М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театр: версий-влак коклаште ойыртем

Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
5 корно:
'''[[Майоров-Шкетан|М. Шкетан]] лӱмеш Марий кугыжаныш драме театр''' — [[Марий Эл]]ысе театр. Шочмо кечыжлан [[1919]] ийын [[29 Кылме|Кылме тылзын 29 кечыже]] шотлалтеш. Тиде кечын '''Советского Передвижного театра народа мари''' [[Тыныш Осып]]ын пьесыж почеш шындыме "Закон шӱмлык" икымше спектакльым ончыктен.
 
{{coord|56.631729|47.891538|display=title}}Кызытсе М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театрлан негызым 1919 ийын пыштыме. Ноябрь тӱҥалтыште Озаҥ губернийысе калык туныктымо пӧлкан театр шотышто секцийже Царевококшайск кундемысе Ошламучаш ялын драма кружокшо негызеш «Марий калыкын икымше куснылшо театржым почмо нерген» пунчалым луктын. Тиде коллектив 29 ноябрьыште Сенькан ялысе школеш Тыныш Осыпын (И.А.Борисов) «Закон шумлык» пьесыж почеш икымше спектакльым модын ончыктен.
{{coord|56.631729|47.891538|display=title}}
 
«Кӱкшыт гыч кӱкшытыш» статьяштыже («Илышын воштончышыжо», 1994 ий) драматург А.Волков воза: «Мо оҥайже, тӱҥалтыште марий ӱдыр-влак артистлан каяш тоштын огытыл. «Тиде – ия модыш» манын, ача-авашт лӱдыктеныт. Нуным трудфронтыш – чодыра пашаш – наҥгайыме семын мобилизаций дене кондаш логалын. Тыге латкандаш еҥан коллектив чумырген, нунын коклаште куд ӱдырамаш лийын».
 
Тыге писатель Тыныш Осыпын (И.А.Борисов) «Закон шумлык» пьесыж почеш шындыме спектакль марий кончерын шочмо кечышкыже савырнен.
 
Но шарнеда В.Шекспирын шомакшым: «Весь мир – театр, а люди в нем – актеры»? Чын, кунам айдеме шкенжым умылаш, чапа-чапа кошташ тӱҥалеш, тудо илыш-театрын артистше лиеш. Мутлан, изи ӱдыр-влак курчак дене, рвезе-влак «шпионла» але «сарла» модыт. Але вара тиде театр огыл?
 
Акрет годсо калык сонар паша дене илен. Пӧръеҥ-влак кеч мамонтым, кеч маскам але колым кучаш каяш тарванымышт деч ончыч, сомылышт шотлан толжо манын, тӱрлӧ йӱлам шуктеныт. Марий да чыла финн-угор калыкат пӱртӱсын айдемыже лийыныт: чодыра, вӱд онлан кумалыныт, надырым пуэныт. Пасу пашалан пижме деч ончычат шуко йӱла шукталтын. Ятырже мемнан мартеат аралалт толын. Мутлан, шорыкйол годсо мӧчӧр-влакын сурт гыч суртыш коштмышт шке шотан театр огыл мо? Тыгеже, марий йылмыште «театр» мутлан «кончер» деч посна «мӧчӧр» шомакат келшен толеш. Артистымат арам огыл мыскара семын тыгак «мӧчӧр» ышталыт.
 
Марий кончерын лӱмгечыже вашеш мый чумыр театр илыш нергенат шонкалаш кумылаҥым, литературым шергальым. Мо-кузежым тӱҥ шотышто палена гынат, угыч шарналташ уто огыл, шонем.
 
Тачысе гай драме театр, мутат уке, эн ондак Акрет Грецийыште 25 курым наре ончыч шочын. Эсхилын, Софоклын, Еврипидын, Аристофанын тунамак возымо пьесылашт тӱнямбал драматургийыште тачат чапланат.
 
Историй жапым пырт шкенан дек лишемдаш гын, ме англичан драматург Вильям Шекспирым шарналтена. Тудо нылле наре пьесым возен, тушечын ятырже кызытат тӱнямбал классикылан шотлалтеш: «Ромео и Джульетта», «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Макбет» да молат. Икмынярже марий театрыштат шочмо йылмына дене шындалтын. Францийыште Жан Батист Мольер чапланен. Марий сценыште тудын «Мещанин во дворянстве», «Жорж Данден», «Тартюф» пьесылаже ончыкталтыныт. Испан драматургийыште Лопе де Вега уста лийын. Тудо чылаже кок т¢жем утла пьесым серен.
 
