Алексеев, Геннадий Валерианович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
|||
141 корно:
=== А. Васинкин. Мутын чеверже, верже, эрже… ===
Кызытсе марий сылнымут нерген ойлымо годым прозаик Геннадий Алексеевын творчествыжым нигузе öрдыжеш кодаш огеш лий. Тудо 1955 ий 17 февральыште Морко районысо Эҥерсола (Шереганово) ялеш шочын. Арамланак огыл Морко кундемым талант памаш маныт. Тышан шке творческий шулдырыштым уло Марий Эл мучко чапланыше сылнымут мастар-влак С. Чавайн, В. Мухин, Н. Мухин, Олык Ипай, Я. Элексейн, Г. Ефруш, С. Николаев, Н. Лекайн, М. Казаков, В. Колумб да молат шуареныт. Тыштак икымше гана шыргыжалын, нöлталтын кече, ÿшаным ÿжара конден Геннадий Алексеевланат. Ончыкылык писательын йоча пагытше пиалан лийын манына гынат, йоҥылыш ом ойло, очыни.<br />
Сар деч вара лу ий веле эртен гынат, элна йол ÿмбаке пеҥгыдын шогалын. 1957 ийыште СССР-ыште тÿнямбалне икымше гана искусственный спутникым сандалыкыш лукмо, космосым талын шымлаш тÿҥалме да тыгодым ятыр сеҥымашыш шумо, 1961 ийыште совет айдеме тушто эн ончыч лийын. Ялысе кажне икшыве тунам Гагарин семын сандалыкыш чоҥешташ шонен, но Геннадийлан утларакшым музык келшен, адакшым икшыве тыгак моткочак сÿретлаш йöратен. Юрий изажым ончен, лудашат тудо вич ияшак тÿҥалын. Школ деч ончычак шотлен, возен моштен, сандене 1962 ийыште тудо, шым ияш рвезе, ачаж дене пырля Йошкар-Олаш толеш да талантан йоча-влакым туныкташ лÿмынак почмо 1-ше номеран музыкально-художественный школ-интернатыш тунемаш пура. Икшыве-влак тушко тÿрлö вер гыч погыненыт, моткочак чолга лийыныт. Илыме пöлемыште, классыште перемен жапыште эртак йÿк-йÿан йоҥген, рвезе-шамыч лÿшкеныт модыныт. Пÿртÿс лоҥгаште, шыпыште кушшо рвезылан тидыже моткочак келшен огыл. Кок тылзе наре Геннадий пÿйым пурынак чытен, тунемашак тыршен, но ачажын икымше гана олаш толмыж годымак тудым мöҥеш наҥгаяш сöрвален шортын да ÿшандарен кертын. Туге гынат искусство тÿня ялысе талантан рвезым садак шкеж деке шупшын. Верысе школышто ныл классым тунем пытарымек, тудо кокымшо гана школ-интернатыш толеш, ындыжым музыкантлан огыл, суретчылан тунемаш тÿҥалеш. Геннадий дене пырля ты пагытыште кызыт кугун чапланыше, палыме композитор-влак Сергей Маков, Вениамин Захаров, художник-влак Иван Ямбердов, Василий Ершов да молат тунемыныт. Адакше туныктышо-влакшат республикыште моткочак лÿмлö еҥ лийыныт. Мутлан, живописьым Сергей Подмарев, сÿретым Николай Карпов, художественный лепкым Владимир Карпеев, композицийым Михаил Морозов, пу гыч тÿрлым пÿчкедымашым Юрий Козин туныктен. Нуно чылан гаяк СССР художник ушем радамыште шогеныт. «Тунам мемнан директорна Геннадий Прокушев ыле, шкеже искусство историйым туныктен. Тунемаш куштылгыжак лийын огыл, но оҥай ыле, поснак кеҥежым. Чÿчкыдынак Изи Какшан воктек этюд-влак сÿретлаш лектеденна, арня дене Юл серыште эртенна, пагыт пешак веселан куржын, тунемме жап моткочак писын эртен. Художественный классыште тунемме илышыштем умбакыжат пешак кÿлеш лие, мый кызытат сÿретлаш йöратем», – шарнен каласкала Геннадий Алексеев.<br />
Илышыште кажне еҥын шке пÿрымашыже уло, маныт. Тыгак, очыни. Геннадийланат сÿретче лияш пÿралтын огыл улмаш. Амалже теве кушто. Тунам школ-интеранатыште марий йылме дене литературым Петр Андреевич Апакаев (кызыт педагогика наука доктор) туныктен, икшыве-влак, музыкантшат, художникшат, тудын вуйлатыме сылнымут кружокыш моткочак кумылын коштыныт. Геннадий Алексеев веле огыл, тыгак Вениамин Захаров, Иван Ямбердов тале литкружоковед радамыште лийыныт. Тунамак Геннадий шке возымыжым «Ямде лий» газетеш савыктен, творчествыжым поэт семын тÿҥалын. Школ-интернатым тунем пытарымекше, художественный училищыш экзамен деч поснак налыныт гынат, рвезе уэш шочмо кундемышкыже пöртылеш да кок ий Октябрьский кыдалаш школышто тунемеш. 1972 ийыште тудо Марий кугыжаныш университетын историко-филологический факультетышкыже экзаменым куча да марий отделенийын студентше лиеш.<br />
