Абукаев-Эмгак, Вячеслав Александрович: версий-влак коклаште ойыртем

Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
139 корно:
 
==== '''Васинкин А.А. Кавашке кỹзаш шочыт мландыште''' ====
«Кӧ тудо? Поэт, прозаик, драматург, литературный критик але публицист? Чылажат иквереш. Тыгодымак марий йылме нерген возымо ятыр оҥай статья-влакын, шуко муро текстын авторжо, адакшым тышкак марий калыкын тачысе кечылаж нерген возымо ятыр статьяжым ешараш лиеш. Икымше «Кинде-шинчал» почеламут сборникше деч вара «Нигунам от пӧртылтӧ» вуймутан повесть ден ойлымаш книгаже(1989) он тӱням ужо, ты радамыштак «Шывага» лӱм дене посна лекше повесть да ойлымашыже-влакымат (1995) пурташ лиеш. А марий интеллигенцийын кызытсе илышыж нерген кок томан «Шочмо тувыр» романже писательым тачысе кечылан ик эн шуко да сылнын возен шогышо автор семын чапландарыш.
 
Вячеслав Абукаев-Эмгак сылнымутщо нерген ойлымо годым, жанр ойыртемым шотыш от нал гынат, нимо огеш вашталт. Тудын сылнымут пашаштыже арамланак огыл тÿрлӧ йогын палдырна. »
 
«Марий сылнымутышто Миклай Казаков да Валентин Колумб деч вара критике пашам кӱлеш семын ончышо, аклыше да тиде сомылым Ким Васин гай чарныде шуктен шогышо еҥ паша шукыжак лийын огыл. Кызыт лач Сем. Николевын, А.Александров-Арсакын, В.Абукаев-Эмгакын да пытартыш жапыште Г. Сабанцев-Ояр ден В.Осипов-Ярчан серымыштым, марий сылнымутын вияҥме корныжым эскерыше статьялаштым вашлийын кертына. Писатель-влак южышт тыгодым утларакшым ушакыллан огыл, шӱм-чон шижмашлан, эмоцийлан эҥертат. Адакат пример  шотеш В.Абукаев-Эмгакын литературно-критический пашаж нерген возымым шергалына. «Марий эл» газетыште 2001 ийыште тудын «Марий прозын вияҥдыме корныжо» статьяж почеш дискуссий тарванен ыле. В.Абукаев-Эмгак 24, 26, 27 июльысо номерлаште кызытсе мемнан сылнымутна нерген ойлымыж годым Зинаида Тимирбаевнан «Ончыко» журналеш савыкталтше «Тый дечет посна» повестьше нерген мутым луктеш, тудын ситыдымашыже-влакым ончыкта, тыгодым шке шонымашыжым ӱшандарышын, пример-влак дене пеҥгыдемден негызла. Ӱчашымашке ушнышо писатель-влак дене пеҥгыдемден негызла. Ӱчашымашке ушнышо писатель-влак А.Александров-Арсак ден И. Лобанов критикын ятыр ойжо дене келшыдымышт нерген возышт, йодышым тыге пӱсын шындымыжлан тудым шылталенат нальыч.
 
В. Абукаев- Эмгакын критический статьялаштыже мыланем утларакше тудын келгын шонкалаш, шинаште рад сÿретлалтше пример, образ-влакын пеҥгыдын эҥертен лончылаш тыршымыже келша. Тидыжым ме писательын шуко шӧрынан творчествыштыже тӱрыс ужына. Мутлан, газетеш савыкталтше тыглай интервьюштат тудо шомакым айда-лийже ок кышкылт. Адакшым шке шонымашыжым лÿдде, туран ойла.
 
Шочмо йылмым палысе, кучылтмо шотышто В. Абукаевын торчествыже молом марий писатель дечын ятырлан ойыртемалтеш. Тудо возымаштыже эрвел диалектым веле огыл мастарлыкын кучылтеш, моло кундемласе мут поянлык денат моштен пайдалана. Шкежат лингвистика, марий орфографий мутер да моло нергенат статья-влакым чӱчкыдынак савыкталтеш. Нине публикацийлаштат марий йылмын сылнылыкшым, ойыртемжым сайын палыше еҥын серымыже коеш. Абукаевын возымыштыже тачысе  кечын йодмыжым шотыш налме щинчалан перныде огеш код».
 
