|
#перенаправление [[Шабдар Осып]]
{{Викификаций}}
'''Шабдар Осып''' (Иосиф Архипович Шабдаров) (? число месяц 1898 - 1937)-Шемер кокла гыч лекше керек-могай писательынат сылнымут вийже шочмо калыкын илышыже, пашаже, тудын исторический пÿрымашыже дене чот кылдалт шога. Тидын нерген Шабдар Осыпын творчествыжат раш ойла. Шабдар Осып – марий литературлан пенгыде негызым пыштыше – влак кокла гыч иктыже. Тудын ойпогыжо шуко йыжыҥан – уста поэт, тале прозаик, драматург, литератур критик да публицист . М.Шкетан, Н.Игнатьев семынак, Шабдарын сылнымут усталыкшым Октябрь революций помыжалтен, революций тургым курымышто шочмо калыкын тöрсыр корныжым, тӱрлӧ илыш йулажым мондалтдымын, сылнын сӱретлен. 1918 ий гыч туналын, тудо коло ий мучко сылнымут пашаште тыршен, шочмо литературым кушташ, вияҥден колташ ятыр вийым пыштен. Тиде жапыште шуко почеламутым, икмыняр повестьым, романым, литературно-критический статья-влакым возен. Тудын творчествыже куан шÿлыш, волгыдо лиризм ойып дене шыҥдаралтын.
== Илыш корныжо ==
=== Йоча да самырык жапше ===
Шабдар Осып Шернур кундемысе Изи Лужалу ялыште 1898 ий ӱярня тылзын 27 кечыштыже йорло кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич, ял озанлык, столяр пашам ыштен. Писательын аваже – Мусий Марья – тулык ӱдыр, Чодыраял гыч лийын. Мария Мусиевна самырыкше годымак шодо пуалме дене черланен колен. Неле паша дене лунчыргышо, пелесокыр ачаже ныл шочшыжо – кум эргыже да ик ÿдырже – дене кодын. Осып изирак эргыже лийын. Тулыкеш кодмек, Осып шуко неле – йöсым, йуштö – шокшым ужын.
«Илышем» лӱман статьяштыже Иосиф Архипович тыге шарна: «Мыйым ончен –куштен шогышо нигоат лийын огыл. Ты жапыште авам пӱртӱс лийын: кеҥежым олыкышто, пасушто, чашкерлаште вуй орам дене тӱрлӧ мурым (южгунам шке гыч шонен лукмым) мурен коштам ыле, адак пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йоратенам».
Шабдар йорло еш гыч улмаш гынат, тунемашак тыршен. Анна Архиповна, писательын шӱжарже, тудын йоча жапше нерген тыге ойлен: «Осып Мустаевысе земский училищыште ныл ий олмеш кум ий тунемын. Школ вуйлатыше да учительжылан С.И.Куклин ыштен. Рушла ойлаш кумылаҥден. Шкежат тудо руш ыле гынат, марий йылмым сай шинчен. Тудо, ончыл шонымашан туныктышо, йоча – влакым тыршен шинчымашым погаш, пасу пашам йоратен ышташ туныктен.
Йочаж годым Осып пешак чулым, чыла ыштен моштышо йоча лийын. Тудын поян фантазийже, эре у модыш – влакым шонен моштымыжо, йоча – влак коклаште «командир» улмыжо ушештаралтеш. Южо йочаже урокым коден але школыш коштмым чарнен гын, Осып тудым пӧртылтен моштен».
Мустай нылияш туҥалтыш школым кум ийыште пытармек, 1909 – ше ийыште тудо Шернурысо земский кокияш училищышке тунемаш пура. Йорлылыклан кöра умбакыже тунемаш каен кертын огыл. Тудо ачажлан озанлык пашаште полышкален: куралын, тырмален, кÿтÿм кÿтен, йыдалым ыштен, пижергым пидын, улан-влаклан шурным шияш коштын.
Тарзе, кÿтÿчö илышыжым шарналтен, Шабдар, педтехникумым пытармекыже, «Кÿтÿчын мурыжо» (1923) сылне почеламутым возен:
Кумда тÿня – суртем уло,
Вольык кÿтÿ – сай ешем,
Изи шÿвыр – таҥем уло,
Ужар олык – тöр вакшем.
Каван печет – шемылай кожер,
Мÿкш отарем – пундышла.
Пура –пÿрем – яндар эҥер,
Уло пого – муш сола.
Ой, шÿвырем, шÿвырем, -
Ÿмыр мучкаш сай танем.
