Шабдаров, Иосиф Архипович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
иТӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
|||
8 корно:
Шабдар Осып (Иосиф Архипович Шабдаров) 1898 ий 27 мартыште Шернур районысо Изи Лужалу ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич, ял озанлык, столяр пашам ыштен. Писательын аваже – Мусий Марья – тулык ӱдыр, Чодыраял гыч лийын. Мария Мусиевна самырыкше годымак шодо пуалме дене черланен колен. Тикын Арпик ныл шочшо – кум эрге да ӱдыржӧ – дене кодын. Еш йорлын илен.<blockquote>«Ачам-авам йорло ыльычат, путырак начарын иленна, а ныл ияшем годым авам колышат, пеле сокыр ачам изи йоча дене кодо», – возен Осып.</blockquote><blockquote> «Илышем» лӱман статьяштыже Иосиф Архипович тыге шарна: «Мыйым ончен-куштен шогышо нигӧатлийын огыл. Ты жапыште авам пӱртӱс лийын: кеҥежым олыкышто, пасушто, чашкерлаште вуй орам дене тӱрлӧ мурым (южгунам шке гыч шонен лукмым) мурен коштам ыле, адак пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йӧратенам».</blockquote>Поэт лиймекыже, Шабдар пӱртӱс сӱретлан ятыр сылне почеламутшым пӧлеклен:<blockquote>Пӱртӱс сыным ожнысек</blockquote><blockquote> Мые пешак йӧратем…</blockquote>Лач сылнымутышто, мотор пӱртӱсыштӧ гына рвезе шӱмжылан куаным муын, калыкын йомартле ойпогыжо тарзе илышын орлыкшым сеҥаш полшен.<blockquote>Шабдар йорло еш гыч улмаш гынат, тунемашак тыршен. Анна Архиповна, писательын шӱжарже, тудын йоча жапше нерген тыге ойлен: «Осып Мустаевысе земский училищыште ныл ий олмеш кум ий тунемын. Школ вуйлатыше да учительжылан С.И. Куклин ыштен. Рушла ойлаш кумылаҥден. Шкежат тудо руш ыле гынат, марий йылмым сай шинчен. Тудо, ончыл шонымашан туныктышо, йоча-влакым тыршен шинчымашым погаш, пасу пашам йӧратен ышташ тыныктен.</blockquote><blockquote> Йочаж годым Осып пешак чулым, чыла ыштен моштышо йоча лийын. Тудын поян фантазийже, эре у модыш-влакым шонен моштымыжо, йоча-влак коклаште «командир» улмыжо ушештаралтеш. Южо йочаже урокым коден але школыш коштмым чарнен гын, Осып тудым пӧртылтен моштен».</blockquote> 1909 ийыште Шабдаров Шернур кок классан училищышке тунемаш пора. Йорлыклан кӧра умбакыже тудо тунем кертын огыл. Йогор изажын армийыш каен колтымекеже, ачажын первый полышкалышыже лийын. Тудо кеҥежым курал-ӱден, тӱредын толашен, кӱтӱм кӱтен, телым йыдалым, пижергым пидын, поян-влаклан шурным шияш коштын.
