Александров, Алексей Александрович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
56 корно:
Шайра курык гаяк нӧлталалтын шого… // Ончыко. 1998. 11. С. 173-174.
=== Виталий Егоров. Скрипка шортеш ===
Писатель А.Александров-Арсак композитор В.Кочетовын илыш пӱрымашыж негызеш «Скрипка шортеш» повестьым 2005 ий 6 номереш (103-157 с.) савыктен.<br />
Эчей Васек, Кочетов Василий, марий калыкын эргыже сар деч ончыч кум ий наре Йошкар Армийыште служитлен, мӧҥгӧ толшаш лишан Кугу сар тӱҥалеш. Тале артиллерист-наводчик неле салтак илышлан вашке тунемын, лӱйкалымаште, кап-кылым шуарыме занятийлаште эре ончылно лийын, эсогыл турникыштат «кечым» пӧрдын, йолташыже-влаклан – пример, ӱшанле йолташ. Но сӧй тургымышто тудо шкенжын чолгалыкшым ончыктен ок шукто, тылзе утла окруженийыште коштмеке, пленышке логалеш, ныл ий наре йот кундемыште орлана. Изи, лапка капан лиймыжылан кӧра тудо йочала веле коеш, садлан немыч-влаклан лӱдыкшын чучын огыл. Тудым яра паша вий, кул шотеш моло военнопленный-влак дене пырля йытын заводышто пашам ыштыктат. Ик ий гыч Вазиль (тыге тудым немыч-влак лӱмдат) тышеч куржеш, Касвел Белорусийыште адак фашист кидыш верештеш. Ындыжым тудо тулык икшыве улам манеш, тыге угыч немыч озалан пашам ышташ тӱҥалеш, сӧснам онча, кӱта. А ушыж гыч мӧҥгӧ мландыже ок лек. Кулявый дене тарзе шотеш илыме годым, украина Оксанам колымаш деч утара, пырля шолып куржыт.<br />
Автор немыч-влакын образыштым чоҥымо годым шем чия дене сӱретлымаш деч кораҥеш, илышым чынрак почеш. Вет тунамсе Германийыштат националист-шовинист, фашист-влак веле огыл иленыт, чыланжак ик расын весе деч кӱшнӧ шогымо идей дене черланен огытыл, айдеме тӱсыштым арален коденыт, садлан шке тарзыштымат чыланжак кырен орландарен огытыл. Васлин Кулявый манын лӱмдымӧ озажат тудым жапыштыже пукшен-йӱктен, вургемымат пуэн, Эсогыл имне вӱта пелен изирак пӧлемымат йӧнештарыкташ келшен, топчаныш шаралташ кӱпчык ден тошто одеялымат пуэн. <br />
Ик шот дене Вазиль тувыран шочын манын кертына. Тудлан пленыште пеш шукыжак неле-йӧсым ужаш ок перне. Но тудо айдеме, чонан, сай ден осалым ойырен, сылнылыкым шижын моштышо. Кумшо оза деке логалмеке, тудо икана шоҥго Гансын ӱдыржын скрипка дене шоктымыжым колеш, чонжо йӱлаш, вургыжаш тӱҥалеш да, лӱдмашым сеҥен, сем ӱзгар дене шоктен ончаш йодеш.
