Шабдаров, Иосиф Архипович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
и Сергей Иванов переименовал страницу Шабдар Осып в Шабдаров, Иосиф Архипович |
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
||
1 корно:
'''Шабдар Осып''' (Иосиф Архипович Шабдаров) (? число месяц 1898 - 1937)-Шемер кокла гыч лекше керек-могай писательынат сылнымут вийже шочмо калыкын илышыже, пашаже, тудын исторический пÿрымашыже дене чот кылдалт шога. Тидын нерген Шабдар Осыпын творчествыжат раш ойла. Шабдар Осып – марий литературлан пенгыде негызым пыштыше – влак кокла гыч иктыже. Тудын ойпогыжо шуко йыжыҥан – уста поэт, тале прозаик, драматург, литератур критик да публицист . М.Шкетан, Н.Игнатьев семынак, Шабдарын сылнымут усталыкшым Октябрь революций помыжалтен, революций тургым курымышто шочмо калыкын тöрсыр корныжым, тӱрлӧ илыш йулажым мондалтдымын, сылнын сӱретлен. 1918 ий гыч туналын, тудо коло ий мучко сылнымут пашаште тыршен, шочмо литературым кушташ, вияҥден колташ ятыр вийым пыштен. Тиде жапыште шуко почеламутым, икмыняр повестьым, романым, литературно-критический статья-влакым возен. Тудын творчествыже куан шÿлыш, волгыдо лиризм ойып дене шыҥдаралтын.
== Илыш корныжо ==
=== Йоча да самырык жапше ===
Шабдар Осып Шернур кундемысе Изи Лужалу ялыште 1898 ий ӱярня тылзын 27 кечыштыже йорло кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич, ял озанлык, столяр пашам ыштен. Писательын аваже – Мусий Марья – тулык ӱдыр, Чодыраял гыч лийын. Мария Мусиевна самырыкше годымак шодо пуалме дене черланен колен. Неле паша дене лунчыргышо, пелесокыр ачаже ныл шочшыжо – кум эргыже да ик ÿдырже – дене кодын. Осып изирак эргыже лийын. Тулыкеш кодмек, Осып шуко неле – йöсым, йуштö – шокшым ужын.
«Илышем» лӱман статьяштыже Иосиф Архипович тыге шарна: «Мыйым ончен –куштен шогышо нигоат лийын огыл. Ты жапыште авам пӱртӱс лийын: кеҥежым олыкышто, пасушто, чашкерлаште вуй орам дене тӱрлӧ мурым (южгунам шке гыч шонен лукмым) мурен коштам ыле, адак пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йоратенам».
10 ⟶ 12 корно:
Кумда тÿня – суртем уло,
Вольык кÿтÿ – сай ешем,
Изи шÿвыр – таҥем уло,
Ужар олык – тöр вакшем.
Каван печет – шемылай кожер,
Мÿкш отарем – пундышла.
Пура –пÿрем – яндар эҥер,
Уло пого – муш сола.
Ой, шÿвырем, шÿвырем, -
Ÿмыр мучкаш сай танем.
Олык воктен эр – касат
Ший йÿкет ден муралтат.
Кастеныжат шокталтет –
Сай кумылем тодылалтеш,
Эрденыжат муралтет –
Шÿмем – кылем нöлталтеш…
29 ⟶ 45 корно:
Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл.Тудын икымше писательже Сергей Григорьевич Чавайн лийын, а чын литературный корныш лекташыже А.Ф.Конаков полшен. Сергей Чавайнын «Марий калыкын тошто илышыж гыч» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече марте сондык пундаштыже арален.
1917 ийыште пургыж гыч шыжа тылзе марте Иосиф Архипович Кунгур олаште служитлен. Учебный командыш пурен тунем лектын. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шоген. Революций лиймеке, тудым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайленыт. Идым тылзыште пеш чот туешкен, ныл арня госпитальыште кийымеке, кум тылзылан моҥгыжӧ колтеныт.