Ты пагыт гыч ончыклык прозаикын илыш-корныжо мыланем утларак палыме, молан манаш гын, ме ик группышто тунемынна. Тунам университет почылтын веле, сандене тунемаш пураш куштылгажак лийын огыл конкурсат ситышынак ыле, ик верышке-ныл еҥ. Студент радамыш шукынжо рвезе-влак логалыныт, марий филологий отделенийыште 25 еҥ гыч ÿдыржö улыжат 8 веле лийын. Группо моткочак виян ыле, чыланат сайын тунемыныт. Ме факультетыште веле огыл, тыгак университет мучкат эре ончылно лийынна. Арамланак огыл 1977 ийысе выпускник-влак кокла гыч, мемнан радам гыч, ныл наука кандидат, шуко писатель, журналист, теле- да радиопашаен, тÿрлö учреждений вуйлатыше-влак лектыч. Тунеммына годым кажне арнян манме гаяк писатель, актер да моло творческий пашаеҥже-влак дене вашлиймашым эртаренна, тÿрлö научный, литературный кружок-влак талын пашам ыштеныт. Геннадий Алексеев деч посна Николай Алексеев, Валерий Якимов, Валерий Александров, Саша Михалов, Настя Чемакова, Леонид Гимаев, Анатолий Сапаев да молат верысе газетлаш талын возен шогеныт, ойышт Марий радио да телевидений ден йоҥген.<br />
Университетым пытарымек, Генадийым паша вер вучен шоген, тудо «Ямде лий» газетын ответственный секретарьжылан ышташ тÿҥалеш, тушечынак армийыш налыт. 1978–1979 ийлаште Мундыр Эрвелне Совет Армий радамыште служитла. Чÿчкыдынак шке кугурак йолташыжлан, Валентин Борисович Исенековлан, серышым возкален шоген, тудыжо салтакын кажне письмажым шинчасортала арален да, пöртылмекше, шканже кучыктен. Тыге самырык авторын «Погонан рвезылык» икымше кугурак произведенийже шочын. Тудо моло ойлымашыж дене пырля верысе книга издательствыште посна книга дене 1989 ийыште савыкталтын. Книгашке, «Погонан рвезылык» деч посна, эше «Тулык чон» повестьым да ныл кÿчык ойлымашым пуртымо. Кок повестьтшат писательын биографийже дене чак кылдалтын. Чынак, автор шкежак Мундыр Эрвелнак служитлен, повестьыште вашлиялтше ятыр эпизод чын лийше факт-влак негызеш сералтын. Тÿҥалше автор произведенийыштыже, утыжым шуйдарыде салтак илышын эн чот ушеш кодшо татшке-влакым сÿретла. Тыште але писательын йылмат кукшырак, лирический отступлений-влакат уке гаяк, манаш лиеш.<br />
Повестьым, шуко моло автобиографический произведений семынак, икымше лица дене возымо. Мутат уке, тÿҥ персонаж Альберт Юлмаров ден Геннадий Алексеев коклаште ойыртемат ятыр, но икгайлыкымат ужде кодаш огеш лий. Мутлан, Альбертын шочмо ялже – Эҥыжсола, а прозаикын, кÿшнö палемдышна, – Эҥерсола.<br />
Герой-влакым мастарын индивидуализироватлен моштымыжо, образ-влакым ÿшандырышын сÿретлымыже Г. Алексеевын тиде тÿҥалтыш кугурак произведенийыштыжак сайын палдырна. Тыгеже тÿрлö калыкын эргыже-влакын, иза-шольыла колтен, икте-весылан полшен, салтак корныш шогалмышт нерген ойлалтеш. «Погонан рвезылык» повестьыште поснак кумылым савырыше образ тиде – литовец Данис Пашкавичюс. Тудо – ялысе тракторист – уволненийышкыжат лÿмынак, лач тракторыш шинчын, пасум куралаш логалаш тырша. Тиде эпизодым писатель пешак шÿмеш пижшын ончыкта, тыгодымак мыскарамат верыштыже да моштен кучылтеш. Тÿрлö характеран тÿрлö илыш опытан самырык рвезе-влак, салтак пучымышым кочкын, кирзе кемым таган шöрын кайымеш тошкенак, эркын-эркын пеҥгыде кап-кылан, уш-акылан поръеҥыш, элнан ÿшанле оролышкыжо савырнат. Тидыжым автор мастарын сÿретла.<br />
«Тулык чон» эн ончычак ойлымаш семын возалтын да савыкталтын ыле, тудо «Чывытан» маналтын. Тиде ойлымаш В. Бердинскийын «Игем-шамыч», «Колча», В. Абукаев-Эмгакын «Сорта йымал арака» семынак марий сылнымутышто пытартыш ийлаште серыме ойлымаш-влак кокла гыч ик ойыртемалтше произведений радамыште шоген. Мый повестьшымат ом орло, тудын нерген шукерте огыл «Ончыко» журналеш савыкталтше «Историй, традиций, шÿшпык пыжаш да молат…» статьяштем ойленам ыле. «Тулык чонышто» шуко эпизодшо писательын шке илышыж дене кылдалтын. Уке, Г. Алексеевын чылт тыгаяк огыл, но тичмаш налмаште икгайлык ятыр. Мутлан, повестьын тÿҥ геройжо Миклай университетыште тунеммыж годым экскурсий дене Ленинградыш кая. Чынак тыге лийын, университет мучко соцсоревнованийыште икымше верым налмыланна, мемнам тунам группыге экскурсий дене канаш колтеныт ыле. Миля шотышто, мутат уке, прозаик шукыжым шонкален луктын, конешене, но тыштат ятыр эпизодшо илыш факт негызешак сералтын. <br />