«О-о, теве тудо! Шӱмбел йолташыже! Скрипка! Шекланен, кидеш шулен ынже кай маншыла, шыман кучыш инструментым, ныжылгын ниялтен колтыш ӧрдыжшӧ гыч, вара ала-могай вий-кумыл нӧлталтмыжым шижын, кидшым лупшале, скрипка пундашым тушкалтыш» (137-138 с.) – воза автор, шинчалан койшо сӱретым сӱретла. Тудын кидыште семӱзгар я куанен муралтен колта, я чоным корштарен шорташ тӱҥалеш.<br />
«Тиде кече, тиде кас деч вара тудын шӱм-чонжо коршташ тӱҥале, чер перыме гаяк тиде коржмым шиже. Айдеме вет тудо! Айдеме! Мӱшкырым гына темаш шочшо вольык, сӧсна огыл! Улыт дыр тугай-влакат, таче мӱшкыр темын гын, йӧра. Таче эртыш гын, молыжо керек. Улыт, улыт тыгайжат. Но Кочетов огыл! Можыч, але тугай-влакше шукынрак погынат, шоныде, йӧсланыде, куаныде илышыже. Можыч, але нуныжо тӱняште эн пиалан улыт: йӱдвошт ласкан малат, кечыгут пашазе вольык семын мом-гынат ыштат, кушко-гынат каят. Вара адак кастене мӧҥгышкышт толын возыт…<br />
Но Кочетов ала-могай волгыдо илышлан шочын, ала-могай кугу пашалан кушкын. Тидым тудо изинек умылен, шижын шоген. Тунемын, ямдылалтын» <…>.<br />
Пӱтынь повестьыште тиде ужаш ик эн виян, шӱм-чоным тургыжландарыше, кумылым тарватыше. Сар тӱҥалмекат, плен гыч кок гана куржмекат, купышто колымашым вучен кийыме жапыштат тиддеч коч кугурак орлыкым, йӧсым тудо шижын огыл. Тыште произведенийысе геройын кӧргӧ конфликтше эн пӱсӧ, эн келге, кап-кыл сусыр чон сусырлан нигунам ок шу. Чон сусыр айдемым черландара, вий-куатым налеш, колымашкат шукта. Садланак Эчей Васекын чон сусыржым озан порылыкшат, мыняр-гынат эрыкан илышыжат ок паремде. Тудо конвой деч посна пашам ышта, кӱтӱм кӱтымӧ годым пасушто, олыклаште эрыкан коштеш гынат, чонжо дене тудо кепшылтыме, ала-мыняр пачашан четлыкыште. Тудын уш-акылжым тӱрлӧ шоныш орландара, Совет армий дене пырля тушманым кырен кертдымыжлан пӱрымашым карга.<br />
Но Кочетовын пиалже улмашынак: шуко жап кужу тергымашым эртымеке, армийышке налыт, эрвел фронтышко, самурай кашак ваштареш кредалмашке колтат.<br />
Произведений мучашыште Василий скрипка олмеш аккордеон дене шокташ тӱҥалеш, мӱндыр өрвел теҥыз декат тиде семӱзгарым шоктенак поездыште кая. Но ала-молан лудшо семын тыгай мучаш дене чонем ынеж келше. Эн неле жапыште скрипка шортын, тудын кумылжым почын, эмлен гын, ынде, шонымаштем, куан дене мурышаш ыле. Скрипка деч кораҥмаш, йолташым ужалымаш дене иктак.<br />
=== Василий Новиков. Молан тӱшка озанлык сӱмырлен ===
Марий прозаик Алексей Александров-Арсак «Юмын капка ончылно» кок книган романым возен. Уке «возен» огыл, тиде мут тыште йӧршын ок келше. Тудо кызытсе ялын пӱрымашыже верч тургыжланен, йӧсланен, кугу, данле произведенийжым шӱм-чонжо гыч шӱлалтен луктын. Романын кокымшо книгалан прологыштыжо автор тыгайрак шонымашым каласа: «О Кава Кугу Юмо! Тый пӱтынь тӱням кучышо мемнан ачана улат. Ме чыланат тыйын капка ончылнет шогена, кид йымалнет, шинча ужмаштет илен-шӱлена. Чыланат тыйын пӱрымӧ почеш ӱмырнам шуена. Таче мемнан чоныш кугу ойго возын. Мланде ӱмбал кугыжаныштына Шем Осал озалана. Тудо поро вийым пытаренак толеш. Ончыкшат тыгак лийман гын, ме Ош кече йымач лектын возына, тыйын сандалыкыштет ик поро шӱдырым, эн сылне, эн чевер Мландынам шем йӱд курымешлан петыра.<br />
О поро Кугу Юмо! Тӱня кучышо ачана! Колат мо мемнан йӱкнам? Кузе мыланна ончыкшым лияш? Могай сугыньым пуэт!»
Нине корнылаште автор дилогийын вуймутшым умылтара, илышым келгын да кумдан, чын да раш ончыкташ шонымыжым палемда. Да, чынак, романным лудшыла шижат: тиде чыла илышыште мемнан денак лийын. Кажне мутшым, ойсавыртышым писатель ӱшандарышын кучылтеш. А тӱҥжӧ, автор мемнан шӱм-чоннам вургыжтарыше рӱдӧ йодыш-влаклан вашмутым кычалеш.