Октябрьын сеҥымыж нерген уверым тудо моҥгышто куанен вашлийын. Икмыняр жап Токтай-Белякыште счетовод курсышто тунемын, кооперативыште, вара Шернур ЧК – ште пашам ыштен. Тиде жапыштак яллашке лектын, у илыш нерген докладым, беседым эртарен, бандит – влак ваштареш кредалын.
Ончыкылык писательын илышыштыже у йыжыҥ палемдалтеш. Тудо 1918 ийыште Шернур селаште почылтшо педагогический курсыш (вара тудо техникумыш савырна) тунемаш пура.
«Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияҥе. 1919 ий гыч пьесым , почеламутым возкалаш туҥалым. Тунамак кугу культурно – просветительский пашам эртарышым, тӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым… Шарнем, 1919 ийыште, шошо велеш, «Йошкар кече» газетеш мыйын «Шӱдыр» лӱман почеламутем печатлалте. Куанымаш нимучашдыме ыле. Тылеч вара чӱчкыдынак «Йошкар кече», «Марий комунист» газетлаш почеламут – влакем печатлаш туҥальыч. Тыге мый поэзий корныш лектым», – возен Шабдар шкеж нерген.
1918 – 1923 ийлаште техникумышто тунеммыж годым Шабдар 50 наре почеламутым, пьесе – влакым возен, В.И.Ленинын илыш корныжым марий йылмыш кусарен.Тунамак драмкружок – влаклан ныл пьесым ямдылен – «Йыпше теме», Эҥгаклан тоҥгак», «Шолем», «Илыш йыжыҥ». Но нине пьесе – влак жапыштыже савыкталтын огытыл, варажым йомыныт. Почеламутшо – влак «Йошкар кече», «Марий коммунист» ( «Марий илыш» ), газетлаште лектын шогеныт. Теме да идей шот дене нуным кок тӱшкалан шелаш лиеш: агитационно – просветительский почеламут – влак да пӱртӱс нерген.
=== Мер да школ илыш ===
Иосиф Архипович Шабдарын ойпогыжо ойыраш лийдымын туныктымо пашаж дене кылдалтын. Тудо виян педагог лийын, йоча уш – акылым, школ илышым келгын пален шоген.
Шернур педтехникумым тунем пытармеке, Шабдар 1923 ий гыч Куженерысе кокымшо ступенян школышто пашам ыштен, руш литературым туныктен. Кок ий гыч тудым школ вуйлатышылан шогалтат. Тале, шотан вуйлатыше, у илышым чонымаште школын эре ончыл верыште лийшашлыкше нерген шонен да пашам чот ыштен. 20 – шо ийла кыдалне Марий кундемыштына школ – городок – влак туныктымо да воспитатлыме паша шотышто ончыл верым налын шогеныт. Нунын кокла гыч Куженерысе III Интернационал лÿмеш школ – городок ик эн сайлан шотлалтын. Тудын тале пашаж нерген верысе да Москвасе газет ден журналлаште моктен возеныт. 1927 ийыште Шабдар шкежат «Туныктымо паша» журналыште школ нерген статьям савыктен.
Тунамсе городокышто 1 – ше ден 2 – шо ступенян школ – влак, интернат, йоча пöрт, библиотек, тÿрлö мастерской – влак верланеныт.
Городок ялысе туныктышо – влак дене пеҥгыде кылым кучен да нунылан эреак полшен. Пошкудо школла гыч йоча – влак экскурсий дене чÿчкыдын коштыныт. Кундемысе туныктышо – влакын конференцийыштат эреак городокеш эртен.
Школыш толмо тÿҥалтыш ийыштак Шабдар шке предметше дене гына серлаген огыл, тудым учебно – воспитательный комиссийыш пуртеныт. Тиде комиссий туныктымо методикым вияҥден, школлан программым ямдылен, урок – влакым эртараш план – влакым рашемден.