“Погонан рвезылыкыште” автор тÿрлö сылнештарымаш йöн дене öрмалгенрак пайдалана гын, “Тулык чонышто” тудын сылнымут арсеналже койынак чумырга, пайдаралтеш. Тыште пÿртÿс сÿретат ынде кумда верым налеш: “Эр кече чодыра вуйыш кÿзен шуат шы-ы-ырге шыргыжале, мланде ончылно утыжым ковыртаташ огыл манын, чевер солыкшым пуйто вуйжо гыч нале да вачÿмбакше шогале. Чечен вургемжым пешак ынеж кудаш да… ок лий. Чаманен-ойганен, эркын погаш тÿҥале. Эре ковырланаш ок лий-ла, эре пайрем огыл. Тудынат сомылжо уло: мландым ырыкташ, кажне чонанлан, кажне кушкыллан, шудо пырчылан, пеледышлан илыш вийым пуаш. Тудын леве йоллаже полшымо дене веле мландысе изи лыве ма, айдеме омо тÿҥя деч утла, ылыжеш, илаш тÿҥалеш” <…>. Тиде повестьыште автор неле илыш пÿрымаш, кочо йöратымаш нерген каласкала. Верысе критика ты произведенийым шке жапыштыже пешак торжан ятлен пытарыш: “Марий совет литературын 70 ияш корныштыжо ÿдырамаш нерген Г. Алексеев семын нигö тынар шемын возен огыл”, – лудына ме З. Учаевын “Йöратымаш капкаште – тегыт” статьяштыже. Да, совет сылнымутышто ятыр темым тарватен, мыланна шуко нерген ойлен огытыл. Тидыже йöршынат вес йодыш, мый кызыт тачысе кече, кызытсе произведений нерген кутырем, сандене эн ончычак тидым шотыш налаш кÿлеш. Тыште критик, векат, геройын илыш позицийжым авторын дене луген лончыла. Чынак, еш илышыште тÿрлыжат лиеда, тиде икымше йöратымаш – ÿй да мÿй. Писатель мемнан кажне ошкылнам шоналтенрак ышташ ÿжеш. Тидыже пайдале ой-канаш огыл мо?
Г. Алексеевын кокымшо книгаже “Ушаным ÿжара конда” лÿм дене 1993 ийыште лектеш. Армий деч вара Геннадий Алексеев лу ий наре “Ямде лий” газет редакцийыште тырша, тышечынак 1988 ийыште тудым Москошко, высший партийын школысо журналистике отделенийыш, тунемаш колтат. Тылеч вара тудо “Марий коммуна” (кызыт “Марий Эл”) газетын спецкоржо, “Марий Эл учитель” журналын тÿҥ редакторжо, Марий книга издательствын директоржо, “Туныктышо” журналын тун редакторжо, Марий образований институтын редакционно-издательский пöлкан вуйлатышыже семын тырша, варажым “Ончыко” журналыш налыт. Икмыняр пагыт Марий кугыжаныш университетын сылнымут кафедрыштыже пашам ышта, студент-влаклан журналистике курсым лудеш. 1977 ий гыч тудо – Россий писетель ушемын членже. Г. Алексеев шке творчествыжым поэт семын тÿҥалын манын палемдышна. Икымше почеламутшым эше 14 ияшак 1969 ийыште 22 февральыште «Ямде лий» газетеш савыктен. Тудо «Каныш кече» маналтын. «Ший курымсо» религий шÿлышан символист-влакын вуйлатышышт Зинаида Гиппиус манмыла, сай поэтын уда прозыжо лийын ок керт. Лач тыгеак, Г.Алексеевын возымо произведенийже тидым эше ик гана пеҥгыдемда. Автор шкеже творчествыжын тÿҥалтышыжлан 1983 ийыште «Эрвий» альманахыште савыкталтше «Лиза тöрлана» ойлымашыжым шотла. Прозаикын возымыжо утларакшым верысе газетыште, «Ончыко» журналыште савыкталтын. Мутлан, 1996–1998 ийлаште гына пытартышыже Г. Алексеевын « Куку муро ойган», «Вашпижмаш», « Йотышнышо» повестьлаже лектыныт. 2001 ийыште прозаикын посна книга дене лукмо «Шочмо вер-чевер» лирический новеллыже-влак ош тÿням ужыт. Тиде –писательын кумшо книгаже.<br />
Геннадий Алексеевын творческий ойыртемже семын лиризмым палемдаш кÿлеш. Тидыжым ме поснак шочмо кундем, марий пÿртÿс нерген возымаштыже шижына. Мутлан, теве «Йотышныжо» повестьше кызытсе ял илыш темылан сералтын, тыштат авторын лывырге кумылжо, шочмо йылмым пешак сайын шижын моштымыжо раш палдырнат. Тыгайрак вуймут дене Дим. Орайын повестьше эше 30-шо ийлаштак савыкталтын ыле, тудо «Йотештше» маналтеш. Мутат уке, содержаний дене нине произведений моткоч чот ойыртемалтыт, икгайлык лачак вуймут да тематике шотышто веле.<br />
Мемнан кызытсе пагытнам писетельлан аклен ончалаш куштылгыжак огыл, но Г. Алексеев нелылык деч пырчат ок лÿд. Тудо мемнан илышнан тÿрлö шоржым авалташ тырша, художник семын мастарын сÿретла. Дим. Орайын произведенийыштыже тунамсе нравственный йодыш-влак пешак куштылгын ончыкталтын. Ялысе-влакын кöргö чонышт яндар, койыш-шоктышышт, ыштыш кучышышт чатка, ару, уш-акылышт пеҥгыде гын, айдемым ола тÿрысынек локтылеш. Сандене произведенийын тÿҥ геройжо, уэш ялыш пöртылмек, утыш йотештшыш лектеш. Кызытсе прозаик сайын пала: таче мемнан элыште айдемылан йол ÿмбак шогалаш, илышлан ямдылалт шуаш куштылгыжак огыл, моткочак шуко пÿжвÿдым йоктарыман, тыгодым лачак ялым але олам веле нигузе титаклаш огеш лий. «Лупш шöрынан, илыш йыжыҥан» манмыла, писатель шке геройжым тÿрлö корно савыктышла гоч вÿден наҥгая.<br />
