|
'''Александр Конаков''' (Александр Федорович Конаков) (8 Идым 1887, Купсола ял, Царевококшайск уезд, Озаҥ губерний – 17 Ага 1922 ий, Йошкар-Ола) – марий серызе, поэт, драматург-просветитель, прозаик, туныктышо.
== '''Илыш корныжо''' ==
=== '''Шанче паша-влак ''' ===
==== ''' В.С. Столяров. Название??? ''' ====
==== ''' ''' «Ику» пьесыште А .Ф. Конаков марий калыкын тоштоXVIII курымсо илышыжым ончыкта. Тунам, лач пьесыште ойлымо семынак , марий калык коклаш христианский вера шарлен, чимарий-влакым тунам тыныш пурташ тӱҥалыныт да православный калыкыш «савыреныт». Юл воктене илыше тӱрлӧ «иноверец-шамычым» христианский верашке куснаш кумылаНдашкумылаҥдаш манын, кугыжан правительство тӱрлӧ материальный льготым ыштылын. Тыгай паша Юл воктене илыше калык-влакым историйыштышт 1740-1750 ийлаште лийын. ====▼
Юл воктене илыше калык коклаште христианствын кузе эртымыжым ик автор тыге сӱретла: « иноверец -шамыч коклаште христианствым шарыме паша теве тыге эртен: иктаж могай ялышке миссионер толеш. Верласе начальство тидын нерген калыклан ончылгочак шижтарен шога . Миссионер тиде ялыште кужу жап ок шого , тудо ончылгочак возен ямдылыме грамотым калык ончылно лудын, нунылан льгота да чыла привилегий нерген увертара. Миссионерын чыла ойлымыжым переводчик иноверец–шамычлан шке йылмышт дене умылтара, да миссионер варажым вес верыш лектын кая» ▼▲==== ''' ''' «Ику» пьесыште А .Ф.Конаков марий калыкын тоштоXVIII курымсо илышыжым ончыкта.Тунам, лач пьесыште ойлымо семынак , марий калык коклаш христианский вера шарлен, чимарий-влакым тунам тыныш пурташ тӱҥалыныт да православный калыкыш «савыреныт». Юл воктене илыше тӱрлӧ «иноверец-шамычым» христианский верашке куснаш кумылаНдаш манын,кугыжан правительство тӱрлӧ материальный льготым ыштылын. Тыгай паша Юл воктене илыше калык-влакым историйыштышт 1740-1750 ийлаште лийын. ====
▲ Юл воктене илыше калык коклаште христианствын кузе эртымыжым ик автор тыге сӱретла: « иноверец -шамыч коклаште христианствым шарыме паша теве тыге эртен: иктаж могай ялышке миссионер толеш. Верласе начальство тидын нерген калыклан ончылгочак шижтарен шога . Миссионер тиде ялыште кужу жап ок шого , тудо ончылгочак возен ямдылыме грамотым калык ончылно лудын, нунылан льгота да чыла привилегий нерген увертара. Миссионерын чыла ойлымыжым переводчик иноверец–шамычлан шке йылмышт дене умылтара, да миссионер варажым вес верыш лектын кая»
Теве тиде исторический чын лийше фактым драматург Конаков шкенжын «Ику»пьесыштыже кучылтеш да XVIII курым кыдалне марий калык коклаште классовый кучедалмашым почын пуа.
А.Ф. Конаков «Ику» пьесыште марий калыкын тошто илышыжым чын ужын да чын ончыктен моштен. Пьесын содержанийже гыч раш коеш: чумыр марий ял, шагал гын, кум тӱшкалан шелалтын: тушто йорлат, икмардат, поянат уло. Кок тӱшка коклаште, йорло ден поян коклаште, ваш тӱкнымаш –классовый кучедалмаш раш коеш. Тыгодымак йорло марий калыкым кугыжан правительстват шкенжын христианский вераж дене тӱнчыктара, салакыш налмыж дене тӱвыт йорлештара. Кугыжан правительствылан шемер калыкым пызырен ашнаш марий поян тӱшка полша. Тыге А.Ф.Конаковын «Ику» пьесыштыже ончыктымо марий поян классын кугыжан правитьельствылан ӱшанле эҥертыш улмыжо раш коеш.