Иосиф Архиповичын вуйлатымыж дене туныктышо ден тунемше – влак ялысе илыш – йÿлам, культурым, озанлык пашам шымленыт, фольклорым погеныт.
Иосиф Архипович Шабдаровын городокышто пашам ыштымыже писательын творчествыжымат пойдарен. Ушештарена, 1931 ийыште тудын «Кориш», «Тÿшка вий дене» йоча повестьше – влак савыкталтыт.
«Архивысе документ – влак теве мом ончыктат, – воза Марпединститутын доцентше Р.Хакимова: « Марий калыкын йöратыме писательже О.Шабдар ончыл шонымашан уста педагог лийын, калыкым туныктымо пашаште мондалтдыме, ик эн волгыдо кышам коден.»
Поэт – педагог Шабдар тÿрлö школлашке, педтехникумлашке миеден, студент ден йоча – влак коклаште поэзий тул шочмым пален налаш да тудым куштышаш верч чарныде тыршен.
1928 – 1933 ийлаште И.А.Шабдаров Казаньыште, Восточно – педагогический институтышто тунемеш, тÿрлö наукым радамлыме тудын уш – акылжым пойдара, пÿсемда. Вара аспирантурышто шинчымашым поген, наука пашаен лияш ямдылалтын. Тидын годымак Иосиф Архиповичын шÿм – кылже самырык – влак пелен лийын. Тудо студент, возаш тÿҥалше автор – влак дене кылым кучен. Ик гана веле огыл Красноуфимск оласе Урал марий педтехникумышко миеден. Тушто туныктышо да тунемше – влак коклаште марий литературын кушмо корныжо, шкенжын творчествыж нерген каласкален, почеламутлажым алал кумылын лудын.Техникумын литкружокшымат öрдыжеш коден огыл: самырык – влакын творчествыштым шымлен, кÿлешан каҥашым нунылан пуэн. Тунамак возен:
Родо – шамыч, тунемза,
Илыш йöным палыза.
Тошто койышым кодыза.
Волгыдышко лекталза!
Нигö дечат ида лÿд,
Огеш сеҥе тендам йÿд!..
Шабдарын педагогический усталыкше ойыртемынак Н.К.Крупская лÿмеш марий государственный пединститутышто пашам ыштымыж годым (1933 – 1937) палдырнен. Институтышто Иосиф Архипович марий литературым, методикым туныктен, студент – влак дене педагагический практикым эртарен, литературно – критический статьялам возен, сылнымутан произведенийлам серен, моло писательын возымыштым марий йылмаш кусарен. Устан кусарен тудо, мутлан, Пушкинын «Зимняя дорога», «Зимнее утро», «Элегия», «Туча», «К Чаадаеву», «Послание в Сибирь» почеламутлажым. Руш деч посна, армян поэт А.Акопянын «Революций» почеламутшым, татар прозаик Кави Наджмин «Жребий» ойлымашыжым, моло произведенийымат кусарен. Тудын келге содержаниян да сылнын лудмо лекцийжым студент – влак йöратен колыштыныт. Доцент Иосиф Архипович студент – влаклан сай поро кугурак йолташ, тале лектор, творческий да шымлыме пашаште виян вуйлатыше семын ушештаралтеш.
Иосиф Архипович пединститутышто пашам ыштымыж кокла гыч школ нерген шонымыжым чарнен огыл. Шочмо литературым школлаште келгын, наука негызеш, сылнын туныктышаш верч тургыжланен. 1934 – ше ийыште Шабдар шочмо литературым туныктымо шотышто икымше программым возен. Тиде программ негызеш пединститутысо студент – влак марий литератур дене рабфакыште урок – влакым эртареныт. Ик ий гыч тудын марий литератур дене хрестоматийже – влак савыкталтыт.
Шабдар марий писатель организацийлан йол ÿмбак шогалашыже ятыр полшен, тудо 1934 ий гыч СССР писатель ушемын членже лийын, совет писатель – влакын I Всесоюзный съездышкышт уна семын миен коштын. Съезд деч вара Шабдарым Марий писатель ушем правлений членлан сайленыт.