Олык воктен эр – касат
Ший йÿкет ден муралтат.
Кастеныжат шокталтет –
Сай кумылем тодылалтеш,
Эрденыжат муралтет –
Шÿмем – кылем нöлталтеш…
Яра жап годым эреак сылнымутан книгам лудын. Рушарня еда Шернурыш миен, кок-кум книгам конден. Руш йылмым палымыжлан кöра тудо руш да вес элласе классик – влакым чарныде лудын шоген. Шукыжо роман-влакым – Майн Ридын, Фенимор Куперын, Жюль Вернын, Луи Буссеранын, адак тÿрлö путешествий нерген возымым йоратен. Мöнгыштыжö улмыж годым кÿслем шокташ, сÿретлаш йöратен.
Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл.Тудын икымше писательже Сергей Григорьевич Чавайн лийын, а чын литературный корныш лекташыже А.Ф.Конаков полшен. Сергей Чавайнын «Марий калыкын тошто илышыж гыч» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече марте сондык пундаштыже арален.
1917 ийыште пургыж гыч шыжа тылзе марте Иосиф Архипович Кунгур олаште служитлен. Учебный командыш пурен тунем лектын. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шоген. Революций лиймеке, тудым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайленыт. Идым тылзыште пеш чот туешкен, ныл арня госпитальыште кийымеке, кум тылзылан моҥгыжӧ колтеныт.
Октябрьын сеҥымыж нерген уверым тудо моҥгышто куанен вашлийын. Икмыняр жап Токтай-Белякыште счетовод курсышто тунемын, кооперативыште, вара Шернур ЧК – ште пашам ыштен. Тиде жапыштак яллашке лектын, у илыш нерген докладым, беседым эртарен, бандит – влак ваштареш кредалын.
Ончыкылык писательын илышыштыже у йыжыҥ палемдалтеш. Тудо 1918 ийыште Шернур селаште почылтшо педагогический курсыш (вара тудо техникумыш савырна) тунемаш пура.
«Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияҥе. 1919 ий гыч пьесым , почеламутым возкалаш туҥалым. Тунамак кугу культурно – просветительский пашам эртарышым, тӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым… Шарнем, 1919 ийыште, шошо велеш, «Йошкар кече» газетеш мыйын «Шӱдыр» лӱман почеламутем печатлалте. Куанымаш нимучашдыме ыле. Тылеч вара чӱчкыдынак «Йошкар кече», «Марий комунист» газетлаш почеламут – влакем печатлаш туҥальыч. Тыге мый поэзий корныш лектым», – возен Шабдар шкеж нерген.
1918 – 1923 ийлаште техникумышто тунеммыж годым Шабдар 50 наре почеламутым, пьесе – влакым возен, В.И.Ленинын илыш корныжым марий йылмыш кусарен.Тунамак драмкружок – влаклан ныл пьесым ямдылен – «Йыпше теме», Эҥгаклан тоҥгак», «Шолем», «Илыш йыжыҥ». Но нине пьесе – влак жапыштыже савыкталтын огытыл, варажым йомыныт. Почеламутшо – влак «Йошкар кече», «Марий коммунист» ( «Марий илыш» ), газетлаште лектын шогеныт. Теме да идей шот дене нуным кок тӱшкалан шелаш лиеш: агитационно – просветительский почеламут – влак да пӱртӱс нерген.
=== Мер да школ илыш ===
Иосиф Архипович Шабдарын ойпогыжо ойыраш лийдымын туныктымо пашаж дене кылдалтын. Тудо виян педагог лийын, йоча уш – акылым, школ илышым келгын пален шоген.
Шернур педтехникумым тунем пытармеке, Шабдар 1923 ий гыч Куженерысе кокымшо ступенян школышто пашам ыштен, руш литературым туныктен. Кок ий гыч тудым школ вуйлатышылан шогалтат. Тале, шотан вуйлатыше, у илышым чонымаште школын эре ончыл верыште лийшашлыкше нерген шонен да пашам чот ыштен. 20 – шо ийла кыдалне Марий кундемыштына школ – городок – влак туныктымо да воспитатлыме паша шотышто ончыл верым налын шогеныт. Нунын кокла гыч Куженерысе III Интернационал лÿмеш школ – городок ик эн сайлан шотлалтын. Тудын тале пашаж нерген верысе да Москвасе газет ден журналлаште моктен возеныт. 1927 ийыште Шабдар шкежат «Туныктымо паша» журналыште школ нерген статьям савыктен.