Марий калыкын илышытыже чыла тиде тӱҥ явлений-влакым А.Ф.Конаков сылнын, реалистически ончыктен моштен.
Тиде Мичун пӧрткӧргӧ вашталтышыже, Келай куван черже, Шарип суас дене торгайымаш, Ведат ден Начун вашлиймышт, Начум Вӧдырлан тулартымаш да мучашлан Ануш ден Ведатын пырля лиймышт.
Самырык туныктышын койыш-шоктышыжо действий мучко ок вияҥ, тудо ямде семын пуалтеш. Тунамак Ануш ден Начун характерышт кушмаште почылтыт. Акак-шӱжарак-влак тӱрлӧ улыт. Кугуракше ача-ава мутым колыштшо, тунемше гынат, шкеж верч шоген ок мошто, вара гына, йоҥылышыжым умылен, вес семын шонаш тӱҥалеш, илышыжым молемдаш пижеш, изиракше гын пеҥгыде, шкеж верч шоген кертше, кучедалше, тудо шке жапшылан келшыше ончыл шонымашан айдеме.
Автор сылнымутыштыжо шуко декларироватла, тидыжым, очыни, дидактике сынан задачым шындыме дене умылтарыман:еш ден тӱвыра илышыш у шӱлышым пуртыман, еҥ-влак кокласе вашкылым саемдыман, тулеч молат.
Драмыште марий илыш радам дене кылдалтше сӱрет шуко, нуно пьесылан этнографизм тӱым пуат, автор фольклор материалымат кучылтеш. Тыге автор Совет власть деч вара ял илыш вашталтмым ончыкта, кугу илыш панорамым сӱретла.
<…>
Мыйже – тышке, тыйже – тушко.
Ӱдыр лирический мурыжым тӱрым тӱрлымӧ годым икымше вашлиймаш деч вара мура. Мо оҥайже – муро ончык лийшаш событийым мужедеш.
Извай дене икымше гана лудшо окна гоч вашлиеш. Йӧным мушо рвезе, ӱдыр дене лишкырак палыме лияш манын, мӧҥгыжӧ лӱмынак толеш, тидлан амалымат муэш. Окна сылнымут деталь тыште арам огыл. Окна образше гоч автор шижтара: тиде айдеме вес шинчаончалтышан, тудо йӧршын нунын гай огыл, социальный положенийыштат тӱрлӧ, шкежат почылтшо чонан огыл, тудын деч ӧрдыжтырак лийман. Илышым палыше Элека рвезын могай лийын кертмыжым коваштыж денак, шижеш, санденак ӱдыржылан ик гана веле огыл тудын деч эскералташ кӱлеш манеш, тудын шонымыж почеш, тыгай-влак, шойыштын, шӱм-чоным сусыртен кертыт.