Шабдар Осып критика ден литературоведенийланат кÿлеш верым ойырен шоген, самырык автор – влаклан тудо тале туныктышо да тургыжланыше воспитатель лийын.
«Сылнымут возаш моло мастарлыклан тунемме гаяк чот тунемман. Тиде, мыйын шотышто, кок корно дене вийнен кертеш. Ик могыржо – тунемаш, шуко лудаш кÿлеш. Вес могырым – шке калыкетым чот шинчыман, тудым алал кумылет дене йöратыман, тудын илышыжым, койыш – шоктышыжым, йылмыжым чот шинчыман… Адак илышыште чылт кузе лиеш, тудым тÿрыснек возаш тöчымö ок кÿл, эн кÿлешыжым, эн онайжым гына налман… Сылнымут возымо годым оранек возымо пуламашкет пуро, кушто улметым мондо, герой – влак илыш дене илен ончо, нунын ужмыштым уж, кол…» – возен Шабдар.
«Писатель да тÿҥалше автор – влак нерген ойлымо годым, – сера М.Сергеев, – О.Шабдарын 1934 ийыште возымо «Марий поэзий ден поэт – влак нерген» пашажым палемдыде огеш лий. Тыште писатель марий поэзийын кушмо корнешыже да тудлан вияҥаш мешайыше чарак – влакеш шогалын, марий поэт – влак М.М.Иванов ден Олык Ипайын творчествыштым келгын лончылен лектын.
Писатель критикыште коедыше йöрдымö койыш – влакым: художественный произведенийым ÿмбачын гына лончылымым, писательын мастарлыкшым терген моштыдымым чот вурсен».
Шабдар келге содержания ятыр литературно – критический паша – влакым возен: «Социалистический реализм нерген» (1933), «Марий поэзий ден поэт – влак нерген» (1934), «Империализм саман жапысе марий литература» (1935, тышке кум статья пурен: «Марий литература историйын проблемыже – влак», «Марий литературын шочмыжо», «С.Г.Чавайн»), «А.С.Пушкин марий литературышто» (1937) да т.м.
Элыштына 30 – шо ийлаште социально – политический илыш чот нелеммылан кöра марий литература илышат палын пужлен. Марий сылнымутыш тунам шагал огыл литературный карьерист, шкеныштым тÿрлö чоя йöн дене ончык лукташ тыршыше еҥ – влак толыныт.
О.Шабдар 1937 ий 22 апрельыште ВКП (б) ЦК – н партконтроль комиссийышкыже да «Правдышке» 5 страницан йодмашым возен. Но арам. Тудо Москва гыч осалым чактараш, чыным пöртылташ полшышо вашмутым вучен шуктен огыл…
1937 ий 1 июньышто йÿдым писатель НКВД кидыш логалын. Тиде кечын Марий АССР прокурорын заместительже О.Шабдаровым «Марий АССР – ысе контрреворлюционно – националистический организацийын активный членже» семын арестоватлаш санкцийым пуэн.
НКВД тройкын пунчалжым 1937 ий 11 ноябрьыште 7 шагат кастене палач – влак шуктеныт, нуно Шабдар Осыпым лÿен пуштыныт.