Тунамсе городокышто 1 – ше ден 2 – шо ступенян школ – влак, интернат, йоча пöрт, библиотек, тÿрлö мастерской – влак верланеныт.
Городок ялысе туныктышо – влак дене пеҥгыде кылым кучен да нунылан эреак полшен. Пошкудо школла гыч йоча – влак экскурсий дене чÿчкыдын коштыныт. Кундемысе туныктышо – влакын конференцийыштат эреак городокеш эртен.
Школыш толмо тÿҥалтыш ийыштак Шабдар шке предметше дене гына серлаген огыл, тудым учебно – воспитательный комиссийыш пуртеныт. Тиде комиссий туныктымо методикым вияҥден, школлан программым ямдылен, урок – влакым эртараш план – влакым рашемден.
Иосиф Архиповичын вуйлатымыж дене туныктышо ден тунемше – влак ялысе илыш – йÿлам, культурым, озанлык пашам шымленыт, фольклорым погеныт.
Иосиф Архипович Шабдаровын городокышто пашам ыштымыже писательын творчествыжымат пойдарен. Ушештарена, 1931 ийыште тудын «Кориш», «Тÿшка вий дене» йоча повестьше – влак савыкталтыт.
«Архивысе документ – влак теве мом ончыктат, – воза Марпединститутын доцентше Р.Хакимова: « Марий калыкын йöратыме писательже О.Шабдар ончыл шонымашан уста педагог лийын, калыкым туныктымо пашаште мондалтдыме, ик эн волгыдо кышам коден.»
Поэт – педагог Шабдар тÿрлö школлашке, педтехникумлашке миеден, студент ден йоча – влак коклаште поэзий тул шочмым пален налаш да тудым куштышаш верч чарныде тыршен.
1928 – 1933 ийлаште И.А.Шабдаров Казаньыште, Восточно – педагогический институтышто тунемеш, тÿрлö наукым радамлыме тудын уш – акылжым пойдара, пÿсемда. Вара аспирантурышто шинчымашым поген, наука пашаен лияш ямдылалтын. Тидын годымак Иосиф Архиповичын шÿм – кылже самырык – влак пелен лийын. Тудо студент, возаш тÿҥалше автор – влак дене кылым кучен. Ик гана веле огыл Красноуфимск оласе Урал марий педтехникумышко миеден. Тушто туныктышо да тунемше – влак коклаште марий литературын кушмо корныжо, шкенжын творчествыж нерген каласкален, почеламутлажым алал кумылын лудын.Техникумын литкружокшымат öрдыжеш коден огыл: самырык – влакын творчествыштым шымлен, кÿлешан каҥашым нунылан пуэн. Тунамак возен:
Родо – шамыч, тунемза,
Илыш йöным палыза.
Тошто койышым кодыза.
Волгыдышко лекталза!
Нигö дечат ида лÿд,
Огеш сеҥе тендам йÿд!..
Шабдарын педагогический усталыкше ойыртемынак Н.К.Крупская лÿмеш марий государственный пединститутышто пашам ыштымыж годым (1933 – 1937) палдырнен. Институтышто Иосиф Архипович марий литературым, методикым туныктен, студент – влак дене педагагический практикым эртарен, литературно – критический статьялам возен, сылнымутан произведенийлам серен, моло писательын возымыштым марий йылмаш кусарен. Устан кусарен тудо, мутлан, Пушкинын «Зимняя дорога», «Зимнее утро», «Элегия», «Туча», «К Чаадаеву», «Послание в Сибирь» почеламутлажым. Руш деч посна, армян поэт А.Акопянын «Революций» почеламутшым, татар прозаик Кави Наджмин «Жребий» ойлымашыжым, моло произведенийымат кусарен. Тудын келге содержаниян да сылнын лудмо лекцийжым студент – влак йöратен колыштыныт. Доцент Иосиф Архипович студент – влаклан сай поро кугурак йолташ, тале лектор, творческий да шымлыме пашаште виян вуйлатыше семын ушештаралтеш.
Иосиф Архипович пединститутышто пашам ыштымыж кокла гыч школ нерген шонымыжым чарнен огыл. Шочмо литературым школлаште келгын, наука негызеш, сылнын туныктышаш верч тургыжланен. 1934 – ше ийыште Шабдар шочмо литературым туныктымо шотышто икымше программым возен. Тиде программ негызеш пединститутысо студент – влак марий литератур дене рабфакыште урок – влакым эртареныт. Ик ий гыч тудын марий литератур дене хрестоматийже – влак савыкталтыт.