Извайлан Кунавийын моторлыкшо, поро кумылжо келша. Тудо ӱдырын шӱм-чонышкыжо ончалаш ок вашке, адакшым айдеме чоным умылашыжат тунемын огыл. Теве мотор шомак-влак деен модаш гын кертеш: «шӱмбелем», «шӱмем», «шӧртньӧ падырашем», «чонем» да моло тыгай сынан мутымат икымше шинчаваш лиймаштак луктын опта. Нуно моткоч куштылгын умшаж гыч вӱдла йогат. Извай ончыклык шотыштат тыгак пеш чот куштылгын куктыштеш: «Ӱшане, шӱмбелем, курымешак, колымеш тыйым уло чон дене йӧраташ тӱҥалам (Конаков,1976:75). Йӧратымаш кумыл-шыҥалык дене леведалтше ӱдыр рвезын чыла ойлымыжым огешат кол, колеш гынат, тушан огеш шогал. Теве, мутлан, тыгай ой-влак тудым огыт айныктаре: «Кунавий таҥем, тый шкеже йорло улат гынат, тыйын мотор тӱсет шӧртньӧ дечат шерге», «…Молан шоҥго еҥлан каласашыже! Шоҥго еҥ тӱрлым шонен кертеш…» (Конаков, 1976:76). Чын, ӱдыр мом колнеже, тудо веле ушышкыжо шыҥа, йӧратымаш кумылжо шинчажым петыра, пылышыжым шукыж годым соҥгырам ышта. Тудак чонешыже поэзий шӱлышым шыҥдара. Кунавий йӧратымашыж нерген мурым шочыкта, шомак-ойжат поэзий корныш возеш: «Эх, Изваем, тый дечет посна кузе мый кечыжым эртарем? Мый тыйым тунар йӧратем, шкаланем шке ӧрам. Тыйын шарашинчатым ужде, мыланем кечыжат пычкемыш; тыйын йӱкетым колде, шӱшпык йӱкшат сылне огыл. Тыйын шӱлышет деч посна мардеж южшымат ом шиж…» (Конаков, 1976:76). Ӱдыр рвезым чевер кече дене таҥастара, тудо чынжымак йӧратымаш тӱняште «пӧрдеш». Кунавийын кӧргӧ чон мурыжым почаш манын, драматург пӱртӱс сӱретлан эҥерта: пӱртӱсыштӧ гына тудлан ласка, ӱдыр тӱрлӧ копшаҥге, пеледыш, кайык дене мутлана.
Извай гын вес сынан, пӱртӱс тудлан Кунавий гай чон поянлыкым пуэн огыл, тидын нергенак мурыжат, кутырымо йылмыжат ойлат. Мурыштыжо, мутлан, «шӧртньӧ, ший окса» мут-влакым кучылтеш. Тидыже чын чурийжым почаш полша – теве мо торговойлан эн шерге. Кокымшо кыдежыште Извай мыняр-гынат сӧрал мут ярымлам пидеш гын, нылымше кыдежыште ойлымыжо йӧршын вес сынан. Сӧрал шомак чондайже йомеш, тунамак йылмышкыже торжа мут ешаралтеш, кӱштымӧ сын йоҥга. Моланже раш: Кунавий тудлан ок кӱл, вес ӱдырамашым муын, окса калтажым кӱжгемдынеже.
Ӱдыр ден рвезын вашлиймашышт эҥер деч тораште огыл верланыше чодыра аланыште эрта. Ты верыште Кунавий тӱрлӧкумылым шижын ила: тургыжланымашым, ӧрмашым, куаным. Тыштак ош тӱня дене чеверласа, эҥерыш тӧрштен кола.
Драме мучко вӱдын да мунын символ сынан сылнымут образышт эртат. Марий мифологоий тӱняште муно – илышын символжо. Кунавий кок гана муно туйыс дене сценыш лектеш: икымшыште да нылымшыште. Чын, муным ужалыме дене еш мыняр-гынат оксам ышта, тиде икте. Мыланна вес сомылжо оҥайрак – тиде идейым умылаш полшышо образ семын почылтмыжо. Самырык ӱдыр ончыклыклан ӱшанен ила, илыш-корныжо але тӱҥалеш гына, тунамак тиде илышым пеш вашке кӱрлаш полшышо-влак лектыт. Извайлан гын йӧратымаш – модыш, Кунавий – эртыше ошкыл, илыш ӱмыл. Арам огыл ӱдыр кондымо яра туйысшым ӧрдыжыш кудалта: «Ок кӱл туйысет. Мыланем ынде нимат ок кӱл. Ынде мый…» (Конаков, 1976:86). Чынак, ӱдырлан йӧратыме таҥ деч посна илыш – илыш огыл, тудо шкежат туйыс гаяк оккӱлыш савырнен. Тиде икте. Весе: Извай кидыште Кунавий модышыш лектын, рвезе модын ӧрканенат, луктын кудалтен.