«Шабдар Осыпын ойпогыжо, – воза С.Я.Черных «Талант пеледме да порволымо жап» статьяштыже, – кызыт марий калыклан веле огыл кумдан палыме, пÿтынь Россий сылнымутышто, финн – угор тÿняште кÿлеш семын аклыме».«Эртыше жапыште, – палемда М.Казаков, – марий поэзий ятыррак ончыко тошкалын, у вий дене пойдаралтын. Но ончычсо йолташ – влакым нигунамат она мондо, нунын тÿҥалме негызышт ÿмбаке у кермычым пышташ, тÿшка мурышко шке йÿкнам ешараш эреак тунем толын. А туныктышо – влак коклаште Иосиф Архипович, ик уста дирижёржо, марий сылнымут толкыным вуйлатен шога. Тудлан ме гына огыл, ончыкылык тукымат поро шомакым каласаш тÿҥалеш…»
== Сылнымут корныжо ==
=== Туналтыш ошкыл ===
Шабдар сылнымут корныжым поэт семын тÿҥалын, Шернурышто тунеммыж годым да варажымат почеламут ден муро-влакым возен шоген. Тиде пашаште тудым эн ончычак революций саман, шемер калыкын у, йоҥгыдо илышыш лекташ тÿҥалмыже кумылаҥден шогеныт. Шернур педкурсыштат тунам илыш шошо вӱдшор семын шолын. Тӱрлӧ могыр гыч толшо ÿдыр-рвезе-влак шинчымашым погеныт, калык коклаште умылтарымаш пашам шуктен шогеныт, спектакль ден концертым шынденыт. Тунемше кокла гыч южышт почеламутым возаш тӱҥалыт, кид дене возымо журнал-влакым луктедат.
Шабдарын «Помыжалт, марий!» икымше почеламутшо 1918 ийыште сералтын:
55 ⟶ 112 корно:
Эрык дене куане!
=== «Эй, шемер марий, йывырте!» ===
1921 ийыште, Марий автономный область почылтмеке, Шабдар Осып марий калыкын автономий лÿмеш «Эй, шемер Тÿрлö вер гыч погынен,
71 ⟶ 129 корно:
1 – ше март, 1926 ий, Марий областьыште Совет – влакын VI съездышт эртен. Концерт лийын. Дирижёр кидшым нöлталеш, йÿксö шулдыр семын солалтен колта. Тунамак у театр куатле сем дене темеш…
20 – шо ийлаште поэт тÿрлö газет ден журналлаште савыкталтын, шке мастарлыкшым чарныде таптен: моло поэт – влак семынак калык творчествылан эҥертен, руш классик – влак деч тунемын, литературышто шке поэтический йÿкшым оҥарен, у йöн – влакым кучылтын.
=== Икымше почеламут сборник ===
Шабдарын 1929 ийыште «Кÿсле йÿк» первый почеламут сборникше лектын. Тушко 1918-1928 ийлаште возымо почеламут – влак пуреныт.
Иосиф Архиповичын лирик талантше поснак пÿртÿсым сÿретлымаште палдырна. М.Шкетан шкенжын статьяштыже возен: «Шемер марийым, марий поэт ден писатель – влакым шочмо пÿртÿсым алал кумыл дене йöраташ И.А.Шабдар туныктен.
89 ⟶ 149 корно:
Произведенийыште волгыдо образ – влак радам дене эртат: «Кишан сылне эр юж», «Якте пÿнчö Онар гае яндар южышто нера», «Чинче семын шудо вуйышто эр лупс кеча йылгыжал» да молат.
=== Прозышто икымше ошкыл ===
1928 ийыште «У вий» журналын 3 – 4 – ше номерлаштыже Шабдарын «Акы саман» повестьше печатлалтын. Тудо – писательын икымше прозаический произведенийже. Тыште Октябрь революций ден граждан сар жапыште марий ялын илышыже, класс кучедалмаш сÿретлалтыныт.
«Акыр саман» повесть авторлан шкеланжан келшен докан. Арам огыл дыр тудо шке произведенийжым калык коклаште, школлаште, клублаште, тÿрлö конкурсышто ик гана веле огыл йöратен лудын.