Российыште театрлан негызым тыгак «мºчºр-артист-влак» (скоморох) пыштеныт. Кызытсе гайрак икымше театр Ярославльыште шочын. Тудым почшо актер Федор Волков эрелан «руш театрын ачаже» семын кодын. Петербургышто икымше публичный театрым 1756 ийыште императрица Елизавета Петровна почын, тудым вуйлаташ поэт да драматург А.П.Сумароковым шогалтыме. Тиде театрын ик эн уста авторжо коклаште Денис Фонвизин лийын. Тудын «Недоросль» комедийже тӱнямбал классикыш пурен. Но руш калыкын театрже А.С.Пушкин саманыште тӱзланен. А.С.Грибоедов, Н.В.Гоголь, А.Н.Островский... Варарак А.П.Чехов ончык лектын, ХХ курымышто А.М.Горький кумдан чапланен. Совет театрын, драматургийын корныж нерген пеш шуко ойлаш лиеш, но ме кызыт марийын чон кончер историйжым ончалына.
 
Марий сылнымутын классикше писатель М.Шкетан театрым «илышын воштончышыжо» манын. Театр шочмо ийын О.Тынышын «Закон шумлык» пьесыж деч посна эше И.Ошламучаш (И.Беляев) ден Арпикын (А.Белков) «Тупела илышыжым» сценыш лукмо. Кок пашамат режиссер семын И.Беляев шынден. 1920 ийыште драматург семын А.Конаков, Н.Мухин кончат, вара театрыш С.Чавайн ден М.Шкетан толыт. Тылеч вара 1937 ий марте, рушла гыч кусарыме икмыняр пьесе деч посна, репертуарым тӱҥ шотышто лач нине кок драматург пойдареныт.
 
Тыге, 1921 ий гыч 1937 ий марте марий кончерыште С.Чавайнын 10 пьесыже шындалтын: «Автономий», «Кайыклудо», «Пудыранчык Эрмак», «Ямблат кӱвар», «Кугуяр», «Илыше вӱд», «Мӱкш отар», «Марий рота», «Акпатыр» да «Окса тул». М.Шкетанын сценеш «иланыше» икымше драматургический произведенийже «Сардай» лийын. Тудым писатель шкежак режиссер семын шынден да тӱҥ рольым модын. Тугодсо репертуар списке почеш М.Шкетан С.Чавайн деч шагалрак шындалтын. 1923-24 ийласе «Ачийжат-авийжат» ден «Шошым сеҥен» драмыже-влак деч вара у пашаже-влак 1933 ийыште гына ончыкталтыныт: «Шурно», «Важык вуян йыдал». 
 
М.Шкетан колымеке, а С.Чавайным «калык тушман» семын лӱен пуштмеке, театрыште утларакше кусарыме пьесылам шынденыт. 1938 ийыште С.Николаев драматург семын конча: «Салика» ден «18-ше ий» пьесылаже сценыш лектыт. 1944 ийыште у автор семын Н.Арбан («Янлык Пасет») ден И.Смирнов («Асан ден Кансыл») палыме лийыт. 1949 ийыште икымше гана театр сценыште А.Волков «Шочмо ялыште» пьесыж дене конча.
 
1950 ийла гыч ХХ курым мучаш марте шотлаш гын, театрын репертуаржым М.Шкетанын, С.Чавайнын, Н.Ильяковын пьесышт деч посна И.Ялмарий, Н.Арбан, С.Николаев, А.Волков, А.Михайлов (Юзыкайн), В.Иванов, М.Рыбаков, К.Коршунов, П.Эсеней, В.Бояринова, А.Асаев, М.Майн, З.Каткова, С.Иванов, В.Регеж-Горохов, В.Абукаев-Эмгак, Л.Яндаков, Ю.Байгуза, А.Иванова пойдареныт. Нунын кокла гыч шукышт ынде ош тӱня дене чеверласеныт. Икмынярышт кызытат  возен шогат.
 