Вӱд дене кылдалтшесылнымут деталь-влак драмын кышкарыштыже посна верым айлат. Извай Кунавиймытын суртышкыжо лӱмын толын лектеш, вӱдым йӱаш йодеш. Ӱдыр стаканым шуялта. Вӱд йӱмӧ шумо – палыме лияш амал веле. Стаканже – пеш каура наста. Драмыште ондак Кунавийын шӱмжӧ эмгана, варажым илышыже кӱрылтеш, чонжымат вӱд шкеж деке налеш. Героиня шуко шинчавӱдым йоктара, шоҥго аважынат шинча йырже эреак вӱд.
Пьесын сылнымут кумдык палыжым ончалына. Действий Элекан суртышто, чодыра аланыште, Извайын пӧртыштӧ эрта. Кумдык гоч автор социальный илышым да герой-влакын шӱм-чоныштым ваштарешла шогалтен сӱретла. Суртын топосшо, мифологий традиций дене келшышын, сылнымутышто коча-кова йӱлам шуктымо да тыште илыше-влакым аралыме сомыл дене кылдалтеш. Элекан суртыштыжо нужналык да шыгыр, туге гынат тыште илыше-влакын чонышт поян, шонымашышт волгыдо, асан рам огыл пошкудышт толын коштыт, мутым вашталташ вашкат. Извайын пӧртыштыжӧ, мӧҥгешла, кумда да волгыдо, озажын гына койышыжо уда, тыште торговойынтарзыже-влак шыгырын илат, тышечак Кунавийым лкутын колтат.
Автор марий калык илыш традицийым почын пуа, кресаньык ыштыш-кучышым ончыкта, саламлалтме этикетлан эҥерта, пошкудо-влак кокласе кылым палемда. Драмыште ятыр муро материал вашлиялтеш, нуно тӱрлӧ амал дене кучылталтыт: айдеме кӧргӧ состоянийжым почын пуат, ситуацийлан келшышын пуалтыт. Мурын жанржат тӱрлӧ шӧрынан: лирический да койдарчык. Герой-влакын йылмышт калыкмутлан, калыкойлан поян.
Драмын поэтикыштыже эше ик палым каласыман. Тиде посна кончыш-влакын монтаж семын чоҥалтмышт. Кокымшо планан персонаж-влак сценыш иктаж-могай уверым каласаш лектыт, тылеч вара нуно действийыште огыт кой, автор нуным, шке сомылыштым шуктышылан шотлен, умбакыже «кораҥда». Южгунамже драматург палыме репликым герой-влаклан уэш ойлыкта. Драме такше шомаклан да ойлан чӱдӧ лийшаш. Кокымшо гана иктымак каласымаш – уто йылме роскот. Чаманен каласыман, автор тидым южгунам шотыш ок нал.
«Тулык ӱдыр» (1919) пьесе чылт фольклор да этнографий тӱсан, писатель тыште марий калыкын бытовой тӱвыражлан кугу тӱткышым ойыра, социальный илыш явлений гоч пайрем йӱлам ончыкта, ӱдыр-рвезе-влакын модмашкышт «намия». Кумда фольклор материалым кучылтмаш пьесылан национальный тӱсым пуа, тыгак вес калык гыч лекше-влакым марий тӱня дене палдара, калыкын духовный поянлыкшым почеш.