«Тудын пьесылаже тӱҥ шотышто нравственный проблеме-влакым тарватат. Автор герой-влакын кӧргӧ поянлыкыштым, шӱм-чон шижмашыштым ончыкташ утларак кумылан. Мутлан, «Межа» («Шем оржан ош поран») пьесыште чыла диалог, ӱчашымаш корно ӱмбалне телым йӱын йӧрлшӧ айдеме йыр тарвана. Но тыгодым кажне персонажын тӱсшӧ, акше нунын действийышт гоч рашемеш.
 
Поснак оҥай ыле мыланем «Ош кече йымалне» спектакльын премьержым ончаш. Икмыняр кече ончыч гына пьесын тӱҥ ужашлажым «Марий Элыште» лудынам ыле. «Адакат публицистика, колхоз чоҥымо жап нерген тачысе пагытыште писатель-влак ынде мом уым каласен кертыт?» - ӧрынрак шоналтышым тунам. Юмылан тау, йоҥылыш лийынам улмаш. Спектакльым ончымеке, рашеме: автор ягылтен пытарыме темыштат чинче падырашым муын да калыклан намиен шуктен.
 
Мо тыште ужо? Эн очычак драматург чийверан ойыртемже нерген марий сылнымутышто икымше гына тыгай келгын шонкала. Да, тудо тидын нерген «Сорта йымал арака» ойлымашыштыжат, «Ошкеча» исторический произведенийыштыжат каласкален ыле. Религий тема кызытсе пагытыште путырак модный лийын кайыш. Тидын нерген ме Ю.Артамоновын, М. Ушаковын да молом арий писатель-влакын произведенийлаштышт лудын кертына. «Ош теркупш» - арамланак огыл тыге маналтын пьесе икымше вариантыште. Произведений мучкак терпкупш, марий кумалтышын эн тӱҥ атрибутшо, чимарий веран символжо семын ончыкталтеш. «Еш, озанлык шалана – тиде ик ойго. А эн кугу трагедийже - тӱняште порылык огыл, а осаллык айдеме чонлан оза лийнеже, вот кушто эн шучкыжо», - каласынеже автор.»
 
«В. Абукаев дене литератур, искусство нерген шуко мутланаш пенен, тудын дене чыла тема денат кутыраш оҥай. «Даматурглан поэт лийме поснак пайдале. Мутлан, музыкальный спектакль муро деч посна лийын кертеш мо? Вес могырым, спектакльлан мурым возымашат поэтлан тыгак кӱлешан. Тыгодым режиссерын идейжым кӧргӧ гыч колыштат, кажне персонажым да тудым модшо актерым келгынрак ужыт. А вудаканрак ончет але от уж гын, муро текстым уэш-пачаш «локшинчаш» верештеш,» - шонкала, иктешла писатель.
 
Вячеслав Абукаев шке творчествыжым поэт семын тӱҥалын, манна. Поэзийже нерген шуко мутланаш лиеш, но мый ик ойыртемым гына палемдынем: тудо утларакшым мурылык поэзийым шочыкта. Очыни, сай муро текст – эн кӱкшӧ поэзий. Молан манаш гын сылне, шӱмеш логалше мурым мераш чынжымак пешак чот неле. Тыште моткоч шыгыр кышкар, пеҥгыде ритмика лийшаш. Тыгодымак поэтла айдемын кумылжым, чонжым тӱрыс авалтен кертман, а тидыжлан кугу талантан еҥын веле ӱнарже сита докан.
 