Шабдар марий писатель организацийлан йол ÿмбак шогалашыже ятыр полшен, тудо 1934 ий гыч СССР писатель ушемын членже лийын, совет писатель – влакын I Всесоюзный съездышкышт уна семын миен коштын. Съезд деч вара Шабдарым Марий писатель ушем правлений членлан сайленыт.
Шабдар Осып критика ден литературоведенийланат кÿлеш верым ойырен шоген, самырык автор – влаклан тудо тале туныктышо да тургыжланыше воспитатель лийын.
«Сылнымут возаш моло мастарлыклан тунемме гаяк чот тунемман. Тиде, мыйын шотышто, кок корно дене вийнен кертеш. Ик могыржо – тунемаш, шуко лудаш кÿлеш. Вес могырым – шке калыкетым чот шинчыман, тудым алал кумылет дене йöратыман, тудын илышыжым, койыш – шоктышыжым, йылмыжым чот шинчыман… Адак илышыште чылт кузе лиеш, тудым тÿрыснек возаш тöчымö ок кÿл, эн кÿлешыжым, эн онайжым гына налман… Сылнымут возымо годым оранек возымо пуламашкет пуро, кушто улметым мондо, герой – влак илыш дене илен ончо, нунын ужмыштым уж, кол…» – возен Шабдар.
«Писатель да тÿҥалше автор – влак нерген ойлымо годым, – сера М.Сергеев, – О.Шабдарын 1934 ийыште возымо «Марий поэзий ден поэт – влак нерген» пашажым палемдыде огеш лий. Тыште писатель марий поэзийын кушмо корнешыже да тудлан вияҥаш мешайыше чарак – влакеш шогалын, марий поэт – влак М.М.Иванов ден Олык Ипайын творчествыштым келгын лончылен лектын.
Писатель критикыште коедыше йöрдымö койыш – влакым: художественный произведенийым ÿмбачын гына лончылымым, писательын мастарлыкшым терген моштыдымым чот вурсен».
Шабдар келге содержания ятыр литературно – критический паша – влакым возен: «Социалистический реализм нерген» (1933), «Марий поэзий ден поэт – влак нерген» (1934), «Империализм саман жапысе марий литература» (1935, тышке кум статья пурен: «Марий литература историйын проблемыже – влак», «Марий литературын шочмыжо», «С.Г.Чавайн»), «А.С.Пушкин марий литературышто» (1937) да т.м.
Элыштына 30 – шо ийлаште социально – политический илыш чот нелеммылан кöра марий литература илышат палын пужлен. Марий сылнымутыш тунам шагал огыл литературный карьерист, шкеныштым тÿрлö чоя йöн дене ончык лукташ тыршыше еҥ – влак толыныт.
О.Шабдар 1937 ий 22 апрельыште ВКП (б) ЦК – н партконтроль комиссийышкыже да «Правдышке» 5 страницан йодмашым возен. Но арам. Тудо Москва гыч осалым чактараш, чыным пöртылташ полшышо вашмутым вучен шуктен огыл…
1937 ий 1 июньышто йÿдым писатель НКВД кидыш логалын. Тиде кечын Марий АССР прокурорын заместительже О.Шабдаровым «Марий АССР – ысе контрреворлюционно – националистический организацийын активный членже» семын арестоватлаш санкцийым пуэн.
НКВД тройкын пунчалжым 1937 ий 11 ноябрьыште 7 шагат кастене палач – влак шуктеныт, нуно Шабдар Осыпым лÿен пуштыныт.
«Шабдар Осыпын ойпогыжо, – воза С.Я.Черных «Талант пеледме да порволымо жап» статьяштыже, – кызыт марий калыклан веле огыл кумдан палыме, пÿтынь Россий сылнымутышто, финн – угор тÿняште кÿлеш семын аклыме».«Эртыше жапыште, – палемда М.Казаков, – марий поэзий ятыррак ончыко тошкалын, у вий дене пойдаралтын. Но ончычсо йолташ – влакым нигунамат она мондо, нунын тÿҥалме негызышт ÿмбаке у кермычым пышташ, тÿшка мурышко шке йÿкнам ешараш эреак тунем толын. А туныктышо – влак коклаште Иосиф Архипович, ик уста дирижёржо, марий сылнымут толкыным вуйлатен шога. Тудлан ме гына огыл, ончыкылык тукымат поро шомакым каласаш тÿҥалеш…»
== Сылнымут корныжо ==
=== Туналтыш ошкыл ===
Шабдар сылнымут корныжым поэт семын тÿҥалын, Шернурышто тунеммыж годым да варажымат почеламут ден муро-влакым возен шоген. Тиде пашаште тудым эн ончычак революций саман, шемер калыкын у, йоҥгыдо илышыш лекташ тÿҥалмыже кумылаҥден шогеныт. Шернур педкурсыштат тунам илыш шошо вӱдшор семын шолын. Тӱрлӧ могыр гыч толшо ÿдыр-рвезе-влак шинчымашым погеныт, калык коклаште умылтарымаш пашам шуктен шогеныт, спектакль ден концертым шынденыт. Тунемше кокла гыч южышт почеламутым возаш тӱҥалыт, кид дене возымо журнал-влакым луктедат.