Тÿҥ геройын, Ольошын, ача-авашт, Павыл ден Вера, ÿмырышт мучко колхозышто тыршеныт. Пеҥгыде суртпече, поян озанлык, икманаш, чиен шогалаш, кочкаш-йÿаш нунын чылажат ситыше, чылажымат шке пашашт, пÿжвÿдышт дене эркын-эркын чумыреныт. Ольош, кугурак эргышт, йöршын вес семын кушкын, школышто тунеммыж годсеак чояланаш йöратен. Прозаик шке произведенийыштыже ача-ава да икшыве кокласе курымашлык конфликтым тарваташ ок шоно, лач иктым каласынеже: южгунам олма олмапу деч öрдыжкат камвозын, пöрдын каен да йомын кертеш. Тышечынак повестьын вуймутшат – “Йотышнышо”. Автор геройын молан тыгай лиймыжым тÿткын эскера, радамлен сÿретла.<br />
Ольош изиж годсекак шке йолгорныж дене топкен. Школышто тудо эртак йогыланен, начарын тунемын, икшыве-влак коклаштат тÿрлö семын чояланен, чыла верыштат эре куштылгыракым кычалын, еҥ кÿшеш илаш тыршен. Варажым, ешым чумырымекшат, тыгай койышыжым кудалтен огыл. “Йора, ушан лие – ватыжым, Альбинам, ыш колышт. Шке семынже ыштыле, мутыштыжо пенгыдын шогыш, пелашыжым чыктарен, кутырен келыштарен сеҥыш. Тудыжо пачерым кугемдаш шонен улмаш: шкенжын ик пöлеман да Ольошын тугаякым вашталтен, кум пöлеманыш савырынеже ыле. Тыге ышташ Ольош окмак огыл. Ватыжын пачерым ужален, машинам нале, а когылянышт гына ила ик пöлеманат ок сите мо? Вара, илен-толын, ала вес пачерат лектеш? Машинам шкенжын лÿмеш возыктыш, пачерат – тудын. Пампалчыже ойырлен каяш тÿҥалеш гын, кайыже; кайышылан – корно. Тудо, Ольош, нимомат ок йомдаре,” – тыгеракын шке семынже шонкала тÿҥ персонаж (Алексеев Г. Йотышнышо // Ончыко. 1998. 9 №. 33 с.). Автор геройын илыш-корныжым, тудын кушмыжым, шуаралтмыжым тÿрысынек эскера, кажне ошкылжым манме гаяк шымла, палемдышна.<br />
Ешыште кок эрге кушкеш – Ольош ден Аркаш. Шольыжо – йöршын вес тÿрлö айдеме. Тудо шочмо колхозыштыжак трактористлан пашам ышта. Аркаш изинекак моткочак пашалан кумылан, еҥлан полшашат эртак ямде, яра жапшымат так арамак огеш эртаре, институтыш тунемаш пураш шона да ямдылалтеш. А изаже, Ольош СПТУ-м пыкше-пыкше пытарымекыже, шофер правам налеш да олашке шикшалтеш, ик фирмыште тÿрлö грузым шупшыкта, шке изирак частный предприятийжым пешак почнеже, машинан лияш шона да шонымыжым шукташ чылажымат ышташ ямде. Икманаш, повестьыште тачысе типический ситуаций, кызытсе илыш историй сÿретлалтеш. Автор тудым тичмаш авалташ тырша. Ялын традицийже, колхозник-влакын койыш-шоктышышт, илыш-йÿлашт тÿрысынек почылтеш. Мутлан, Павыл, суртвуй оралтыште чыла пашам вораҥдарен толеш гын, кöргыштö ава – оза, тудо тÿҥ кучем. «Суртышто ÿстелтын», – лудына ме текстыште (40 с.). Прозаик тыгак мастарын марий ялын традицийжым, поснак пайрем йÿла-влакым келыштарен ончыкта. Тыгодым каждне посна персонажын койыш-шоктышыжо, характерже ойыртемалтын палдырнат. Марий еҥ кеч-могай пайремымат шке ешыж дене гына огеш эртаре, садак родыжо-влакым, пошкудыжым пагален ÿжеш.<br />
Пайрем йÿлам сÿретлымаш марий сылнымутышто пеш шукерте ожнак пенгыде традицийыш савырнен. Адакшым пайрем годым писатель-влаклан кажне геройын индивидуальный тÿсшым, койыш-шоктыш ойыртемжым палемдаш утларак йöнан. Ожнысо пайдале традицийым Г. Алексееват шке повестьыште öрдыжыш ок шÿкал. Шукыж годым тудо контраст йöн дене пайдалана. Мутлан, Тимош деч посна ялыште нимогай пайремат ок эрте, тудо чыла вере шуеш. Мутланаш тÿҥалеш гын, мутшат пытыдымсе, тудо чыла пала, чыла шинча, кеч-могай ойышкат шÿшкылтеш. Ольошын ачаже Павыл деч, мöҥгешла, ик шомакымат от кол, а кресачаже Вачи – пешак мыскараче, тудын тÿрлö томашаже, манеш-манешыже пытыдыме.<br />
Автор кумда вер-шöрым авалта гынат, повествований тÿҥ шотышто ик ялыште веле эрта. Ольошын олаште ватыже, ешыже улмо нерген ме öрдыжъеҥ-влак деч веле пален налына, адакшым южгунамже тидын нерген лудшылан автор-повествователь шкеже шижтара. Тыге изи верым, пространствым авалтен сÿретлымаш прозаиклан герой-влакын кöргö шонымашыштым, чоныштым, койыш-шоктышыштым утларак тичмашын рашемден ончыкташ полша.