Тулык илыш йодыш сылнымутын рӱдыжӧ лиеш. Овдаки изинекак тулыкеш кодын: ачаже сареш вуйжым пыштен, аважым чер вес тӱняш ужатен. Ӱдырын ача-аваже вакшоза ончылно парыман лийыныт, сандене Овдаки поян Вӧдыр ешыште парымым тӱлен ила, эр гыч пычкемыш кас марте пашам ыштен толаша. Тулык икшыве лудын-возен мошта, тидлан кӧра ялысе ӱдыр-влак тудын деке пешыжак огыт кошт, Овдакиже гын шотан вургем укелан кӧра модмашке огеш лек. Тыге тиде амаллан кӧра персонаж-влак кокласе ваш умлыдымаш лектеш, шкешотан конфликт шочеш. Каласыман, вашшогалмаш пеш раш ончыкталтын огыл, тудо герой-влакын койыш-шоктышышт гоч ок лек, санденак действийымат вӱден ок шого. Действийжат пӱсӧ огыл, сюжет интригылан динамике ок сите. Сюжетын действийже ялысе ӱдыр-влакын Овдаким «туныкташ» шонымышт дене кылдалтеш. Тидлан нуно Вӧдырын тунажым вес вере кылден шогалтат, Овдаки кычал толаша, чот азаплана. Кокымшо ужашыште конфликт сайын почылтеш. Овдакин илышыжат вашталтеш: тудым Меке лӱман чодыра орол шкеж деке ашнаш налеш.
Пьесе муро поянлык дене ойыртемалтеш. Нуно тӱрлӧ улыт, тӱҥ шотышто лирический сынан.
Пьесе кугу огыл, автор чылаже 9 мурым кучылтеш, нуно тӱҥ шотышто этнографий сомылым шуктат, тыгак социальный илыш дене кылдалтше вашшогалмашым умылтарат. Овдакин мурыжо гын тудын кӧргӧ чонжым почеш, пихологический функцийыште палемдалтеш.
Автор модыш йӧнлан эҥерта. Самырык-влак кок модыш дене модыт, тыгодым вашмутланат, модшыла, тарванылме элементым кучылтыт. Ӱдыр-влак туштым туштат. Рвезе-влак, чодырасе аланыште погынен, тул воктен тӱрлӧ мо лиймым каласкалат, тыге автор пьесе кышкарыш калык ойлымаш жанрым пурта. Тылзе нерген легендым каласкалат, вувер, таргылтыш шотышто мурым луктыт. Япык лӱман грамотым палыше персонаж лӱдмым вашке кораҥда, тудо чылажымат яндар вӱдыш луктеш. Коеш, тиде герой авторын шонымашыжым почын ончыкта, физический явлений-влакым чын умылтара.
Пьесе дидактизм шӱлышыжӧ раш коеш. Япык – тунемше, тудо мом лудмыжым, чыла шинчымашыжым каласкала, тыге наука дене кылдалтше шинчымаш тунемдыме ялысе калык деке миен шуэш.
«Поран» пьесе ик действий гыч шога, сандене жап кумдык дене кылдалтше сылнымут план дене чымалтше. Тыглай кресаньык еш илышым почын пуышо сӱрет империалист сар пагытысе ик касыште эрта. Уремыште поран озалана, тыгаяк тӱтан Кори кугызан еш коклам пытара. Суртоза – лӱмжылан гына, чылаштым озавате индыра, мут дене гына огыл, кӱлеш гын, перкаленат налеш. Чыланат титакан улыт, мый гына чын корным тошкем – тыгайрак Кори ватын илыш девизше. Инвалид эргыжым тӱрлӧ семын лӱмдылеш: сокыр, албаста, сокыр ия, його, окшак ия да т.м. марийжымат ок мондо, тудланат келшыше «эпитетым» кучыкта: ия, пондашан казатага да молат. Суртысо тума – тудын сомылжо. Йылмыштыже сай мутшо уке гаяк, эреак мыскылымаш, титаклымаш гына. Тудо шыде кумыл дене тичак темын. Тидак еш трагедийыш конда.