105 ⟶ 167 корно:
«Писатель лу ий наре жап шкенжын эн сылне произведенийжым – «Удырамаш корно» романым – возен да марий литературышто у, социально – психологический произведенийлан негызым ыштен… – лудына Сергей Черныхын «У илышым моктен» статьяштыже. – Роман келге лиризм дене шындаралтын. Тыште руш кугу писатель Н.В.Гогольын традицийже раш коеш. Ава кумыл, корно, шочмо мланде нерген лирический отступлений – влак кажне лудшо енын шÿмешыже эрелан кодыт. Романын йылмыжым ояр кенеж кечын тÿрлö тÿсын йылгыж шогышо вÿд дене танастараш лиеш…»
=== Мурпашаште у ошкыл ===
1922 -1928 ийлаште Шабдарын поэт лÿмжӧ марий лудшылан пеш сайын палыме лиеш. Возымыжо «У илыш», «У вий» журналыште, «Йошкар кече» газетыште савыкталтеш. А 1929 ийыште Йошкар – Олаште «Кÿсле йÿк» туҥалтыш почеламут книгаже лектеш. Тышке 1918 – 1029 ийлаште возымыжо пурен.
150 ⟶ 178 корно:
Чынжым гын поэтын шÿлыкан кумылжо чыла возымаштыже огыл, а посна почеламутлаштыже коеш. Чумыр творчествыже гын таза шÿлышан, у илыш чоҥымо кумыл дене шындаралтын. Шке возымыж дене Шабдар шемер калык шонымым ончыктен шоген, эрыкан илыш толмылан чон куанжым почын пуэн.
=== Поэзий гыч прозыш ===
1927 ий марте Шабдарат туҥ шотышто поэзийыште тырша. Вара ойлымаш ден повесть – влакымат возаш пижеш. 1928 ийыште «У вий» журналын 3 – 4 – ше номерлаштыже «Акырсаман» повестьше лектеш. Тиде произведенийын жанржым ойлымаш манше – влакат улыт. Автор шкежат ойлымаш манын ончыктен. 20 – шо ийлаште марий литературышто произведенийын жанржым раш каласен пуымаш але чыла годым лийын огыл.
156 ⟶ 184 корно:
«Кориш» ден таҥастарымаште Шабдарын «Теллеграмме» повестьше очерк сынан улмыж дене ойыртемалтеш. Тудо 1933 ийыште «У вий» журналеш савыкталтын. Негызышкыже тунамсе илыш гыч налме материал возын. Очыни, герой – влакын реальный прототипыштат лийыныт. 1932 ийыште студент улмыж годым Шабдар Татар АССР – ысе ( кызыт Татарстан ) Буймо лÿман марий ялыште ял озанлык практикыште лийын. Колхоз корныш вончышо калык илышым, ял кöргысö вашталтышым эскерыме повестьым чонаш материалым пуэн.
== Сылнымут ==
=== Книга-влак: ===
=== Вес вере савыкталтше произведенийже-влак: ===
=== Кусарыме паша: ===
=== Литератур критик семын: ===
== Сылнымутчын илышыже да творческий пашаже нерген ==
=== Библиографий ===
=== Шанче паша-влак: ===
==== Асылбаев А. могай статья? Фрагментым пуаш лиеш ====
''КУшечын материал?''
== Негыз ==
1.Апатеева Т.Г. Осып Шабдар // Марий литература: 9–10 класслан учебник. 1986. 76–85 с.
2.Апатеева Т.Г. Шабдар Осып школышто: фотосÿрет, сÿрет да шарнымаш-влак. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1990. 40 с.
3.Апатеева Т.Г.Мондалтдыме // Ончыко. 1978. 3 №. 104–106 с.
4.Асылбаев А.А. Тышан волгалтын уш – акылна: МГПИ шочмылан 50 ий вашеш // Ончыко. 1981. 3 №, 97 – 99 с.
5.Хакимова Р. Уста педагог // Ончыко. 1978. 3 №, 106 с.
6.Черных С.Я. Иосиф Шабдар: Очерк жизни и творчества. Йошкар – Ола. 1958. 150 с.
7.Черных С.Я. Талант пеледме да порволымо жап: Шабдар Осыпын шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш // Ончыко. 1998. 1 №. 92–114 с.; 2 №. 127–153 с.
[[Категорий:Марий серызе-влак]]
| |||