«Чашкерлашке пурлам – ямже уке,
 
Ломбогичкым пурлалам – тамже уке…»
 
Тӱжвач ончалмаште, нине строка-влак элвермарий калык мурым ушештарат, но сайынрак шоналтымеке, В. Абукаев- Эмгакын «Ужаргы-лай…» мурыжо пещ келге йоҥгытан. Айдемын шижмашыже кунам нӱшкемеш? Пешак чот ойгырымо, йӧсланыме годым але кумыл тӱргоч нӧлтшӧ, юарлыше гын…»
 
«Писательын шӱм-чонжо пешак ныжыл йӱкан семӱзгар гай. Тудым торжан тÿкалаш, тарватылаш ок лий. Икана, поэзий муро нерген мут лекмеке, Вячеслав Александрович тышерак рашемдыш: «Муро – тиде изи пьесе, тудын шке угытшо, шке кышкарже уло. Пьесе дене таҥастарымаште, тиде кышкарже моткоч изи, а шонымаш, идей, эсогыл сюжетат тугак верыштыже да келге лийшаш улыт». Пеш чын шонымаш. Лач тидлан кӧрак муро айдемын чоншижмашыжым нимо деч чот тарватен кертеш.
 
Тудо муро текстым композитор йолташыже-влакын йодмо почешат, шкевуяк возенак шога. Утларак пеҥгыде кылым В. Кульшетов, А. Яшмолкин, В. Захаров да С. Маков дене куча».
 
Писательын пытартыш жапысе творчествыже прозо кугу верым налеш манын палемдышна. Тидыже ÿмбач ончалмаштат, савыкталт лекше книга-влак чот гычат коеш. Тудо творчестве корно тÿҥалтышыжлан  1978 ийын «Ончыко» журналын кокымшо номерешыже лекше «Нигунам от пӧртылтӧ» ойлымашым шотла. А чынжым гын ятыр ончычак, кандашияш школышто тунеммыж годымак, возаш тÿҥалын. Тунам утларакшым «Ямде лий»  йоча газетыште савыкталтын. Икымше тыгай серымашыже школышто литкружок кузе пашам ыштыме нерген лийын.
 
Сем. Николаев «Шывага книгалан возымо ончылмутыштыжо тыге палемда: «Тиде авторым мый, манмыла, йочаж годсекак рукописьыште лудынам. Келша мылам тудын мут колыштмыжо да… колыштдымыжат: автор кумшо семын, шке оян да шкаланже утларак ÿшаныше лиеш. Тидым мый эреак сайлан шотленам. Весымат каласен кертам: В. Абукаев-Эмгаклан «туныктен» каласышаш шомакем утыр шагалемеш – тидланат йывыртыде ом керт». Тидыже – уста тунемшын писын ончык ошкылмыжлан, творческий сеҥымашыжлан ушан туныктышын куан шомакше огыл  мо?
 
В. Абукаев- Эмгакын прозаический произведенийлаж гыч мыйын кумылемым эн ончыкак «Максим» повестьыште авалтыш. Ӱмбач ончымащте автор пуйто ялыште имне йомын толмылан ойгырен орлана, но тыште тÿҥжӧ производственный тема, ял илышым, пашам сÿретлен ончыктымаш огыл. Тиде - фон веле. Сем. Николев моткочак чын воза: «…Имньым пытарыме проблеме «производство» авыртыш лийын. А повестьын кӧргӧ шолмаштыже шӧрвал семынак эн ÿмбаке еҥ-влак лектыт – Вичук, Микита вÿрзÿмбай Пасук. Верук, чон пасылтарыше Олюк кÿзеныт». (Семен Николаев. "Мутын нелыже да ямже», 196 с.). Персонаж-влакын йылмыштат шкешотан да ушеш лакемалтше, санденак Пасук лÿм пелен критик «вÿрзÿмбайым» (геройын йӧратыме ойжо – А.В.) ешара.
 