Шабдарын «Помыжалт, марий!» икымше почеламутшо 1918 ийыште сералтын:
Марий калык, малыше калык,
Кунам тые пожалтат?
Пожалталын, вуй нöлталын,
Кунам йырваш ончалат?. .
Пич йÿд эртыш ÿмбачет,
Ÿжара, ужат, коеш…
Теве вашке сай кечет
Тыйым лектын ончалеш!
Тудо тӱҥалше поэтын вуйыштыжо техникумыш пурымыж деч ончычак шочын улмаш, кагаз ӱмбак гына изиш варарак возалтын. Тидын нерген Шабдар 1935 ий 12 агаште «Марий коммунеш» лекше «Кузе тӱҥальым» шарнымашыштыже шкежак каласкален пуэн.
Граждан сар жапыште, 20 – шо ийлаште самырык авторын ятыр почеламутшо печатьыш логалеш, тунамак Шабдар шемер марий калык ончылан шкенжым уста поэт – лирик семын ончыкта. Тиде жапыште тудо «Тунемза», «Волгыдышко», «Таҥемлан», «Рвезыже, ончыко каена» да моло почеламутлам воза.
Шкенжын «Волгыдышко» (1918) лирический произведенийыштыже тудо у илышлан куана, тунемаш, Совет властьлан полшаш ÿжеш, кугыжан тюрьма гыч утлен, шемер калыкын эрыкыш лекмыжым саламла:
Ынде, родо, тарване!
Кечет шаҥгак легылден,
Казаматетшым коден,
Эрык дене куане!
=== «Эй, шемер марий, йывырте!» ===
1921 ийыште, Марий автономный область почылтмеке, Шабдар Осып марий калыкын автономий лÿмеш «Эй, шемер марий, йывырте!» моктем мурым воза. Автор калык – влакым ваш-ваш келшен илаш, пашам у семын ышташ ÿжеш:
Тÿрлö вер гыч погынен,
Ик сай ойым пидына.
Канаш кылым чот моктен,
Эрык мурым мурена!
Муро йÿкна, талышнен,
Кÿдырчыла мÿгырыжö.
Марий калыкым нöтен,
Ончык корным виктарыже!
«Йывырте!» почеламутын да мурын историйже нерген марий журналист Гейсий Зайниев «Эй, шÿмбел, йывырте» статьяштыже тыге возен: «О.Шабдар «Йывырте!» почеламутшым Бирск олаште лекше «Маяк» газет редакцийыш колтен. «Йолташ – шамыч, лиеш гын, ты почеламутым печатлыза!» - манын. Тудын почеламутшо газетеш савыкталтын.
Тыгеракын, Шабдарын «Йывырте!» почеламутшо Шернур мландеш шочын, эрвел марий кундемыште калык коклаште шарлен. Тышан тудын чын илышыже тÿҥалын. Кокымшо гана вич ий гыч шочын – ындеже Марий автономийын рÿдö олаштыже – Краснококшайскыште.
Марий калыкын мурызыжо, И.С.Палантай, талант композитор, «Йывырте!» почеламутлан волгыдо, марш гай семым возен
1 – ше март, 1926 ий, Марий областьыште Совет – влакын VI съездышт эртен. Концерт лийын. Дирижёр кидшым нöлталеш, йÿксö шулдыр семын солалтен колта. Тунамак у театр куатле сем дене темеш…
20 – шо ийлаште поэт тÿрлö газет ден журналлаште савыкталтын, шке мастарлыкшым чарныде таптен: моло поэт – влак семынак калык творчествылан эҥертен, руш классик – влак деч тунемын, литературышто шке поэтический йÿкшым оҥарен, у йöн – влакым кучылтын.
