Глезденёв, Павел Петрович: версий-влак коклаште ойыртем

[['''Павел Петрович Глезденев]]''' [[1867]] ий [[9 апрель]]ыште [[Ӱпӧ губернийысегуберний]]ысе Белебей уезд, Тымбагуш ялеш (кызыт Шаран кундем) шочын. Ачаже кресаньык пашам ыштен, но кок эргыжым туныктен лукташ йӧным ала-мо семын муын. Вес эргыже, Леонид Яковлевич Мендиаров ([[1881]]-–[[1948]]), шке жапышыштыже марий культур илышыште лÿмлӧ еҥ лийын. Павел Петровичын чимарий лÿмжӧ Исламгарей Мендиаров улмаш. [[1892]] ийыште тынеш пурымо деч вара П. П. Глезденевыш савырнен.

Ялысе школым тунем лекмеке, [[1887]] ийыште самырык рвезе [[Пӱрӧ (ола)|Пÿрӧ]] оласе туныктышо семинарийым пытара да Белебей уездысе Токбердино школышто туныкташ тÿналештÿҥалеш. Тылеч вара латик ий наре тÿрлӧ школлаште ышта, умбакыже тунемаш кумылаҥеш. [[1898]] ийыште [[Ӱпӧ]] оласе духовный семинарийыште шинчымашым погаш тÿналештÿҥалеш. Тудым кок ий гыч пытарымеке, ончыч якынлан шога, вара Новоникольск селаште священник лиеш.

[[1902]] ийыште П. П. Глезденев [[Озаҥ]]ыш толеш.Тиде ийынак тусо духовный академийыш вольнослушатель семын кошташ тÿҥалеш. Ныл ий академийын миссионер пӧлкаштыже тунемеш. Озаҥыште П. П. Глезденевын тунемме жапше революций жап дене лачешт толын. Революций жап ончыкылык марий интеллигенцийын [[Озаҥ духовный да туныктышо семинарийыштесеминарий]]ыште тунемме жапыштыште демократий мер илыш дене кылдалтше шÿлышым, марий калыклан духовный илышыш лекташ вийым пуртен. Лач ик тыгай еҥже П. П. Глезденев лийын . [[В. А. МухинынМухин]]ын [[1905]] ийысе декабрь тылзысе касым шарнымыж почеш, 2 семинарий гычшат марий тунемше-влакын туныктышо тÿшкагудо пӧлемеш погынымашышышт годым, тудын тыгай шомакше лийын: «Кызытлан шукырак эрык. [[Николай II]] Манифестше лектын. Чыла изи чотан калык-влак помыжалташ тÿҥалыныт . Чуваш-влак газетым луктыт. Татар-влак «федераций» нерген ойым пидыт. Марий калылан огеш кÿл нунын деч ӧрдыжеш кодаш. Марий калыкым кынелташ кÿлеш. Те семинарийште тунемыда. Те уло вий дене шке калыкланда полышым пуышаш улыда. Ме шкаланна огына полшо гын, нигӧ марий калыкым ончыко у илышыш лукташ ок тÿнал»<ref>Сануков К. Н. Просветитель Павел Петрович Глезденев: Очерк жизни и деятельности.– Йошкар-Ола, 2005</ref>.

Озаҥыште тунемме татыштыже Глезденев духовный семинарийыште тунемше В. М. Васильев дене палыме лиеш. Икмыняр жап гыч нуно коктынат творческий кыл дене ушалт, пырля пашам ышташ тÿҥалыт. Нунылан кӧра шуко брошюр, книга, журнал да газет-влак шке шочмо йылме дене ош тÿням ужыныт. Павел Петрович Глезденев ден Валериан Михайлович Васильев тидын дене, марий калык моло калык деч ойыртемалтдыме, шке кушмо корныжо, историйже уло манын ончыктеныт.

Революций деч ончычсо шинчымашым пуышо да шарыше пашаже кугыжа властьлан эҥертен, кугыжан политикыжым эртарен, [[православий верамвера]]м пеҥгыдемден кондымыжо. П. П. Глезденев моло миссионер-влак дене миссионер сотемдарче пашам марий калык коклаште шке вийжым терген. Лач мер ден политике пашаже келгын шындаралт толыныт гынат, религий ден кылдалтше виянме паша корныжо лушкыдырак лийын шоген.

Ныл ий академийын миссионер пӧлкаштыже тунемын, [[1906]] ийыште экзаменым куча да марий кокла гыч ик эн ончыч кÿшыл образованийым налеш. Академийым пытармекыже, тудо [[Озаҥ учитель семинарий]] пеленсе школышто пашам ышташ тÿҥалеш, иканаштак ÿдырамаш школышто марий йылмым туныкта.

[[1907]] ийыште П. П. Глезденевым [[Вятка губернийышгуберний]]ыш епархийысе миссионерлан колтеныт. Тушто лу ий педагогическо-миссионерский курсым вуйлатен, губернийыште илыше марий, удмурт да татар-влакым туныктымо пашалан мелын шоген.

Эше ондакак да поснак Озаҥыште тунеммыж годым Глезденев марла книгам ямдылаш пижеш. Ончыч Шнуй Гурийын братствыже манме пелен [[Кусаркалыше комисссийкомиссий]] гоч религиозный содержаниян тÿрлӧ книгам кусаркала. Изиш варарак В. М. Васильев да П. М. Кунаев дене пырля «Марла календарьым» луктеш.