Посна шомакым режиссер-влак нерген каласыман. Чылалан раш: спектакль – драматургын пьесыж почеш илышын ойыртемалтше ужашыжым сценыште модын ончыктымаш. Тудо тӱҥалтыш гыч мучаш марте кузе чоҥалтеш – режиссер деч шога. Режиссер пьесын персонажше-влаклан келшен толшо артист-влакым ойыра, действий кайыме верым декораций гоч ончыкташ художникым, семым возаш композиторым палемда. Уста режиссер, мутат уке, спектакльым драматургын пьесыж гыч кӱшкӧ нӧлталеш. Но лийын кертеш мӧҥгешлат. Театр историйыште чот ойыртемалтше пьеса ден спектакль лийыныт. Кунамже пьеса эсогыл репетиций жапыште ятырлан вашталтеш, уэмеш, саемеш. Мут толмашеш, театрын 1956-74 ийласе тӱҥ режиссержо С.И.Ивановын «Уым шочыктен, тоштым уэмден» («Илышын воштончышыжо», 1994) статьяж гыч ужашым ончыктена: «Мый архивыштем аралалтше ик серышым ончыктынем. Тудо «Салтак вате» спектакльым ямдылыме годым возалтын: «Сергей Иванович! Тетла нимом ыштен ом керт! Куеч пушт, кеч саке! Чонышкем шуын! Тетла у семын ыштен ом керт! Лудын лек! Вара приемныйысо машинисткетлан печатлаш пу! Я выдохся! Больше все! Вся надежда на твою режиссерскую голову! Чего я не смог дописать, домыслить, режиссерски доделай постановочными средствами! Я уже умрал! Миклай». Теве тыге шочын «Салтак вате» спектакаль. Лийын шумекше, тудым калык да критике сайын вашлийыч»,- иктешла Сергей Иванович. 
 
Тиде историйым Николай Федорович Рыбаков шкежат мыланна, самырык-влаклан, ик гана веле огыл шарнен ойлен.
 
Икманаш, режиссерым артист-влакын веле огыл, тыгак драматургын  пьесыжым спектакльыш савырыше «ача» манаш келша. 
 
Театр шочмо почеш спектакльлам артист да драматург, тыгак ӧрдыж гыч толшо  режиссер-влак И.Беляев, А.Янаев, М.Шкетан, Н.Календер  шынденыт. Икымше марий профессионал-режиссер семын А.Маюк-Егоров (1933 ий гыч) палыме. Но тудым 1938 ийыште «калык тушман» семын лӱен пуштыныт. Вес марий режиссер С.И.Иванов (1956 ий гыч) лийын. Вара семын театрым вияҥдымаште С.Кириллован, В.Пектеевын, О.Иркабаевын надырышт кугу. М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драма театрын тӱҥ режиссержылан Марий Элын калык артистше, киноактер В.Домрачев ыштен. Кызыт театрын тӱҥ режиссержылан Марий Элын сулло артистше Роман Алексеев тырша.
 
Но марий кончерын 85 ияш историйыштыже кугу рольым эше ятыр режиссер модын. Нунын кокла гыч ниныштым поснак палемдыман: Н.Станиславский, Г.Иоселиани, Г.Крыжицкий, Н.Леготин, И.Бабенко, М.Толчинский, Н.Лузгинов, В.Рудзей да ятыр молат.
 
Театрын 85 ияш историйжым шергалаш гын, тиде сценеш марий искусствын мыняр уста еҥже кушкын – шотленат от пытаре! Икмыняржым каласена: Российын калык артистше-влак В.Д.Бурлаков, С.И.Кузьминых, Российын сулло артистше артисше-влак А.Т.Тихонова, А.Г.Страусова, Г.М.Пушкин, Т.Г.Григорьев, И.Т.Якаев, М.Т.Романова, И.С.Матвеев, М.М.Михайлова, Г.Н.Иванова-Ямаева, В.М.Горохов, Г.Р.Копцев, Марий Элын калык артистше-влак А.А.Филиппова, М.Н.Сапожникова, Р.А.Руссина, И.И.Россыгин, И.С.Никитин, Ю.И.Рязанцев, В.Г.Саввина, О.Г.Харитонова, Р.И.Макарова, З.М.Долгова, М.Е.Медикова, О.Е.Кузьминых, И.В.Смирнов да ятыр молат. Нунын кокла гыч шукышт Москвасе да Ленинградысе театр вузлаште шинчымашым погеныт.
 