=== Икымше почеламут сборник ===
Шабдарын 1929 ийыште «Кÿсле йÿк» первый почеламут сборникше лектын. Тушко 1918-1928 ийлаште возымо почеламут – влак пуреныт.
Иосиф Архиповичын лирик талантше поснак пÿртÿсым сÿретлымаште палдырна. М.Шкетан шкенжын статьяштыже возен: «Шемер марийым, марий поэт ден писатель – влакым шочмо пÿртÿсым алал кумыл дене йöраташ И.А.Шабдар туныктен.
Пÿртÿс сыным ожнысек
Мый пешак йöратем,
Лонгешыже изи годсек
Эртен тольо илышем…
Ончыкат тудын лонгашак
Эрталеш дыр илышем…
Поэт шочмо элжым, тудын сылне пÿртÿсшым йöратен, шочмо элжын сылнылыкшым ужын моштен, садланак веет тудын шочмо пÿртÿс нерген возымыжо, почеламутлаже сылне, шÿмеш пижше улыт. Тыгайлан «Эрдене чодыраште», «Шочмо мландемлан», «Теле», «Шошым толеш» почеламутлам шотлыман.
Эх, могай сай пеш эрдене
Чодыра корно ден эрташ,
Сылне кишан эр юж дене
Уло он ден шÿлалташ…
Произведенийыште волгыдо образ – влак радам дене эртат: «Кишан сылне эр юж», «Якте пÿнчö Онар гае яндар южышто нера», «Чинче семын шудо вуйышто эр лупс кеча йылгыжал» да молат.
=== Прозышто икымше ошкыл ===
1928 ийыште «У вий» журналын 3 – 4 – ше номерлаштыже Шабдарын «Акы саман» повестьше печатлалтын. Тудо – писательын икымше прозаический произведенийже. Тыште Октябрь революций ден граждан сар жапыште марий ялын илышыже, класс кучедалмаш сÿретлалтыныт.
«Акыр саман» повесть авторлан шкеланжан келшен докан. Арам огыл дыр тудо шке произведенийжым калык коклаште, школлаште, клублаште, тÿрлö конкурсышто ик гана веле огыл йöратен лудын.
Теве кузе тиде произведенийым аклен писатель Ким Васин: «Повесть, написанная глубоко, проникновенно, сильная изображением человеческих характеров, была созвучной и типологически родственной таким повестям, как «Перегной» Л.Сейфуллиной, «Всадники» Ю.Яновского, «Жребий» К.Наджми. Недаром в переводе на русский язык издательство «Художественная литература» опубликовало её в антологии многонациональной прозы…»
1963 – шо ийыште повесть венгр йылме дене Будапешт олаште «Форраш» ( «Памаш» ) марий проза сборникеш савыкталтын.
1931 – ше ийыште посна книга дене писательын «Кориш», «Тÿшка вий дене» йоча повестьше – влак савыкталтыныт.
Идейно – тематический могырым «Кориш» повесть М.Шкетанын «Мичун уке ачажат», А.Конаковын «Тулык удыр», В.Сузын «Вараш ача» йоча произведений – влакым шарныкта.
Повестьын йылмыже лывырге, поян. Йочан психологийжым келгын почын пуаш писатель турло афоризм – влакым кучылтеш.
Марий учёный И.С.Галкин «Шабдарын йылмыже нерген» статьяштыже тыге палемда: «…Кö «Удырамаш корно» романым, «Кориш» повестьым лудын гын, тудо каласа: «Эй, вет йылмыже, могай сылне йылме, памаш вÿд гай яндар да мÿкш умдо гай пÿсö».
1932 ий. Кенеж. Озанысе Восточно – педагогический институтын студентше Иосиф Архипович Шабдаров Буймышто ял озанлык практикым эрта. Ялысе илыш, тушто лийше тÿрлö событий – влак öрыжеш огыт код. Писатель тушто ужмо – колмыж негызеш «Телеграмма» вуймутан повестьым воза. Произведений 1933 ийыште «У вий» журналын кокымшо ден кумшо номерлаштыже савыкталтеш.
Эн кугу чапым Шабдар шкенжын «Удырамаш корно» романже дене налын. Писательын творчествыжым иктешлыше произведенийын посна ужашыже – влак 1929 ийысе «У вий» журналын кум номерлаштыже, адак 1930 ийыште «Акыр саман» повесть дене пырля ик книгаште, тичмашын Москваште «Художественная литература» издательствыште 1937 ийыште савыкталтын.