Тарзе, кӱтӱчо илышыжым шарналтен, Шабдар, педтехникумым пытарымекыже, «Кӱтӱчын мурыжо» (1923) сылне почеламутым возен: <blockquote>Кумда тÿня – суртем уло,</blockquote><blockquote>Вольык кÿтÿ – сай ешем,</blockquote><blockquote>Изи шÿвыр – таҥем уло,</blockquote><blockquote>Ужар олык – тöр вакшем.</blockquote><blockquote>Каван печет – шемылай кожер,</blockquote><blockquote>Мÿкш отарем – пундышла.</blockquote><blockquote>Пура-пÿрем – яндар эҥер,</blockquote><blockquote>Уло пого – муш сола.</blockquote><blockquote>Ой, шÿвырем, шÿвырем, –</blockquote><blockquote>Ӱмыр мучкаш сай таҥем.</blockquote><blockquote>Олык воктен эр – касат</blockquote><blockquote>Ший йÿкет ден муралтат.</blockquote><blockquote>Кастеныжат шокталтет –</blockquote><blockquote>Сай кумылем тодылалтеш,</blockquote><blockquote>Эрденыжат муралтет –</blockquote><blockquote>Шÿмем-кылем нöлталтеш…</blockquote><blockquote>Але теве Койсола гыс П.Ф. Анисимовичын шарнымыж гыч: «Озаҥыш тӱшкан ула дене мийыме годым Шабдар Осып, кумда чодырам шергылтен, уло кумылын яндар йӱк дене мураш йӧратен, йолташыже-влаакым шке усталыкше дене ӧрыктарен».</blockquote> Кастене, яра жапыште але пайрем вашеш, Осып книга-влакым лудын. Руш йылмым палымыжлан кӧра тудо руш да вес элласе классик-влакым чарныде лудын шоген.<blockquote>«Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл, – каласкала умбакыже Анна Архиповна: – Тудын первый писательже С.Г. Чавайн лийын, а чын литературный корныш лекташыже А.Ф. Конаков полшен. Сергей Чавайнын «Марий калыкын тошто илышыж гыч» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече мартен сондык пундаштыже арален.</blockquote><blockquote>Кажне рушарнян Шабдаров Шернур селасе библиотекыш коштын, книга-влакым наледен, лудын шоген. Мӧҥгыштыжӧ улмыж годым адак кӱслем шокташ, сӱретлаш йӧратен.</blockquote><blockquote>Ачаж деке пошкудо иктаж паша дене толын гын, Осып тудым тыманмеш сӱретленат шында, вара мыланна ончыкта… Ешыштына кажныже могай-гынат инструмент дене шоктен. Осып кӱслем шоктен гын, Егор шӱвыр шокташ мастар ыле (армийышкат тудо шӱвыр денак кайыш), Матвей-гармоньым. Архип Тимофеевич йоча-влакын шоктымыштым йӧратен колыштын да шкежат ковыж, кӱсле дене шоктен моштен».</blockquote>1917 ийыште февраль гыч октябрь тылзе марте Иосиф Архипович Кунгур олаште служитлен. «Учебный командыш пурен тунем лектым. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шогышым. Революций лиймеке, мыйым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайлышт. Сентябрь тылзыште пеш чот туешкышым, ныл арня госпитальыште кийымеке, кум тылзылан мӧҥгӧ колтышт. Тунам лач демобилизаций тӱҥале, – возен варажым писатель, – революций мыйын илышем вес корныш колтыш.▼
▲Шÿмем-кылем нöлталтеш…<blockquote>Але теве Койсола гыс П.Ф. Анисимовичын шарнымыж гыч: «Озаҥыш тӱшкан ула дене мийыме годым Шабдар Осып, кумда чодырам шергылтен, уло кумылын яндар йӱк дене мураш йӧратен, йолташыже-влаакым шке усталыкше дене ӧрыктарен».</blockquote> Кастене, яра жапыште але пайрем вашеш, Осып книга-влакым лудын. Руш йылмым палымыжлан кӧра тудо руш да вес элласе классик-влакым чарныде лудын шоген.<blockquote>«Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл, – каласкала умбакыже Анна Архиповна: – Тудын первый писательже С.Г. Чавайн лийын, а чын литературный корныш лекташыже А.Ф. Конаков полшен. Сергей Чавайнын «Марий калыкын тошто илышыж гыч» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече мартен сондык пундаштыже арален.</blockquote><blockquote>Кажне рушарнян Шабдаров Шернур селасе библиотекыш коштын, книга-влакым наледен, лудын шоген. Мӧҥгыштыжӧ улмыж годым адак кӱслем шокташ, сӱретлаш йӧратен.</blockquote><blockquote>Ачаж деке пошкудо иктаж паша дене толын гын, Осып тудым тыманмеш сӱретленат шында, вара мыланна ончыкта… Ешыштына кажныже могай-гынат инструмент дене шоктен. Осып кӱслем шоктен гын, Егор шӱвыр шокташ мастар ыле (армийышкат тудо шӱвыр денак кайыш), Матвей-гармоньым. Архип Тимофеевич йоча-влакын шоктымыштым йӧратен колыштын да шкежат ковыж, кӱсле дене шоктен моштен».</blockquote>1917 ийыште февраль гыч октябрь тылзе марте Иосиф Архипович Кунгур олаште служитлен. «Учебный командыш пурен тунем лектым. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шогышым. Революций лиймеке, мыйым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайлышт. Сентябрь тылзыште пеш чот туешкышым, ныл арня госпитальыште кийымеке, кум тылзылан мӧҥгӧ колтышт. Тунам лач демобилизаций тӱҥале, – возен варажым писатель, – революций мыйын илышем вес корныш колтыш.