Ольошын илыш философийже моткочак проста: мо шаларак кия, шке декет удырал, «Йöным мушо йöрым кочкеш» манме семын, тудо эре гаяк еҥым ондала, шулдынрак налын, шекргырак ужалаш тырша, уло шонымашыжат лачак окса йыр веле пöрдеш. Мутлан, ялысе кевытыште сату чÿдылыкым ужын, вигак самырык продавщица йыр пÿтырнылаш тÿҥалеш, тудо Юля гоч тыштак шканже пайдам лукнеже. Икманаш, автор тачысе кечылан келшыше моткочак типичный персонажым верештын, иктешлен сÿретлен. Тудо южгунамже шочмо кундемже нерген порын шарналта гынат, Ольошын тыгай пагытше пешак шуэн лиеда: “Арам огыл ойлат улмаш: шочмо вер – шочмо верак, нигунам тудо, ниможат тыште ок мондалт. Тыге, толын, йыр ончалын савырнет – чыла илышетым уэш-пачаш шергалын лектат. Тидлан чÿчкыдын жапшат, йöнжат эре уке гай. Илыш вашталтмым, шкендычын вашталтмым тыште гына иканашт умылет докан, тидыжланат ала-могай акым пуаш тыршет, кенета толын лекше йодыш-влаклан вашмутым кычалат, тымарте эртыме корнетлан могай-гынат иктешлымашым ышташ толашет” (86 с.).<br />
Геннадий Алексеевын прозыжо моло дечын утларакшым лиризм дене ойыртемалтеш, тидын нерген шуко шымлызе палемден. Адакшым марий писатель-влак кокла гыч шке творчествыжым кö поэт семын тÿҥалын? Але кызытат почеламутым, поэмым возкала гын, тудын прозыжо посна лывырге йылман (марий сылнымутышто, мутлан, В. Абукаев-Эмгакын, А. Александров-Арсакын, А. Осипов-Ярчан, В. Регеж-Гороховын да молат).
«Йотышчышо» повестьыштат пÿртÿссÿрет-влак ситышынак вашлиялтыт. Адакшым автор нуным так арам ок кучылт, тыгай лирический отступлений – влак герой-влакын чон шижмашышт дене пеҥгыдын кылдалтыныт, нунын характерышым утларак рашемдаш полшат. Пÿртÿсымат прозаик чонаҥден сÿретлен. Мутлан, шоҥго писте Ольош дене пуйто тыге мутлана: «Чу теве, мо тыге шокта? Тыге шып-шыман вучымо унаж дене саламлалтеш гын веле? Ала “Туге-туге, мыят шарнем, манын, самырык годсыжым тудо дене пырля ушештара? Ала нимо тыгаят уке да, шочмо велышке толмо да йоча годсек лишыл вер-шöрла вашлиялтыт, вуйушыжо тÿрлалт мура, чонжо ала-мо семын вургыжалта” (86 с.).<br />
Тыгай шарнымаш-влак, шочмо пÿртÿс дене вашлиймаш Ольошым ожсо пагытыш пöртылтат. Ты писте йымалнак тудо Катя дене вашлиеден. Тыштак нуно икымше гана шупшалалтыныт да ÿмырешлан пырля лияш товатленыт, но чылажат мöҥгешла лектын. Тыгай шарнымаш, шонкалымаш, илыш нерген кутыркалымаш повестьыште чÿчкыданак вашлиялтеш да тÿрлö вере эрта. Мутлан, ик тыгай мутланымашым ме мончаште колына: «Тый вот кызыт айдемын советьше нерген ойлынет ала-мо. Туге вет?.. А вет тидыжат совесть манмет, кажне айдемын – шкенжын. Кажне еҥ тудым шке семынже умыла. Теве парня ден парнят тöр огытыл, айдеме дене айдемат тÿрлö улыт. Советьышт, тидын нерген умылымашыштат тÿрлö, векат» (98 с.). Южгунамже повествованийыште ялт еш кокласе йодыш-влакат тарваналтыт гынат, автор садак тудымат нравственный проблемыш савыра. “А тудо, Ольош, шкеже чын ила мо?.. Иктаж ÿшанле йолташыже тудын уло мо? Уке, векат. Эртак пычырик палыме, паша дене кылдалтше-шамыч веле. Паша сайын кая, оксат уло – кажнылан йолташ улат. Теве иктаж туткарышке логалат мо-чыланат воктечет кораҥыт ала-кушко йомыт” (102 с.), – тыгай шонкалымаш пöрдеш мемнан геройнан вуйыштыжо чеверласыме кастене. Тиде чынжымак тудын пытартыш касше лийын – илыш дене чеверласыме кас. Кÿчык пагытыште ме тÿҥ персонаж Ольош нерген пеш шуко пален налынна, повесть мучашлан тудо ялтак утыш лектеш, сандене прозаик вучыдымын кошарта. Ольош – кажне ошкылжым шонкален, вискален тунемше айдеме, сандене илышыже тыге окмакын кÿрылтме изишак öрыктара. Тыгай финал лудшым пешыжак огеш ÿшандаре. Тыге гынат, писатель мыланна мом темлен, тудын дене серлагыде огеш лий, произведенийым кузе кошарташ авторын шке пашаже.<br />
“Ушаным ÿжара конда” повестьым автобиографический радамыш нигузе пурташ огеш лий гынат, тудат писетельын пÿрымашыже, тудын шочмо Эҥерсолаж дене чак кылдалтын. “Нимом ойлаш: мотор мыйын кундемем. Урем мучко кугезына-влакын акрет годсо илепу, куэ ден тополь-влак шарлен-ужарген шогат. Сурт оралте-влакым иган комбыла шке помышышкышт поген шынденыт. Оралте-влакшат комбо гаяк ошо улыт, шукышт ынде кермыч дене чоҥат, ÿмырашым. Калай леведышышт шийын-тойын волгалтеш” (Ӱшаным ÿжара конда. Йошкар-Ола, 1993. 25 с.) – лудына ме произведенийште.
