешан марий йылме гыч погаш тӱҥалын. Тудо коклаштак адак кугу школыш тунемаш пурымылат ямдылалт шоген. Тӧчен-тӧчен 1913 ийыште Озаҥысе кугу школышкат тунемаш пурен. Тиде школышто тӱрлӧ вер гыч самырык еҥ-влак лийыныт, йылме ойыртемыштат, калык ойпогыштат икгай лийын огыл. Валериан Ӱпымарий тидым шижын да тунамак калык мурым, йомакым погаш пижын. Тунам Озаҥ олаште тӱрлӧ калыкын уста эргышт-влак тунемыныт, иленыт, нунын дене палыме лиеш да кылым вияҥден колта.
 
[[Озаҥ]] олаште [[1912]] ийыште «[[Марла календарь]]» луктын шоген. Тудым ямдылымаште Валериан Ӱпымарий [[Глезденёв, Павел Петрович|Павел Петрович Глезденев]] дене пырля кугу пашам ышта.
 
[[1917]] йыште Озаҥ школым тунем лекшашеш Российыште революций(рэволӱтсий) тӱҥале. Тунамсек марий йылмылан, марий йылме дене возкален тӱрлӧ-тӱрлӧ кнага лукташат корно кумдан почылто. 1917 ий, Сорла тылзын 25-ше кечыште [[Ӱжара]] лӱман кугу марла газет лекташ тӱҥале; газет вашталмешке тӧрлатен возкалшыже лийын шоген. Газет деч посна тӱрлӧ-тӱрлӧ марла кнага шуко луктылто.
 
[[Марий]]-влак кокла гыч Васильев-Ӱпымарий эн ончыч манме гаяк Озаҥ университетыш тунемаш пура. Тыште ученый Бергын полшымыж дене марий муро-влак мутшыге, семжыге возен налеш. Тиде возымо Марий семым шымлымаште таче кече мартеат шке кӱлешлыкшым йомдарен огыл. Кугу шинчымашым погымеке Валерьян Михайлович тӱрлӧ вере рвезе калыклан шочмо йылме нерген келге, пеҥгыде шинчымашым пуэн шога. Тудо 30-шо ийла мучаште Марий пединститутышто туныктен. Тиде тургым жапыште тудлан шуко йӧсым чыташ логалын: калык тушман семынат титаклаш тӧченыт, поктылыныт, но тиде йӧсӧ жапым сеҥен лектын. Варажым МАрНИИ-ште йылмым шымлен шоген. Валериан Михайлович 1961 ийыште ӱмыр лугыч лийын.
31 корно:
 
=== Ойлымашыже-влак ===
Марий йоча прозышто В.Ӱ.Васильев-Ӱпымарий шке волгыдо сылнымут кышажым коден. Тудо икшывылан возымо прозылан шочашыже полшен. [[Чавайн Сергей Григорьевич|Сергей Григорьевич Чавайн]] дене пырля ӱшанле негызым пыштен манаш лиеш. 1909 ийыште «Марла ойлымаш-влак» {{comment|ойпого|сборник}} лектын. Серызын йочалан лудаш возымо ойлымаш-влак шке тӱсышт дене ойыртемышт уло. Нуно утларакшым калык ойлымаш, мыскара, шулдыран мут-влак негызеш чоҥалтыныт. Автор пеш кӱчыкын икмыняр ой дене гына раш возен моштен. В.Ӱ.Васильев-Ӱпымарий тыгак Л. Толстойын, К. Ушинскийын да молынат ойлымашышыштым шочмо йылмыш кусарен. Марий тӱсым пуэн. Икшывылан темлыме кажне изи ойлымаш могай-гынат кӱлешан йодышым шынден, мутлан, «Шултыш кинде» ойлымашыште автор шурным ончен куштымо нерген каласкала илышыште кресаньык пашан пеш кӱлешан суапле улмыжо палемдалтеш. Йоча-влак кресаньык пашалан модыш гочат кумылаҥыныт. Лач тыгай шонымаш дене «Темрай ден Топкай» ойлымаш шыҥдаралтын. «Мӱкш пакчаште» ойлымаш паша усталык нерген мутым лукмо. Южо произведенийлаште порылык, ончыкылык рвезе тукым нерген шонымаш раш палдырна. Мутлан, «Шоҥгын вашмутшо» ойлымашын геройжо – илалше еҥ. Тудо кушкын толшо тукымлан сайым, порым ыштен кодынеже. В.Ӱ. йоча прозышто мыскарам вияҥдымаште тышен. Айдемын посна ситыдымашыжым мыскара йӧре ончыктен. Теве «Шамкай куван чывже» ойлымаште опкын койыш ваштареш виктаралтын.
=== Лукмо книгаже-влак ===
Марла