Варажым тиде повестьым «Нигунам от пӧртылтӧ» книгаште угыч лудым. Тудо «Ончыко» журналысе вариант дене таҥастарыме ятыр шотышто вашталтын да «Шонанпыл шым тÿсан» лÿм дене савыкталтын. Образ – влакым чоҥымо, илышым сÿретыме йӧн шотышто тиде произведений деке пешак лишыл «Шывага» книгаш пурышо «Мӱндыр-лишыл шÿдыр» повестят. Писатель кок вережат тӱҥ шотышто самырык-влакын илыш турыжланымашышт нерген каласкала. Произведений-влакын ойыртемыштат игкай: персонаж-влак моткочак ура койышан. Турайылман да чулым улыт, поснак кокымшо повестьысе тӱҥ герой, самырык клуб вуйлатыше Илюш, путырак чыр айдеме. Тудо клубыштат шке сомылжым жапыштыже да кÿлеш семын вораҥдарен шукта, колхоз илышыштат чыла вере ончыл радамыштыже. Южгунамже тыште сюжет кылдыш-влакым утыжым пÿтыркалымашат шижалтеш. Автор повествованийыште чÿчкыдынак письма, дневник формым кучылтеш. Тидыже ик могырым герой-влакын кӧргӧ шижмашыштым утларак келгын, тичмашынрак сÿретлаш полша. Тыгодымак ик йӧн дене тыге чÿчкыдые пайдалымашын шке лÿдыкшылышат уло: тудо творчествыште  штампым шочыктен кертеш. Мутлан, тиде йӧным ме прозаикын «Шочмо тувыр» романыштыжат ик вере огыл вашлийына. Юмылан тау, прозаик тыште мыланна штамп нерген кутыраш нимогай амалымат ок пу.
 
Тиде произведенийын сылнымут ойыртемжылан Семен Николаев «Мутын нелыже да ямлыже» книгаштыже тичмаш да чын акым пуэн, сандене тудын нерген уэш-пачаш ойлышаш уке. «Шочмо тувыр» роман тыглай прозо огыл – тыште, поэзий гыч тÿҥалын, публицистика вошт ончыктымо тачысе мемнан илышнан драмыже. Теве кушан Абукаевын лыҥ жанрже ик волгыдо синтезышке савырнен!» («Мутын нелыже да ямлыже». 197 с.) – палемда тудо. Вара, изишак шоналтымек, тыге ешара: «Романыште эше моткочак органический ик жанр – литературный очерк – уло. Тудо эпистолярий формо гычын раш койынак посна лектын шога» (Туштак, 200 с.)
 
В. Абукаев – Эмгакын творчествыжым лончылышемла, ик статьяшем «Шочмо тувыр» романын автобиографизмже, мемуар сынан улмыж нерген мутым утлара луктынам ыле. Чын, кеч-могай писательын возымаштыжат тÿҥ негызлан тудын илыш опытшо, ÿмыр пÿрымашыже кугу кышам кодат. Тыгак Максим, Илюш, журналист Григорий Черкулаев. Эвлес да прозаикын моло геройжо-влакат – мыняр гынат автор шкеже, но нуным тÿрыс автобиографический образ манаш огеш лий. Творчествыште художественный воображенийлан кугу вер кодшаш.
 
Тидын нерген сылнымут мастар шкеже тыге рашемда: «Возымаштем автобиографизм мочолырак верым налеш? Шагал манын ом керт, шуко манашат ом тошт, но «Шонанпыл шым тÿсын» повестьысе Максим ала «Шочмо тувырысо» Григорий Чекулаев – тиде тый шке улат манше лудшо дене келшаш, конешне, нигузе ок лий. Южо деталь, ситуаций але илыш йыжыҥ, мутат уке, шкемын, родо тукымын, ешын пÿрымашышт дене кылдалтыныт. Но тыгайже ик произведенийыштак кок-кум персонаж деке куснен кертеш. Мутлан, Чекулаев – тиде Абукаев шкеже манше лудшылан мый тореш ом каласе…»
 
«Шочмо тувыр» роман нерген ойлымо годым шымлыше-влак эн ончычак тудын марий сылнымутышто посна верже нерген кутырат. Конешне, тыгодым Н. Ильяковын «Эдемла да ивла» романжым, «Творчество» повестьшым шарналтат. Ӱчашаш ом тÿҥал, но В. Абукаевын тиде произведенийже утларак келге да путырак шкешотан. Книгасе герой-влак чыланат мыланна палыме айдеме улыт, нуно мемнан коклаштак иленыт, пашам ыштеныт да шукышт кызытат пеленнак улыт. Тыште авторын творческий ойыртемже моло произведенийлаж деч ятыр келгын палдырна. Авторын шуко жанрыште тыршен пашам ыштымыжат пале кышам коден.
 