Октябрьын сеҥымыж нерген уверым тудо мӧҥгыштӧ куанен вашлийын. Икмыняр жап Токтай-Белякыште счетовод курсышто тунемын, кооперативыште, вара Шернур ЧК-ште пашам ыштен. Тиде жапыштак яллашке лектын, у илыш нерген докладым, беседым эртарен, бандит-влак ваштареш кредалын.
65 ⟶ 33 корно:
Иосиф Архипович Шабдаровын городокышто пашам ыштымыже писательын творчествыжымат пойдарен. Ушештарена, 1931 ийыште тудын «Кориш», «Тÿшка вий дене» йоча повестьше-влак савыкталтыт.<blockquote> «Архивысе документ-влак теве мом ончыктат, – воза Марпединститутын доцентше Р. Хакимова: – Марий калыкын йöратыме писательже О. Шабдар ончыл шонымашан уста педагог лийын, калыкым туныктымо пашаште мондалтдыме, ик эн волгыдо кышам коден».</blockquote>Поэт-педагог Шабдар тÿрлö школлашке, педтехникумлашке миеден, студент ден йоча-влак коклаште поэзий тул шочмым пален налаш да тудым куштышаш верч чарныде тыршен.
1928–1933 ийлаште И.А. Шабдаров Казаньыште, Восточно-педагогический институтышто тунемеш, тÿрлö наукым радамлыме тудын уш-акылжым пойдара, пÿсемда. Вара аспирантурышто шинчымашым поген, наука пашаеҥ лияш ямдылалтын. Тидын годымак Иосиф Архиповичын шÿм-кылже самырык-влак пелен лийын. Тудо студент, возаш тÿҥалше автор-влак дене кылым кучен. Ик гана веле огыл Красноуфимск оласе Урал марий педтехникумышко миеден. Тушто туныктышо да тунемше-влак коклаште марий литературын кушмо корныжо, шкенжын творчествыж нерген каласкален, почеламутлажым алал кумылын лудын.Техникумын литкружокшымат öрдыжеш коден огыл: самырык-влакын творчествыштым шымлен, кÿлешан каҥашым нунылан пуэн. Тунамак возен:<blockquote>Родо-шамыч, тунемза!</blockquote><blockquote>Илыш йöным палыза.</blockquote><blockquote>Тошто койышым кодыза.</blockquote><blockquote>Волгыдышко лекталза!</blockquote><blockquote>Нигö дечат ида лÿд,</blockquote><blockquote>Огеш сеҥе тендам йÿд!..</blockquote>Шабдарын педагогический усталыкше ойыртемынак Н.К. Крупская лÿмеш марий государственный пединститутышто пашам ыштымыж годым (1933–1937) палдырнен. Институтышто Иосиф Архипович марий литературым, методикым туныктен, студент-влак дене педагогический практикым эртарен.
Тудын келге содержаниян да сылнын лудмо лекцийжым студент-влак йöратен колыштыныт. Доцент Иосиф Архипович студент-влаклан сай поро кугурак йолташ, тале лектор, творческий да шымлыме пашаште виян вуйлатыше семын ушештаралтеш.