Тыгодым П. П. Глезденев туныктымо литературым ямдылен. В. М. Васильев дене пырля [[1907]] ийыште «Тÿналтыш марла книга» да «Вес марла книгам» савыктеныт. Нуным куштылго, умылаш лийше йылме дене возымо. Книгалашке изирак ойлымашым, ятыр мурым, туштым, калыкмутым пуртымо, нуным сайын сӧрастарыме. Тыште Глезденевын «Вараксим» почеламутшат лийын. «Марла шот» арифметике учебникым печатлен луктын. Тудын марте але тыгай чапле марий учебник лийын огыл. Школлан П. П. Глезденев изиш варарак эше ик книгам ямдылен. Тиде — «Икымше книга да букварь эрвел наречий черемис йылме дене лудаш» ([[1914]] ийыште Озаҥыште лектын). Марла календарь, арифметике, лудшаш книгаже-влак дене Глезденев марла книга йылмым вияҥден колташ полшен.

Марла книгам возымо пашаш тудо [[1905]] ийысе революций гутлаште ушнен. Но тунам але тудо революций паша деч тораште шоген. Калык илышым саемдыме чын корным ужын моштен огыл. Шочмо калыкшым нӧлталаш, тудым моло дене тӧр шогалташ туныктымаш гоч веле лиеш, шонен. Санденак уло шинчымашыжым да вийжым тидланак веле виктарен.

[[1907]] ийыште тудо Озаҥ гыч Вяткыш илаш кусна. Тыште «[[Война увер]]» эн первый марла газетым лукташ тÿҥалеш. Газет империализм сар жапыште лектын шоген. Сандене утларакшым сар паша нерген возен. Глезденев шке газетышкыже ялт тыныс илыш материалымат – тÿрлӧ чер деч аралалтме, вольыкым ончымо, ялозанлык пашам ыштыме, тунемме нергенат статья-влакым чÿчкыдынак пуртеда. «Война увер» газетшымат кум йылме дене – марла, удмуртла да татарла – редактироватлен.

[[Октябрь революций]] деч вара П. П. Глезденев миссионер вургемым кудаш кудалта. Революцийын икымше ийлаж гычак тудо у пашаш уло кумылын пижеш. Ынде марий калыкат шочмо йылмыж дене уло йÿкын кутырен кертеш, ынде марият калык шотышко лектеш. Тидлан йывыртен, Глезденев пÿтынь шинчымашыжым шке калыкшылан пуа. Революций деч вара тудо Вятка губернийысе земствыште тыгыде калыкым туныктымо отделым вуйлаташ тÿҥалеш. Тиде пашаште тудо [[Коммунистический партийынпартий]]ын политикыж велке мелын шогымым ончыкта. [[1917]] ий 15 июльышто [[Пӱрӧ (ола)|Пÿрӧ]] олаште марий-влакын Всероссийский съездышт эртен. Тудым чумырымаште Глезденевын суапше кугу. Тудо съездыште шке шонымашыжым почын каласен, кагаз-влак марла возалтшаш, земствылаште должностьым марий-влак налшаш улыт манын ойлен. Тудын марий калык верч чонжо йÿлен, сандене нунылан полшаш кертмыж семын йӧным кычалын.

Тунам, кунам марий калык «помыжалтын» веле, Глезденев да моло сотемдарче-влак марий опера, калык инструмент ансамбль, национальный тоштер, театр нерген шоненыт. Глезденев шÿм вургыж ойлен: «Вашке у жап толеш. Марий калык лудын-возен моштышо лиеш. Но тидлан чот тыршыман».

[[1917]] ийыште Вятка губернийысе земский руководство П. П. Глезденевлан калык образованийын губернийысе пӧлкан инородческий секцийжым вуйлаташ ÿшанен.

[[1918]]-–[[1919]] ийлаште [[Марий кундемыштекундем]]ыште тÿрлӧ вере марий погынымаш-влак эртаралтыт. Глезденев иктыж дечат ӧрдыжеш ок код. Вяткыште марла печатьым пашаш шогалташ, «[[Марий коммунист]]» ден «[[Марий илыш]]» газетым лукташ полша. [[1919]] ий гыч Вятка пединститутыш преподаватель пашаш вонча, ямдылыме курсым вуйлаташ тÿналынтÿҥалын марла, одыла туныктен. Тыштак краеведений факультетым вуйлатен. Тыгодымак [[Вятка кундемымкундем]]ым шымлыше институтышто шанче пашаенлан ышта. Пашаже ятыр лийын гынат, студент-влак дене кружокым эртарен, чÿчкыдын археологий да этнографий экспедицийыш лектын коштын.

П. П. Глезденевым драматург семынат ужын кертына. «Мужедше» -– икымше марла пьесе кокла гыч иктыже. А шке жапыштыже тудын пьесыжым самодеятельный артист-влак ятыр гана ончыктеныт. Пьесым шымлыдымылан кӧра тудын значенийжат марий литературышто иземдалтын. Идейность ден художественностьшо кугу кÿкшытыштыжак огыл, но тÿҥ проблема-влак кызытат пÿсын шогат.

Тудын пыштен кодымо саскаже Совет властьын 50 ий жапыштыже палаш лийдымын лӧзаҥын. Марий калыкын чолга эргыже шке калыкшылан каласаш лийдыме суапле пашам ыштен коден. Моло сотемдарче-влак дене пырля марий культурылан вияҥашыже негызым пыштен.