Роман жанр деке лишемаш Шабдарым чумыр творчествыже ямдылен. Тугак марий литературышто улшо роман – влак: Н.Игнатьев «Вурс мардеж» (1932), «Савик» (1933), «Туан сäндалык» (1935), М.Шкетанын «Эренер» (1932) – сылне, келге содержаниян, социально – психологический произведенийым возаш йöным ыштеныт. Адак тидымат мондыман огыл, Шабдар самырыкше годымак руш классик – влакын романыштым шуко лудын.
Мо нерген вара шке романыштыже Шабдар Осып возен? Писатель ÿдырамашын социалистический обществым ыштымашке корныжым, революций деч вара совет марий ÿдырамашын угычын шочын – кушмыжым ончыктен.
«Эреак лишыл да шерге мыланна романын тÿн геройжо – Марина Кугергина», – воза Сергей Черных «Мемнан йöратыме писательа» статьяштыже. Ким Васинын мутшо дене ойлаш гын, лачак Маринан илыш корныж гоч марий калыкын курымаш пычкемыш гыч лекмыже келгын ончыкталтын.
«Писатель лу ий наре жап шкенжын эн сылне произведенийжым – «Удырамаш корно» романым – возен да марий литературышто у, социально – психологический произведенийлан негызым ыштен… – лудына Сергей Черныхын «У илышым моктен» статьяштыже. – Роман келге лиризм дене шындаралтын. Тыште руш кугу писатель Н.В.Гогольын традицийже раш коеш. Ава кумыл, корно, шочмо мланде нерген лирический отступлений – влак кажне лудшо енын шÿмешыже эрелан кодыт. Романын йылмыжым ояр кенеж кечын тÿрлö тÿсын йылгыж шогышо вÿд дене танастараш лиеш…»
=== Мурпашаште у ошкыл ===
1922 -1928 ийлаште Шабдарын поэт лÿмжӧ марий лудшылан пеш сайын палыме лиеш. Возымыжо «У илыш», «У вий» журналыште, «Йошкар кече» газетыште савыкталтеш. А 1929 ийыште Йошкар – Олаште «Кÿсле йÿк» туҥалтыш почеламут книгаже лектеш. Тышке 1918 – 1029 ийлаште возымыжо пурен.
Шабдарын 20 – шо ийласе поэзийжым идейный содержаний шот денат, сылнылык шотыштат у ошкыл семын аклыман. Поэт Октябрь революцийым, Лениным, марий автономийым, шочмо калыкын эрыкан илышыжым моктен мура. Арам огыл ятыр тыгай почеламутшым моктеммур маннын лӱмден. Тымарте поэт шемер марийым помыжалташ ӱжын возен гын, ынде эрыкан илышын саскажым ончыкташ тырша.
«Революций ойып» (1926) , «Первый март кече» (1927), «Вий» (1927), «Мыйын мурем» (1928), «У эл» (1928) да моло почеламутлаштат поэт революцийын кондымо илышым, эрыкан шемер еҥым чапландара.
Тунамак Шабдар Ленинын образшым сӱретлен пуаш тырша, «Ленинлан» (1925), «Ленин куат» (1928) почеламутлам воза, но кугу еҥын конкретный образшым чоҥаш кӱлеш чиям эше ок му, тӱшка мут дене возен кая.
Шабдарын 20 – шо ийласе сюжетан почеламутшо кокла гыч «Кок ойго» (1927) кугу почеламут ойыртемалтеш. Тудо революций годсо тулан пагытыш пöртылта.
Кÿлешан социальный темылан возымо дене пырля 20 – шо ийлаште, ондакысе семынак, Шабдарын чонжым пÿртÿс илыш савырен шоген, тудо шочмо кундемын чеверже нерген ятыр у почеламутым возен. Нуно лирический сынан улмышт дене ойыртемалтыт. Но первый жапыште поэт шукыж годым пÿртÿсыштö шинчалан мо перна, тудым чевер чия дене сÿретлалын гын, пÿртÿсым созерцатель семын ончен гын, пÿртÿс ден айдеме кокласе кылым чыла годым рашемдаш тыршен огыл гын, тиде пейзажный почеламутлаштыже айдемын образше утларак кугу верым налеш. Ятыр годым тиде автор шкежак. Пÿртÿс лирический геройын поро таҥже семын ончыкталтеш.