Тиде повестьыште, “Тулык чон” дене танастарымаште, тÿрыснек пиалан йöратымаш нерген ойлалтеш. Произведенийын чоҥалтмыжат пешак тыглай. Миклай ден Елуш изи годсек пырля кушкыт, шольыштат икверешак тунемыт. Повествований, вуймут гыч тÿҥалын, пытартыш страницыла марте романтический шÿлышан. Пуйто прозаик “Тулык чон” шотышто аклыме мутлан, чынжым гын каргыме ойлан ала öпкелен, ала лÿмынак воштылын критикын йодмыжлан келшыше романтический йöратымаш историйым сÿретла. Ӱдыр ден каче шупшалалташ веле огыл, эсогыл шинчаваш ончалашат огыт тошт, тунар вожылшо улыт.<br />
Повесть тичмаш ончымаште такше уда огыл, но тыште герой-влакын коклаште умылыдымаш конфликт уке гаяк. Самырык-влак коклаште южгунамже “чыве сар” лийын кудалта гынат, чылажат пешак куштылгын рашемеш, писын эрта. “Эрдене тудо (Елуш – А.В.) солымо шудыжым оварташ каяш ÿжаш шкежак тольо. Умбалныже – саде пеледышан платьыжак, шинчаштыже – ныжылгылык да йöратымаш, тыматле тугае, волгыдо” (“Ӱшаным ÿжара конда”, 42 с.), – тыгай вашлиймаш нунын теҥгече олыкышто шудым ÿчашен солымо годым сырымаш деч вара. Мутат уке, тыгай идилийлан нимогай критикат вурсаш, прозаикым шылталаш, “тегытлаш” огеш тошт. Повестьысе действий да событий-влакат пеш писын эртат. Сюжет йогын -влак шудо солымо да коштымо пагытыштак вияҥ шуыт да ÿдыр-каче кокласе чыла умылыдымаш нимогай нелылык, шинчавÿд деч посна рашемеш. Кеҥеж шокшышто тидланже кужу жап кÿлеш ужат? Ик кечат сита.<br />
Повествований тÿҥалтыште Елуш ден Миклайын олыкышто таҥасен шудым солымо эпизодым чынжымак кÿлеш семын, келыштарен сÿретлыме. Прозаик мемнам кÿлынак ÿшандара. Тиде посна сюжет гыч моткочак оҥай да сылне тичмаш ойлымаш лийын кертеш ыле. Ойлымаш нерген мут лекмеке, тидым ешарыман: “Ӱшаным ÿжара конда” книгаште тыгаяк лÿман изи повесть деч посна ятыр верым ойлымаш-влак налыт. Нуно посна-поснаже кугу шот дене шуко верым огыт айле гынат, келге шонымашан, сылнын чоҥымо улыт. Автор тыглай, проста айдеме-влакын илыш пурымашыштым, чон кöргö поянлыкыштым тÿткын шымла. Мутлан, “Парым” ойлымашын тÿҥ геройжо кевытыште грузчиклан пашам ышта, тудо молан пöръеҥ дечын нимо денат огеш ойыртемалт. Южгунам паша жапыштак подылашат огеш öр, лач тидыжак Миклайым кугу туткарыш шукта. Тудо машина йымак логалын, нелын сусырга да больницыш верештеш.<br />
Прозаик ик жапыште шÿм черлан кöра шкежат эмлыме верыште ятыр пагыт лийын. Сандене сайын пала: тушто илыш нерген шонкалаш жап утыж дене. Шинча ончылнетак икте ош тÿняш толеш, весе – илыш дене чеверласа, южгунамже воктенсе пошкудетак… А тиде пагытыште… “кечыже кузе волгыдын – чеверын онча, шыгрыжеш! Шинча йыма. Йÿк-йÿанже йырваш мочол: кайык - влак юарлен чогыматат. Леве мардеж пуал колта, чурийым шымата. Шошо. Идалыкын эн ямле пагытше. Уло тÿня ылыжеш, йÿклана, илыш вийым налын атылана” (“Ӱшаным ÿжара конда”, 57 с.), – тыге пÿртÿс пеледме пагытыште ныл пырдыж коклаште черле пордалаш нимо ямлыжат уке. Тыгай весела фонышто контраст семын ойлымашын тÿҥ геройжо Миклай дене пырля авторат эртыме илыш-корныжым шереш: «Парым… Тымарте тудо ала-кузе нигунамат шоналтен огыл. А вет тудат тиде чечен тÿня дене чеверласа ыле. Чынак, коли вара илыш тыгай окмак колымашлан пуалтеш? Уке, очыни, Семеныч чыным ойлыш (Илыш кажнылан шке вержым ончыкта – А.В.). Тидлан шочашыжат ок кÿл. Ала тудланат илышет парымже нерген шижтарен?” (61 с.).<br />