101 ⟶ 55 корно:
=== Тӱҥалтыш ошкыл ===
Шабдарын икымше почеламутшо «Помыжалт, марий!» (1918) эше педагогический курсыш тунемаш пурымыж деч ончычак, шыжым, шурным шийме жапыште, шочын: <blockquote>Марий калык, малыше калык,</blockquote><blockquote>Кунам тые пожалтат?</blockquote><blockquote>Пожалталын, вуй нöлталын,</blockquote><blockquote>Кунам йырваш ончалат?..</blockquote><blockquote>Пич йÿд эртыш ÿмбачет,</blockquote><blockquote>Ӱжара, ужат, коеш…</blockquote><blockquote>Теве вашке сай кечет</blockquote><blockquote>Тыйым лектын ончалеш!</blockquote><blockquote>«Тыге первый почеламутем шочо. Кагаз ӱмбакше вара, шуко жап лиймеке веле, сералте. Тудым революций саман, паша, кугу куанымаш, шӱм вургыжмаш шочыктен», – возен Шабдар.</blockquote>Граждан сар жапыште, 20-шо ийлаште самырык авторын ятыр почеламутшо печатьыш логалеш, тунамак Шабдар шемер марий калык ончылан шкенжым уста поэт-лирик семын ончыкта. Тиде жапыште тудо «Тунемза», «Волгыдышко», «Таҥемлан», «Рвезыже, ончыко каена» да моло почеламутлам воза.▼
Шкенжын «Волгыдышко» (1918) лирический произведенийыштыже тудо у илышлан куана, тунемаш, Совет властьлан полшаш ÿжеш, кугыжан тюрьма гыч утлен, шемер калыкын эрыкыш лекмыжым саламла:<blockquote>Ынде, родо, тарване!</blockquote><blockquote>Кечет шаҥгак легылден,</blockquote><blockquote>Казаматетшым коден,</blockquote><blockquote>Эрык дене куане!</blockquote>▼
▲Тыйым лектын ончалеш!<blockquote>«Тыге первый почеламутем шочо. Кагаз ӱмбакше вара, шуко жап лиймеке веле, сералте. Тудым революций саман, паша, кугу куанымаш, шӱм вургыжмаш шочыктен», – возен Шабдар.</blockquote>Граждан сар жапыште, 20-шо ийлаште самырык авторын ятыр почеламутшо печатьыш логалеш, тунамак Шабдар шемер марий калык ончылан шкенжым уста поэт-лирик семын ончыкта. Тиде жапыште тудо «Тунемза», «Волгыдышко», «Таҥемлан», «Рвезыже, ончыко каена» да моло почеламутлам воза.
▲Шкенжын «Волгыдышко» (1918) лирический произведенийыштыже тудо у илышлан куана, тунемаш, Совет властьлан полшаш ÿжеш, кугыжан тюрьма гыч утлен, шемер калыкын эрыкыш лекмыжым саламла:
=== «Эй, шемер марий, йывырте!» ===
1921 ийыште, Марий автономный область почылтмеке, Шабдар Осып марий калыкын автономий лÿмеш «Эй, шемер марий, йывырте!» моктем мурым воза. Автор калык-влакым ваш-ваш келшен илаш, пашам у семын ышташ ÿжеш:<blockquote>Тÿрлö вер гыч погынен,</blockquote><blockquote>Ик сай ойым пидына.</blockquote><blockquote>Каҥаш кылым чот моктен,</blockquote><blockquote> Эрык мурым мурена!</blockquote><blockquote>… Муро йÿкна, талышнен,</blockquote><blockquote> Кÿдырчыла мÿгырыжö.</blockquote><blockquote> Марий калыкым нöтен,</blockquote><blockquote> Ончык корным виктарыже!</blockquote>«Йывырте!» почеламутын да мурын историйже нерген марий журналист Гельсий Зайниев «Эй, шÿмбел, йывырте» статьяштыже тыге возен: «О. Шабдар «Йывырте!» почеламутшым Бирск олаште лекше «Маяк» газет редакцийыш колтен. «Йолташ-шамыч, лиеш гын, ты почеламутым печатлыза!» – манын. Тудын почеламутшо газетеш савыкталтын.
Тыгеракын, Шабдарын «Йывырте!» почеламутшо Шернур мландеш шочын, эрвел марий кундемыште калык коклаште шарлен. Тышан тудын чын илышыже тÿҥалын. Кокымшо гана вич ий гыч шочын-ындыже Марий автономийын рÿдö олаштыже-Краснококшайскыште.
| |||