Шабдарын 20 – шо ийласе поэзийыштыже, конешне, чылажак иктор огыл, возымаштыже идей шоташто тöрсырат тунам лийын. Южо почеламутшо – влак пессимизм шÿлышан улыт. Поэт кунамже шке чон ойгыж нерген веле воза, кÿлешан мер илыш идей деч кораҥеш. Теве «Йомшо шÿшпык» (1926) почеламут. Тудым марий композитор Палантай колымо почеш серыме. Шабдар тудын кугу пашажым палемда, тудым шÿшпык дене таҥастара. Но композиторын калык шӱмыштыжӧ ончыкыжат илаш тÿҥалмыжлан поэт ок ÿшане, ойгылан вуйжым пуэн, Палантай « моло гаяк, мондалтеш », « тудын илыш – ужмо омо », манеш. Тыгаяк шÿлыкан кумыл дене «Кастене» (1927), «У ий кече» (1928) почеламут – влак возалтыныт. Чыла тиде тунамсе южо критиклан поэтын чумыр творчествыжым йоҥылыш аклаш амалым луктын.
Чынжым гын поэтын шÿлыкан кумылжо чыла возымаштыже огыл, а посна почеламутлаштыже коеш. Чумыр творчествыже гын таза шÿлышан, у илыш чоҥымо кумыл дене шындаралтын. Шке возымыж дене Шабдар шемер калык шонымым ончыктен шоген, эрыкан илыш толмылан чон куанжым почын пуэн.
=== Поэзий гыч прозыш ===
1927 ий марте Шабдарат туҥ шотышто поэзийыште тырша. Вара ойлымаш ден повесть – влакымат возаш пижеш. 1928 ийыште «У вий» журналын 3 – 4 – ше номерлаштыже «Акырсаман» повестьше лектеш. Тиде произведенийын жанржым ойлымаш манше – влакат улыт. Автор шкежат ойлымаш манын ончыктен. 20 – шо ийлаште марий литературышто произведенийын жанржым раш каласен пуымаш але чыла годым лийын огыл.
20 – шо ийлаште школышто, йоча коклаште пашам ыштымыже Шабдарын кумылжым йоча литератур декат савырен. 1931 ийыште тудын йочалан возымо «Тÿшка вий дене» да «Кориш» повестьше – влак посна книга дене лектыт. Йоча уш – акылым, психологийым шотыш налын, писатель шке возымаштыже кÿлешан кугу проблеме нергенак оҥайын каласкала. Тыште дидактика, вигак туныктен ойлымо уке. Произведенийын моральже чумыр повествований гыч, содержаний гыч лектын шога.
«Кориш» ден таҥастарымаште Шабдарын «Теллеграмме» повестьше очерк сынан улмыж дене ойыртемалтеш. Тудо 1933 ийыште «У вий» журналеш савыкталтын. Негызышкыже тунамсе илыш гыч налме материал возын. Очыни, герой – влакын реальный прототипыштат лийыныт. 1932 ийыште студент улмыж годым Шабдар Татар АССР – ысе ( кызыт Татарстан ) Буймо лÿман марий ялыште ял озанлык практикыште лийын. Колхоз корныш вончышо калык илышым, ял кöргысö вашталтышым эскерыме повестьым чонаш материалым пуэн.
== Сылнымут ==
=== Книга-влак: ===
=== Вес вере савыкталтше произведенийже-влак: ===
=== Кусарыме паша: ===
=== Литератур критик семын: ===
== Сылнымутчын илышыже да творческий пашаже нерген ==
=== Библиографий ===
=== Шанче паша-влак: ===
==== Асылбаев А. могай статья? Фрагментым пуаш лиеш ====
''КУшечын материал?''
== Негыз ==
1.Апатеева Т.Г. Осып Шабдар // Марий литература: 9–10 класслан учебник. 1986. 76–85 с.
2.Апатеева Т.Г. Шабдар Осып школышто: фотосÿрет, сÿрет да шарнымаш-влак. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1990. 40 с.
3.Апатеева Т.Г.Мондалтдыме // Ончыко. 1978. 3 №. 104–106 с.
4.Асылбаев А.А. Тышан волгалтын уш – акылна: МГПИ шочмылан 50 ий вашеш // Ончыко. 1981. 3 №, 97 – 99 с.
5.Хакимова Р. Уста педагог // Ончыко. 1978. 3 №, 106 с.
6.Черных С.Я. Иосиф Шабдар: Очерк жизни и творчества. Йошкар – Ола. 1958. 150 с.
7.Черных С.Я. Талант пеледме да порволымо жап: Шабдар Осыпын шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш // Ончыко. 1998. 1 №. 92–114 с.; 2 №. 127–153 с.
[[Категорий:Марий серызе-влак]]
| 