Тыгай шонкалымаш, айдемын пÿрымашыже, тудын илышыште верже да рольжо нерген аклен, вискален лончылымаш Г. Алексеевын “Ӱшаным ÿжара конда” книгаштыже улшо чыла гаяк ойлымашлаштыже вашлиялтеш. Мутлан, “Шочмо кече” – кÿчык произведений. Прозаик тыште мыланна лишыл еҥна – влак нерген мондаш тÿҥалмына нерген шижтара. Илыш радам пужлымым, еҥ-влакын икте-весышт кумыл йÿкшымым, еш тукым шаланымым автор тыгак “Илет-илет да мом от уж” повествованийыштыже ÿшандараш сÿретла. Шинчаш перныше образ-влак полшымо дене моштен пайдаланен, тудо мемнан шÿм-чоннам тарвата. Шкенан койыш – шоктышнам савыртен ончалаш тарата. Кодшо гана “Сулык” повесть нерген ойлымем годым авторын пытартыш жапыште мистикыш лупшалтмыж нерген шижтарышым. Амалже, очыни, авторын пÿрымашыштыже – лач тиде тура савыртышан 1993 ий. Тунам, илаш-колаш манме пагытыште Г. Алексеевын тÿня умылымашыже ятырлан вашталтын, келгемын, кумдаҥын. “Лач эмлыме верыштак Юмо, религий нерген утларак шонкалаш тÿҥальым. Айдеме молан ош тÿняшке толеш, шке ÿмырыштö могай тÿҥ сомылым шуктышаш? Нине да моло йодыш-влаклан вашмутым кычалмаш мыйым Библийым лостыклаш таратыш”, – радамла илыш-корныжым писатель.<br />
“Погонан рвезылык” повестьысе Данис Пашкавичюс нерген ончылно каласкалышым, тиде сюжетым посна ойлымаш семын савыкташ келша манын палемдышым. Автор тидым шкежат шижын, ончыни, сандене вараже тиде эпизодым “Ӱшаным ÿжара конда” книгашкыже пурымо “Куралше” ойлымашыште уэш шарналта. Тыге пешак чатка ойлымаш шочеш.<br />
Кажне талантан писатель икшыве-влаклан возыде огыт керт, тыгак Г. Алексееват кокымшо книгаштыже лумынак йоча-влаклан “Мыят кугу лиям” пöлкам ойыра. Тиде ужашыште прозаик чыла материалым шке ÿдыржын, палыме икшыве-влакын койыш-шоктышыштым эскерен чумырен. Ойлымашлаште автор шке йоча пагытшым тачысе кече дене танастара, мыланна, лудшо – влаклан, тÿрлö оҥай историйым темла.<br />
Книган вес ужашыже “Шочмо мландын шокшыжо” маналтеш. Тышке пурышо произведений-влак ойлымашлан огыл, утларакшым лирический этюдлан келшен толеш. Автор мемнам, лудшо-влакым, шке шочмо Эҥерсола воктенсе Сукырэҥер пасушко йÿштö кугыза ден пырля куржыкта, келге корем пундашке волтен, сылне памаш деке конда да чынак тамле омо гай сöрал йомак дене палдара. Шочмо вер-шöрым моктымаш тудын творчествыштыже шагал огыл вашлиялтеш. Геннадий Алексеевын кумшо книгаже лач тыгак маналтеш “Шочмо вер – чевер” (2001). Прозаик шкеже тудым “Шÿмсем аршаш: лирический новелле-влак” манеш. “Новелла” умылымаш изишак весе, очыни. Оҥай содержаниян изирак ойлымаш. Руш классике гыч пример шотеш Н. Гогольын “Вечера на хуторе близ Диканьки”, А. Чеховын “Дом с мезонином” да молымат. Южгунамже почеламут дене возымо новеллат вашлиялтеш. Эн шинчалан пернышыже, мутлан, А. Пушкинын “Граф Нулин”, С. Есенинын “Анна Снегина” произведенийыштым пурташ лиеш.<br />
Марий автор формо шотышто чынак у ошкылым ыштен. “Шочмо вер – чевер” книгаш пурышо произведений-влакым чылаже вич ужашлан шеледыме: “Идалыкын эрже – шошо”, “Кенеж кечын тамже”, “Шыже толмым шижам”, “Теле туштым тушта”, “Идалык онго – латкок тылзе”. Тыгак тÿҥалтыште автор ончылмут олмеш ужашыште илыш нерген шке шонкалымашыжым темла, книган молан тыге чоналтмыжым негызла.<br />
