|
=== Йоча да самырык жапше ===
Шабдар Осып (Иосиф Архипович Шабдаров) 1898 ий 27 мартыште [[Шернур кундем|Шернур районысо ]] Изи Лужалу[[Вичкудо]] ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич, ял озанлык, столяр пашам ыштен. ПисательынСерызын аваже – Мусий Марья – тулык ӱдыр, [[Чодыраял ]] гыч лийын. Мария Мусиевна самырыкше годымак шодо пуалме дене черланен колен. Тикын Арпик ныл шочшо – кум эрге да ӱдыржӧ – дене кодын. Еш йорлын илен. <blockquote> «Ачам-авам йорло ыльычат, путырак начарын иленна, а ныл ияшем годым авам колышат, пеле сокыр ачам изи йоча дене кодо», – возен Осып. </blockquote><blockquote> «Илышем» лӱман статьяштыже Иосиф Архипович тыге шарна: «{{Cquote|Мыйым ончен-куштен шогышо нигӧатлийыннигӧат лийын огыл. Ты жапыште авам пӱртӱс лийын: кеҥежым олыкышто, пасушто, чашкерлаште вуй орам дене тӱрлӧ мурым (южгунам шке гыч шонен лукмым) мурен коштам ыле, адак пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йӧратенам ». </blockquote>}}Поэт лиймекыже, Шабдар пӱртӱс сӱретлан ятыр сылне почеламутшым пӧлеклен: <blockquote>Пӱртӱс сыным ожнысек< br / blockquote><blockquote> Мые пешак йӧратем…</blockquote> Лач сылнымутышто, мотор пӱртӱсыштӧ гына рвезе шӱмжылан куаным муын, калыкын йомартле ойпогыжо тарзе илышын орлыкшым сеҥаш полшен. <blockquote> Шабдар йорло еш гыч улмашлийын гынат, тунемашак тыршен. Анна Архиповна, писательын шӱжарже, тудын йоча жапше нерген тыге ойлен: «{{Cquote|Осып Мустаевысе земский училищыште ныл ий олмеш кум ий тунемын. Школ вуйлатыше да учительжылан С.И. Куклин ыштен. Рушла ойлаш кумылаҥден. Шкежат тудо руш ылелийын гынат, марий йылмым сай шинчен. Тудо, ончыл шонымашан туныктышо, йоча-влакым тыршен шинчымашым погаш, пасу пашам йӧратен ышташ тыныктен. </blockquote><blockquote> Йочаж годым Осып пешак чулым, чыла ыштен моштышо йоча лийын. Тудын поян фантазийже, эре у модыш-влакым шонен моштымыжо, йоча-влак коклаште «командир» улмыжо ушештаралтеш. Южо йочаже урокым коден але школыш коштмым чарнен гын, Осып тудым пӧртылтен моштен ». </blockquote> }}1909 ийыште Шабдаров Шернур кок классан училищышке тунемаш порапура. Йорлыклан кӧра умбакыже тудо тунем кертын огыл. Йогор изажын армийыш каен колтымекеже, ачажын первый полышкалышыже лийын. Тудо кеҥежым курал-ӱден, тӱредын толашен, кӱтӱм[[кӱтӱ]]м кӱтен, телым йыдалым[[йыдал]]ым, пижергым пидын, поян-влаклан шурным шияш коштын. Тарзе, кӱтӱчо илышыжым шарналтен, Шабдар, педтехникумым пытарымекыже, «Кӱтӱчын мурыжо» (1923) сылне почеламутым возен:
Тарзе, кӱтӱчо илышыжым шарналтен, Шабдар, педтехникумым пытарымекыже, «Кӱтӱчын мурыжо» (1923) сылне почеламутым возен: <blockquote>Кумда тÿня – суртем уло,< br / blockquote><blockquote> Вольык кÿтÿ – сай ешем,< br / blockquote><blockquote> Изи шÿвыр – таҥем уло,< br / blockquote><blockquote> Ужар олык – тöр вакшем.< br / blockquote><blockquote> Каван печет – шемылай кожер,< br / blockquote><blockquote> Мÿкш отарем – пундышла.< br / blockquote><blockquote> Пура-пÿрем – яндар эҥер,< br / blockquote><blockquote> Уло пого – муш сола.< br / blockquote><blockquote> Ой, шÿвырем, шÿвырем, –< br / blockquote><blockquote> Ӱмыр мучкаш сай таҥем.< br / blockquote><blockquote> Олык воктен эр – касат< br / blockquote><blockquote> Ший йÿкет ден муралтат.< br / blockquote><blockquote> Кастеныжат шокталтет –< br / blockquote><blockquote> Сай кумылем тодылалтеш,< br / blockquote><blockquote> Эрденыжат муралтет –< br / blockquote><blockquote> Шÿмем-кылем нöлталтеш…</blockquote> <blockquote>Але теве [[Койсола ]] гысгыч П.Ф. Анисимовичын шарнымыж гыч: «{{Cquote|Озаҥыш тӱшкан ула дене мийыме годым Шабдар Осып, кумда чодырам шергылтен, уло кумылын яндар йӱк дене мураш йӧратен, йолташыже-влаакым шке усталыкше дене ӧрыктарен». </blockquote> Кастене, яра жапыште але пайрем вашеш, Осып книга-влакым лудын. Руш йылмым палымыжлан кӧра тудо руш да вес элласе классик-влакым чарныде лудын шоген. <blockquote> «Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл, – каласкала умбакыже Анна Архиповна: – Тудын первый писательжесерызыже [[Чавайн, Сергей Григорьевич|С.Г. Чавайн ]] лийын, а чын литературный корныш лекташыже [[Конаков, Александр Федорович|А.Ф. Конаков ]] полшен. Сергей Чавайнын « [[Марий калыкын тошто илышыж гыч ]]» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече мартен сондык пундаштыже арален. </blockquote><blockquote> Кажне рушарнян Шабдаров Шернур селасе библиотекыш коштын, книга-влакым наледен, лудын шоген. Мӧҥгыштыжӧ улмыж годым адак кӱслем шокташ, сӱретлаш йӧратен. </blockquote><blockquote> Ачаж деке пошкудо иктаж паша дене толын гын, Осып тудым тыманмеш сӱретленат шындашынден, вара мыланна ончыкта…ончыктен… Ешыштына кажныже могай-гынат инструмент дене шоктен. Осып кӱслем шоктен гын, Егор шӱвыр шокташ мастар ылелийын (армийышкат тудо шӱвыр денак кайыш), Матвей-гармоньым. Архип Тимофеевич йоча-влакын шоктымыштым йӧратен колыштын да шкежат ковыж, кӱсле дене шоктен моштен ». </blockquote>}}1917 ийыште февраль гыч октябрь тылзе марте Иосиф Архипович [[Кунгур ]] олаште служитлен. «Учебный командыш пурен тунем лектым. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шогышым. Революций лиймеке, мыйым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайлышт. Сентябрь тылзыште пеш чот туешкышым, ныл арня госпитальыште кийымеке, кум тылзылан мӧҥгӧ колтышт. Тунам лач демобилизаций тӱҥале, – возен варажым писатель, – революций мыйын илышем вес корныш колтыш.
Октябрьын сеҥымыж нерген уверым тудо мӧҥгыштӧ куанен вашлийын. Икмыняр жап Токтай-Белякыште счетовод курсышто тунемын, кооперативыште, вара Шернур ЧК-ште пашам ыштен. Тиде жапыштак яллашке лектын, у илыш нерген докладым, беседым эртарен, бандит-влак ваштареш кредалын.
Ончыкылык писательын илышыштыже у йыжыҥ палемдалтеш. Тудо 1918 ийыште Шернур селаште почылтшо педагогический курсыш (вара тудо техникумыш савырна) тунемаш пура.
«Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияҥе. 1919 ий гыч пьесым, почеламутым возкалаш тӱҥальым. Тунамак кугу культурно-просветительский пашам эртарышым, тӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым…Шарнеммодым… Шарнем, 1919 ийыште, шошо велеш, « [[Йошкар кече ]]» газетеш мыйын «Шӱдыр» лӱман почеламутем печатлалте. Куанымаш мучашдыме ыле. Тылеч вара чӱчкыдынак «Йошкар кече», « [[Марий коммунист ]]» газетлаш почеламут-влакем печатлалташ тӱҥальыч. Тыге мый поэзий корныш лектым»,-возен Шабдар шкеж нерген. ▼
Педтехникумышто тунемме жапыште (1918–1923 ийла) Шабдар 5ӹ50 наре почеламутым, пьесе-влакым возен, [[Ленин, Владимир Ильич|В.И. Ленинын ]] илыш корныжым марий йылмыш кусарен. ▼▲«Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияҥе. 1919 ий гыч пьесым, почеламутым возкалаш тӱҥальым. Тунамак кугу культурно-просветительский пашам эртарышым, тӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым…Шарнем, 1919 ийыште, шошо велеш, «Йошкар кече» газетеш мыйын «Шӱдыр» лӱман почеламутем печатлалте. Куанымаш мучашдыме ыле. Тылеч вара чӱчкыдынак «Йошкар кече», «Марий коммунист» газетлаш почеламут-влакем печатлалташ тӱҥальыч. Тыге мый поэзий корныш лектым»,-возен Шабдар шкеж нерген.
▲Педтехникумышто тунемме жапыште (1918–1923 ийла) Шабдар 5ӹ наре почеламутым, пьесе-влакым возен, В.И. Ленинын илыш корныжым марий йылмыш кусарен.
=== Школ да мер илыш ===
Иосиф Архипович Шабдарын ойпогыжо ойыраш лийдымын туныктымо пашаж дене кылдалтын. Тудо виян педагог лийын, йоча уш-акылым, школ илышым келгын пален шоген.
Шернур педтехникумым тунем пытармеке, Шабдар 1923 ий гыч Куженерысе[[Кужеҥер]]ысе 2-шо ступенян школышто пашам ыштен, руш литературым туныктен. Кок ий гыч тудым школ вуйлатышылан шогалтатшогалтеныт. Тале, шотан вуйлатыше, у илышым чоҥымаште школын эре ончыл верыште лийшашлыкше нерген шонен да пашам чот ыштен. 20-шо ийла кыдалне Марий кундемыштына школ-городок-влак туныктымо да воспитатлыме паша шотышто ончыл верым налын шогеныт. Нунын кокла гыч Куженерысе III Интернационал лÿмеш школ-городок ик эн сайлан шотлалтын. Тудын тале пашаж нерген верысе да Москвасе[[Моско]]со газет ден журналлаште моктен возеныт. 1927 ийыште Шабдар шкежат « [[Туныктымо паша ]]» журналыште школ нерген статьям савыктен. ▼
▲Шернур педтехникумым тунем пытармеке, Шабдар 1923 ий гыч Куженерысе 2-шо ступенян школышто пашам ыштен, руш литературым туныктен. Кок ий гыч тудым школ вуйлатышылан шогалтат. Тале, шотан вуйлатыше, у илышым чоҥымаште школын эре ончыл верыште лийшашлыкше нерген шонен да пашам чот ыштен. 20-шо ийла кыдалне Марий кундемыштына школ-городок-влак туныктымо да воспитатлыме паша шотышто ончыл верым налын шогеныт. Нунын кокла гыч Куженерысе III Интернационал лÿмеш школ-городок ик эн сайлан шотлалтын. Тудын тале пашаж нерген верысе да Москвасе газет ден журналлаште моктен возеныт. 1927 ийыште Шабдар шкежат «Туныктымо паша» журналыште школ нерген статьям савыктен.
Тунамсе городокышто 1-ше ден 2-шо ступенян школ-влак, интернат, йоча пöрт, библиотек, тÿрлö мастерской-влак верланеныт.
| 