Кори суртышто кастене вучыдымо событий-влак лийыт. Нуно тӱрлӧ тӱсан улыт. Ик семын, куан дене темалтшаш олмеш, ешым кугу ойго пызыралеш. Вучыдымын сар гыч пӧртылшӧ Йыванлан куаныме олмеш, Кори еш колымаш дене вашлиеш: индырымым чытен кертде, Йыван вате пикталт кола. Тиде геройын драматизмжым автор персонаж-влакын диалоглашт да финал сцене гоч почеш.
Действий ик верыште кая гынат, сылнымут кумдык шыгырым она шиж. Герой-влакын кутырымышт гоч лудшо оласе уремыш, пазарыш «лектеш». Йыван вате дене пырля «шортеш», пораныште ялыш йолын «толеш», Лавр дене пырля ончыч лийше событийыш «кусна». Тыге драмын хронотопшо раш действий кышкар гыч лектеш, ешартыш увер полшымо дене «шарла».
Пьесыште уэш-пачаш каласыме муткылдышлам ончыктыман. Кори ватын ойлымыжо отрицательный зарядан. Тудын йылмыштыже йошкар шӱртӧ семын колымаш дене кылдалтше тема эрта. Произведений тӱҥалтыштак шешкыже ӱмбак тӱрлӧ семын пижеш: «колем ыле корнешыжак», «чыланат колем ыле», «ынде вуйжылан м, коеш» да молат.
Пьесысе герой-влакын образышт келгын почмо огыл. Тидын нерген шымлыше А.Иванов пеш чын палемден: «Писателю еще не хватало мастерства для глубокой худежественной разработки образов, индвидуализации речи персонажей, раскрытия социальных корней деспотизма и тирании в семье».
Кӱшнӧ лончылымо пьесе-влак драме кышкар радамыште шогат гын, «Инспектор» (1919) пьесым комедий кашакыш пуртыман. Писатель школышто айда-лийже туныктышым воштылтышыш луктеш. Самырык туныктышо инспекторым вуча, тидын шотышто пеш пуштылага, молан манаш гын, пашаже кугунак ок воране. Тыге инспектор олмеш вакшозам Матвей Ильичым, ужеш. Тудыжо школыш вучыдымын сомыл дене толын улмаш. У рольыш логалмыже тудым ӧрыктара гынат, Матвей Ильич тыгай конфузым чытен лектеш, шкенжым шот дене куча, йоча-влакымат йодышт налеш, шинчымашыштым терга.
Драматург шкежат школ илышым сайн пален, ятыр туныктен, у илыш радамыште тунемме сомылын кӱлешлыкшым умылтарен шоегн. Тыге, оҥай илыш савыртыш гоч, комический ситуацийым кучылтын пьесыштыже туныктымо системыште типичный явленийым критиковатлен ончыктен.
Чумыр налмаште А.Ф.Конаковын драматургийже шкешотан. Писатель возымаштыже марий калыкын духовный, нравственный да эстетике шижмашыжлан, ойыртемалтше тӱняужмашлан эҥерта. Тудо марий драматургийлан лирико-романтический тӱсым пурта. Арам огыл талантан возышын тӱҥалмыжым С.Чавайн, С.Никоаев, Н.Арбан, А. Волков, М.Рыбаков умбакыже шуен шогеныт да национальный драматургийым волгалтареныт.
''(Ончыко. 2008. № 4. С. 180-190)''.
== '''Кылвер-влак''' ==
Конаков, Александр Федорович http://aboutmari.com/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87
Презентация на тему: Александр Федорович Конаков http://ppt4web.ru/literatura/aleksandr-fedorovich-konakov.html
== '''Негыз''' ==
* Сергеев А. Почеламутымат возен // Марий коммуна. 1977. 18 окт.
* Юксерн В. Александр Конаков // Нигӧ ок мондалт, нимо ок мондалт. Йошкар-Ола, 1994. С. 141-166.
==Негыз==
* Александр Конаков // Писатели Марий Эл: биобиблиограф. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 334-335.
[[Категорий: Марий серызе-влак]]
|