Кажне айдемын шке шочмо кундемже уло, тудо нимо деч шерге, эн чевер да сылне. “Мыланем гын тудо – Морко велысе Эҥерсола ялем. Йöратем мый тудын кум уремжым. Кÿшычын ончалаш гын, лопка шулдыржым шаралтен, ала-кушко мÿндыркö-мÿндыркö чоҥештыше кайык гай коеш. Йöратем мый ужар посто гай нöргö озым дене леведалтше Сукырэҥер пасужым, мÿй таман да пеледышан сывын гай кумда Каролыкшым, ший гай вÿдан Лапшэҥержым, саскалан поян Шыраган чодыражым… Йöратем мый ача гай поро, ава гай шыма, пашалан тале пошкудем-влакым” (“Шочмо вер – чевер”, 7 с.), – воза прозаик шке шочмо кундемже нерген. Тиде книгашке пурышо произведений-влак нерген автор шкеже пешак чын аклен палемда. “Нине кÿчык ойлымаш-влак иканаште возалтын огытыл – иктаж коло ий наре тÿрлалтыныт: тудын дене вашлиймеке, чон-кумылем куанен-юарлен ма, öрдыжтö улмем годым сагынен-йокрокланен колтен ма – йöн лийме семын чыла шижмаш-шонкалымашем кагазышке кусараш тöченам” (7 с.), лудына ме ончылмутышто. Автор кажне ойсавыртышыжым, шомакшым шонкален-вискален сылнештара. Кушно палемдышым: формо шотышто тиде книгаш пурышо произведений-влак шкешотан улыт, йылме ойыртемат лач Геннадий Алексеевлан гына келшыше: раш, чатка. Нине кучык лирический этюдышто тÿҥ герой – автор – повествователь шкеже да тудын шочмо кундемже, мемнан сылне марий пÿртÿсна, ужар сывынан Марий Элна. Сандене автор шкежак тиде книгам кÿрылтде иканаште лудаш огеш темле: “Тиде возымемат тугак иканаште, ик шичмаште лудын лекташ ок лий, товро. Чон йодмо, кумыл лекме семын гына тудым кидышкыда налаш шотлан толеш, шонем” (8 с.). Книгам лудын, ме шкенан кундемна нерген ятыр уым, палыдымым рашемден кертына. Писатель шке йырже мом ужеш, колеш, тÿткын шымла. Мутлан, книга туҥалтышысе “Шошо пайрем” лÿман изи да сылне пÿртÿссÿретыштак прозаик оҥай таҥастарымашым ышта. Ойлымаш шошо пÿтрÿссÿрет гыч тÿҥалеш, вара эркын-эркын корак ешын пыжаш оптымо сомылым эскерымашке, ончыктымашке кусна. Пытартышлан писатель чылажымат айдемын илыш радамже дене таҥастарен сÿретла: “Шошым калыкат чона. Теве ял мучаште тора гычак у пöрт пура волгалт шинча. Шышталге тугай, чевер – той тÿсан. Микывыр Раман Санюк эргыжым посна луктеш. Тудат у ешлан у сурт-оралтым, у пиалым чöҥа” (12 с.). Писатель айдемым пÿртÿсын шочшыжлан шотлен акла. Тиде кызытсе илыш умылымашлан, пагытлан моткочак келшыше иктешлымаш. Финалыште автор адакат кайык еш декак пöртылеш, ындыжым тудо шырчык-шамычын пайрем куаныштым, шошо азапыштым, тургымыштым ончыкта.
Геннадий Алексеевын произведенийлаштыже чылажымат шоналтен, вискален чоҥымо. Прозаикын шочмо йылмын сылнештарыме йöҥжо денат моштен пайдаланыме, кÿлеш шомакым лач шке верыштыже кучылтмо шижалтеш. Мутлан, сурт-оралте дене кылдалтше термин-влак кызытсе марий йылмыште эркын –эркын йомын толыт. Мо тугай “леведыш кумык”? Прозаикын возымыжым лудын, контекст гыч умылена, тудым рушлаже “конек” маныт. Шке творчествыже сылнымут мастар ятыр диалог шомак-влакым келшышын пуртен колта: прамай, шаяраш, йоштырнаш да тулеч молат. “Пашаштыжат пешыжак йоштырнылмеш ок толаше”, – лудына, мутлан, ме “Ӱшаным ÿжара конда” книгаш пурышо “Ошкылза мöнгышкыда” ойлымаште (83 с.). Тудо шкен произведнийлаштыже сюжет йогын-влакымат нигунам утыжым огеш шуйдаркале, шомакым аклен кучылтеш, шочмо йылмын тамжым, ямжым лудшо еҥлан тÿрлын почаш тырша. “Шке жапыштыже, шуен вашлиялтше шомак – влакым посна чумырен, изирак мутерым ыштенам ыле, вара тиде сомыл мондалте”, – мутланыме годым шарналтыш прозаике.<br />
Йылме шижмаш – писательлан Юмын пурымо эн кугу пöлекше. Кызытсе марий сылнымут мастар – влак кокла гыч тидын шотышто поснак Анатолий Мокеев ойыртемалтеш. Тидын нерген шке жапыштыже эше В. Колумбак палемден ыле. Тудо чынжымак шомакым шке жапыште да келшышын кучылштмо шотышто ялт пашаче мÿкшла тырша. Тыгак Геннадий Алексееват шочмо марий йылмынан, шке манмыжла, чевержым, вержым, эржым сайын шижын мошта да творчествыштыже тÿрыс кучылтеш, землякшын, Валентин Колумбын пайдале традицийжым кÿлынак пеҥгыдемда.
=== В. Егоров. Тетла возыдегече омат чыте… ===
| |||