Чумыр Марий Эл кончерын историйжым ойлаш гын, ме эше Марий Самырык театрым да Курык Марий театрым палемдышаш улына. Нуно але самырык улыт, но драматургийым, искусствым вияҥдымаште ятыр ыштен шуктеныт. Поснак О.Г.Иркабаевын вуйлатыме Марий Самырык театр ончыко талын вияҥеш. Тудын шочмыж денак кылдалтын драматург Г.Гордеевын лӱмжӧ. Палемдыме кок театржат 85 ияш кончерын шочшыжо улыт манына гын, путырак чын лиеш. А рӱдӧ площадьыште шинчыше полатым 1961 ийыште пашаш колтымо. Марий театр 1948 ий гыч М.Шкетанын лӱмжым нумалеш. 
 
Марий театр нерген шагал огыл статья, книга возалтын, фотосӱретан буклет-влакым савыктыме. Ик эн кумдалан, очыни, М.Георгинан «Марийский драматический театр. Страницы истории (1917-1978)» монографийжым шотлыман. Тудо 1979 ийыште савыкталтын. Вес кумда да оҥай книга -  журналист Г.Зайниевын чумырымо «Илышын воштончышыжо» сборник. Нуным кызыт библиотекылаште веле муаш лиеш. А теве театрлан 75 да 80 ий темме л¢меш лукмо икмыняр буклет, «Марийын чон кончерже» сборникым спектакльыш толмыда годым мемнан дене эше налынат кертыда. 85 ияш лӱмгече вашеш «Артисты марийского театра» справочник савыкталтеш. Тудым театровед, филологий наука кандидат Н.И.Кульбаева ямдылен.
 
Артист, актер... 
 
Театр вургемым сакыме ишке гыч тӱҥалеш маныт гынат, искусствын храмыштыже эн ончыл верыште садак  - АРТИСТ.
 
В.Шекспирын мутшым эше ик гана шарналтена гын, уло тӱня – театр, кажне еҥ – актер. Но тӱрлӧ пайремыште, школысо але клубысо самодеятельность концертыште почеламутым лудмо, мурен-куштымо але спектакльыште модмаш гына профессионал-актер улмым ок ончыкто. Тидлан лӱмын кугу школышто тунемыт. Но тӱҥалтыш садикте йоча годсо мастарлык гыч ылыжеш. Кумдан палыме кеч-могай артист деч йодса, нуно туран вашештат: актер пашан негызше школ гычак тӱҥалын. А культура училище, театр институт мастарлыкым пеҥгыдемдат, шуарат. Театрыш пашаш ушнышо чыла артист вараже ӱмыр мучко кажне роль дене кушкеш. 
 
Южо еҥ (зритель) тидым т¢рыс ок умыло. Тудо шона, пуйто театрысе спектакльлаште модмаш - ӧрдыж сомыл веле. Примерлан Марий Элын калык артисткыже З.Долгован каласкалымыжым кондем. Гастроль годым, спектакль пытымек, икана туддеч вучыдымын тыге йодыныт:
 
-    А те кушто пашам ыштеда?
 
-    Шкетан театрыште. 
 
-    Ну, тидыжым палем. Концертым шындеда, спектакльыште модыда, а пашажым кушто ыштеда?
 
- ...
 
Чын, 1919 ийыште шочшо театрын артистше-влак юмын пуымо талантыштлан кӧра марий кончерым чумыреныт, но нунын кокла гычат вара икмынярже, музыкально-театральный студий почылтмек, тушто шинчымашым нӧлтеныт. Россий кӱкшыт вузышто марий ӱдыр-рвезе-влак икымше гана Ленинград олаште 1954 ийыште тунемаш тӱҥалыныт. Вара кум тӱшка 1965, 1974, 1985 ийлаште Москвасе ГИТИС-ым, 1998 ийыште туштак Н.Щепкин лӱмеш театр училищым тунем толыныт. Кызыт ик группа адакат Санкт-Петербургышто шинчымашым нӧлта.
 
Марий кончерыште таче тӱҥ шотышто кум тукым пашам ышта. Илалшырак кокла гыч О.Харитонова, Р.Макарова тыршат. Труппын рӱдыжым 20 ий ончыч театр коллективыш ушнышо тукым ышта –  М.Медикова, И.Смирнов, О.Кузьминых, В. Домрачев да молат. Нуно кызыт чылан гаяк республикын сулло да калык артистше лӱман лийыныт. Куд ий ончыч Москва гыч пӧртылшӧ рвезырак тӱшкат таче театр репертуарыште ик тӱҥ верым налеш. Санкт-Петербургышто тунемше ӱдыр-рвезе-шамычат спектакль ден концертлаште шкеныштым ончыктен шуктеныт.
 
== Кылвер-влак ==