Икымше, «Ӱжака» книгаште писатель ӱдырамашын ешыште могай верым налын шогымыж нерген каласкала. Вет ешын пиалже я ойгыжо – ӱдырамашын (пелашын да аван) кидыште. Тидым тудо Япар Микалын да тудын ватыжын, Онтина Настукын, еш кучемышт гоч ончыкта. Тыгодым автор лудшыеҥым палдара: кап-кыллан, чурийлан сылне, но шала койышан ӱдырамаш сӧсна фермын тыглай улазыже, тыматле, шагал мутан шке марийже деч шочмо ялышкыже Мӱндыр Эрвел кундем гыч уналыкеш толшо Озий Вачий деке илаш куснаш шонен пышта. Эсогыл икшывыже-влакым кудалтен кодаш ямде. Мо тышеч лектын, ешыште могай содом тарванен, кузе икшывыже-влак тулыкеш кодыныт, Микал дене мо лийын – тыгай романын содержанийже.<br />
А.Александровын чыла геройжо шкешотан, эсогыл ала-мо дене мотор улыт. Теве Настук осал чоялыкыштыжат, яжарлыкыштыжат сылне. Пашаче, поро чонан, тунамак орлыкан Микалат лудшо еҥлан пеш келша. Вес кок ӱдырамашат – самырыкше годым ӥӧратымашын кочо тамжым пален налше пошкудо Лиза, Микалым илаш пуртышо, варажым тыматле, шке чапшым кӱшнӧ кучаш тыршыше пӧръеҥым йӧратен шындыше украинка Ганна – койыш-шоктышышт дене кумылым савырат. Пеш оҥай, шкешотан ончычсо туныктышо Антон Антонович, Онтон. Уш-акыллан пӱсӧ, тӱрлӧ амаллан кӧра школ пашам кудалтен, эрыкым шижын йӱын коштеш. Туге гынат, кӧргӧ вийым муын, йӱмым кудалта, эрвел марий-влак деке Пошкырт кундемыш кая, пенсийыш лекмешке, ик школышто тырша.<br />
Ме ужына: писатель пӱсӧ сюжетан произведений дене кажне лудшым шке велкыже савыра. Да мом ойлаш, Арсакын возымо йылмыжат моткоч яндар, лывырге. А кунам «Марий Эл» газетыште тудым Кугыжаныш премийым налаш кандидат семын темлыме нерген лудым, чот куанышым: чынжымак, А.Александров тидым шке пашаж дене шукертак сулен. Чыла ойлымаш ден повестьше тачысе семанын ик эн пӱсӧ, кӱлешан йодыш-влакым шымла, лончыла. Тудын произведенийлаже ик кечаш огытыл, тудым ончыкылык тукымат куанен, эртыше жапым умылаш тыршен лудаш тӱҥалеш. Автор пӱтынь айдеме тукымлан келшен толшо проблема-влак нерген вургыж каласкала: порылык да осаллык, йӧратымаш да ужмышудымаш нерген.
Дилологийын кокымшо книгаже («Агур») коло ий деч варасе илышым нергела. Тӱҥ геройжо – Микал ден Настукын эргышт Иван Япаров. Писатель вашмутым кычалеш: молан колхоз кумыкталтын, сӱмырлен, молан кресаньык тӱшка паша деч йӱкшен? Тӱшкаште пашажат сайын, куанен, кумыл нӧлтын ышталтеш, но лектышыже начар. Тидлан кӧрак яллаште шолыштмаш, йӱмаш, йогылык шарленыт, иктынат яра ыштымыже ок шу. Айдеме мланде деч шукырак да шукырак налнеже, а шкенжын мӧҥгеш пуымыжо ок шу. Пӱртӱсым тола, карга, локтылеш. Колхоз поянлыкым погым вуйлатыше гыч тӱҥалын тыглай колхозник марте шке озанлыкыштым тӱзаташ, кӱсеныштым оварташ гына кучылташ тыршат. Тидын нерген роман.<br />
Мый шкежат самырыкем годым райком инструкторлан ыштенам, районысо чыла яллаште, эн мӱндыр озанлыклаште лиеденам, пасулам тореш-кутынь коштын пытаренам. Мланде пашан, колхоз илышын ойыртемжым сайын паленам. Садланак эсогыл кандидатлык ден докторлык диссертацийым аграрный йодыш денак араленам.<br />
Авторын шонымаште, ял озанлык политика калык ваштареш виктаралтын: вет, чынжымак, шемер кресаньыкын пӱжвӱдшым пунчалынак луктыныт. Шӧрым пу, муным пу, межым пу. Эсогыл олмапуланат налогым тӱлыктеныт. А кузе тыглай пашаеҥ ила, тидын нерген шонен огытыл. Колхоз ден совхозшым государство еҥым чотрак толаш кучылтын.<br />