С.В. Николаев «Мутын нелыже да ямлыже» книгаштыже В. Абукаев-Эмгакын творчествыжлан ятыр верым ойыра да кÿкшӧ акым пуа.  «Прозыштат поэт» - тыге маналтеш тудлан пӧлеклалтше статьяже. Пешак чын каласыме. Поэзий кумыл литературын чыла жанрыштыжат лийшаш, тидыжым ме В. Абукаевын творчествыштыже, поснак «Шочмо тувыр» романыштыже тичмашын ужына. Прозышто веле огыл, драматургийыштат, литературно-критический статьялаштыжат, эсогыл – публицистикыштат. Тудын сылнымут пащаштыже мутын «нелыжым да ямжым» тÿрыс шижын моштымаш кызыте  пагытыште возен шогышо мутмастар-влак а. Спиридонов, А. Мокеев, Г. Алексеев семынак моткочак раш падырна. Шижалтеш тидыже тудын «Семен Николаев. Вашмутланымаш, статья» книгаштыжат (1996). Икманаш, писательын шÿм-тулешыже иланен тыгай саскат, тудо шке туныктыгыж ончылнат парымеш кодын огыл.
 
В. Абукаев - келгын шонкалыше писатель. Эше тÿҥалтыш пагытысе возымаштыжак поэтын строкаже-влак шинчамлан пернышт да ушешем лакемалтыч. «Кавашке кÿзаш шочыт мландыште…» Чынжымак, Мланде – айдеме пÿрымаш шепкаже. Ме ятырынже пасулаште, фермылаште, завод цехлаште да тыглай паша кабинетлаште веле улына, пӧрдалына да Кавашке, Сандалыкыш нигунамат огына нӧлталт гынат, кумылна, чоншижмашна ала куштат чоҥештылеш. Лач тыгаяк  улыт В. Абукаев-Эмгакын геройжо-влак. Нуно моло дечын шулдыраҥше кумылышт, секскемалтше шинчаончалтышыт дене лйыртемалтыт. Вес могырым, поэт манмыла, «шинчат гын тыят самолетыш, ончен мошто кÿшыч тÿням!» Тыглай йылме дене каласаш гын – илыш тошкалтыш тыйым кÿшкӧ нӧлталеш гынат, ит кугешныл, шочмо пыжашетым нигунам ит мондо. Варажым тиде ойыш тудо утларак чаплын да чын ешара:
 
«Ончен мошто кÿшыч тÿням…» -
 
Сай мутым туддеч колынам.,
 
Но кÿшкӧ кÿзат мландÿмбачын,
 
Кавашке кÿзаш шочыт мландыште.
 
Поэтын лирический персонажше чыла ужаш, шымлен аклаш тӧчышӧ:
 
Йырым-йыр чыла ужын, акленак коштам,
 
Чылажат тыште уло: пеледыш, саска.
 
Уло мланде, кава, кайыккомбо кашта…
 
Ала-куш теве тудо торашке вашка.
 
Поэзийже ойыртемалтше йÿан лийже манын, автор лым лийде тырша.
 
Вием шутымыла шÿм гыч
 
Мый мурем куан мурем.
 
Йоҥныжо поэзий лук гыч,
 
Тек олян… но шке йÿкем»,
 
- ойлен поэт тÿҥалтыш произведенийлаштыжак.
 
Тыге каласен кертына: кызыт В. Абукаев - кÿкшӧ мастарлыкан, ойыртемалтше йÿкан литератор. «Шке йÿк» - сылнымутын веле огыл, кеч-могай творческий пашан эн кÿлешан, тÿҥ атрибутшо. Литературышто, сылнымут аланыште. Каваште, Пегас чоҥештылме верыште, В. Колумб манмыла, «литшырчык-влак» уто улыт. Адакшым тидат, В.Абукаев-Эмгакын ойжат, пешак чын: тудо ончыкылык тукымлан ÿшаным ылыжта. «Кавашке кÿзаш шочыт мландыште!».
 
==== Учаев З.В. Поэзий - илыш муро ====