Айста шоналтена, кунам ялысе калык сайын, поян илен. Да нигунам дене иктак! Лач кудлымшо-шымлуымшо ийлаште гына вольык ончышо ден механизатор-влак ласканрак шӱлалтеныт, кугу пашадарым налыныт.<br />
«Агур» романыште кандашлуымшо ийласе пагытым ончыктымо, перестройка деч изиш ончычрак, кунам чылан умыленыт: тетла тыге ила шок лий. Кугу вашталтыш кӱлеш.<br />
А молан тыге лийын? Тыге ик кугу колхоз негызеш Арсак айдемын мланде деч йӱкшымыжым ончыкта. Эн ончычак, титаканже тыште озанлыкым командно-административный йӧн дене вуйлатымаш.<br />
Тунамак йодыш лектеш: а молан Морко районысо «Передовик», Медведевский районысо «Азановский» гай озанлык-влак йол ӱмбалне пеҥгыдын шогат, пеледалтыт, поян огыл гынат, икмардан илат? Вашештем: нуно шке колхозник-влакым монден огытыл, тӱрлӧ семын полшен шогат. Мутлан, «Азановский» совхозышто кеч-кунам техникым, вольыклан кургым, пырчым пуат. Тыгаяк полышым пенсионер-влак налын шогат. Тыгайлан кузе от куане! Уло вийым пыштен пашам ышташ кумылаҥат. Вес сӱрет моло кундемлаште. Йырым-йыр ончалат, да кап-кылет чытырналт колта: мом мемнан кугезе ял, мланде дене ыштеныт?<br />
Айста эше ик эпизодым ончалына. Ӱжеш райком секретарь шкеж деке ик колхозын бухгалтержым да тура йодеш: кузе шонет, молан ме тыге чӱчкыдын вуйлатышым, председательым, вашталтылына? Ик вич-куд ий ышта, да кораҥдаш перна. Молан? Мо ок сите?
Да нуно ораде улыт, манеш Мойкин. Кызытат амызе, коча-кова жапысе койышым кудалтен огыт керт. Эшежым госпланымат шуктыман, кресаньыкланат полшыман. А кузе тидыжланат-тудыжланат сай лийын кертман. Кунам чыла кугыжаныш поген налеш. Ондак помещик тӧра, а кызыт государство вӱрым йӱэш. А председатель иман пиж дене калыкым кучышаш, моло деч кӱшнырак шогышаш.<br />
Чылт тыгаяк, калыкым пагалыдыме, кугешныше, нерым кӱшнӧ кучышо, айдемышке савырна, председательлан шогалтымеке, ончычсо тӱҥ бухгалтер Мойкин. Тудо, чынак, илышыш пеҥгыде дисциплиным пурта, колхозым ончыл радамыш луктеш, но еҥ-влак вуйыштым сакат, пашаш кумыл деч посна коштыт, ялыште веселан воштылмо йӱк йомеш. Пашаш от лек гын, ит вучо нимогай техникым, вольыклан кормам…<br />
Тӱҥ агроном Надя тудын ваштареш шогалеш, тӧран шинчашкыжак ончен, туран йодеш: молан тый калык дене кредалат? Тиде нуным мемнан ваштареш шогалта (мутлан, имне фермым, икмыняр шудо каваным йӱлалтат, комбайн-влакым локтылыт).<br />
А Мойкин пудыранчык уло гын, тидлан судат уло манын веле вашешта. Да шке шонымашышкыже шуэш: Япаров Иваным кок ийлан тюрьмашке петырат. А тӱҥ агроном Надя ондак партком секретарьлан шогалта, вара еҥгаватыже Тамаран полшымо дене, пивышке спиртым луген йӱктымеке, медвытрезвительыш ужата, шке корныж гыч кораҥда. Тыге ял калыкын кид велалтеш. Иван Яповароват, тюрьмаште шинчен толмеке, Озаҥ олашке илаш кусна, ӱмырлан ойырен налме корныж гыч кораҥеш. Молан манаш гын Мойкин гай тӧра-влакым сеҥаш ок лий, нунын велне – власть, окса. А порылыкланн вер уке. Тыгай иктешлымашым ышта А.Александров-Арсакын романже. Шонымаштем, тиде – тӱшка озанлыкын сӱмырлымыж нерген келгын шымлыме икымше кугу произведений. Лудса, аклыза дилогийым.
| |||