Токмурзин, Илья Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем

И.М.ТокмурзинИлья Ломберский [[1896]] ий [[20]] июньышто [[Вятский губерний,]] [[Сарапул уезд,]] [[Чегандинский волость,]] Ныргындыш[[Ныргынде]] ялысе йорло кресаньык ешеш шочын (кызыт [[Одо Эл]], Каракулин районыш пура). Илышыже, тунам шочшо серызе-влак дене танастарымаште, нимо денат ойыртемалтын огыл. Ачаж ден аваже икмарда лийыныт, лудын-возен моштен огытыл, мландыштат уке улмаш.

Вара [[1918-1922 ий]]лаштеийлаште руш [[Зуево-Ключевский тÿналтыш школ]]ыштошколышто тырша [[(кызыт Удмурт АССР, Каракулинский район]]ышрайоныш пура).

[[1922-1927 ий]]лаштеийлаште [[Татар АССР, Матвеевский район]]ысорайонысо ( Мензелинский) [[Калтак ял школ]]ымшколым вуйлата.

[[1927-1930 ий]]лаштеийлаште [[Татар АССР Красный Бор (кызыт Агрыз) район]]ысорайонысо Буймо шымияш школ]]ыншколын пашажым виктара.

[[1930-1931]] тунемме ийыште [[Марий АССР Звенигово район]]ысорайонысо [[Красногорск леспромхоз школ]]ыштошколышто-завуч.

[[1931-1936]] ийлаште [[Башкир АССР-ысе Ушмен шымияш школ]]ыншколын директоръъжо лиеш (тиде школ кызыт Краснокам районыш пура).

[[1936]] ийын шыжым Илья Михайлович адакат ончыч ыштыме [[Буймо школ]]ышшколыш толеш да [[1941]] ий марте ( кылме) кыдалаш школым вуйлата. Тиде ийынак трудармийыш налыт. Тушеч идалык гыч пöртылешат, Ныргындыш ялыштыже лу ий школым виктара, марий йылмым да литературым туныкта.

Пашам сайын ыштымыжлан [[Ленин орден]]ым да [[«ЗаПашаште трудовую доблестьчапланымылан» медалмедаль]]ьымым налын. [[ОдоУдмурт АССР-ын сулло туныктышотуныктышыжо]].

[[19451935]] ий гыч [[ССРУ]]СССР серызеСерызе-влак ушемушемын йыжъеҥйыжъеҥже]].

Серызе сылнымут пашам [[1924]] ийын тÿналын. Тиде ийын [[«У илыш» журнал]]ешжурналеш первый заметкыже печатлалтын. Варажым ойлымашым, очеркым, почеламутым «У илыш» журналеш, [[«Марий ял»]], [[«Марий коммуна»]] да [[«Ленин корно»]] газетлаш луктын. Ондакше Токмырзан, Менчламарий, Ломберн псевдонимла дене возен, изиш варак Ломбеский лÿмжö лектын. [[1929]] ийыште [[«Уло ял дене» ойлымаш]] сборникше, вес иешак [[«Арака кошарта»]] пьеса книгаже койыт.

[[1933-1935]] ийлаште « Миллион-влак» романым серен. Тудо шарнымаш семын возалтын, южо главаже дневникым ушештара. Автобиографий койышан, хроникально-документальный произведений. Империалист сар ончыкталтын.

[["Миллион-влак"]] роман - марий прозышто империалист саман гыч социалистический революцийышке вончымо жапым ончыктышо эн кугу произведений, тудын ме мут коклаште садаиктак чыла умылен лудына.

Илья Ломберский эше вес жанрыште – ''очеркыште'' – вийжым терген ончен. Чумыр творчествыже, Лекайн семынак, пашаче калыклан, ял илышым сÿретлымылан пöлеклалтын. Калык дене келшен илен. Очеркше-влак нерген Ким Васин Уло ял дене» шымлымаш статьяштыже палемден: «… И.Ломберскийын творчествыштыже лушкыдо могыр-влакат койыт: тудын [[1934-1936]] ийлаште возымо произведенийже-влак '''(«Йогорын секретше», «Комбайн тольо»…''') схематичный улыт. Автор пытартыш произведенийлаштыже шкенжын йöратыме стильже деч коранын, тыглай зарисовка-влакым гына возен, а вет вучыдымо мучаш дене пытыше, марий ялын илышыжым моштен ончыктышо кÿчык ойлымаш-новеллылаштыже лачак серызын ойыртемалтше стильже койын шоген ыле».

2005 ийыште Калтаса районын 75-ше идалыкше вашеш эрвел марий вел [[Ӱжара|«Ӱжара» газетыште]] И.Ломберскийын у илышлан пöлеклалтше такмакше-влак савыкталтыныт. Икымше гана тиде мурпого 70 ий ончыч «Ленин корно» газетыште печатлалтын. Такмаклаште ик эн тÿн шонымаш – Совет элын виянмыже, улан колхоз илыш, пашам кыртмен ыштымаш, класс тушман деч эрныме шындаралтыныт.

Ме кажныже илышыштына кеч ик серышым иктаж-кöлан возена. Серызе-влак серыш гоч тÿрлö тора кундемла дене, йолташышт дене але тыглай лудшо, творчествыштым пагалыше-влак дене кылым кучат. Теве [[1998]] ийыште [[«Марий Эл» газет]]ешгазетеш Г.Инин Илья Ломберскийын Осмин Йыванлан возымо серышыжым веранден. «Ты письмам Илья Михайлович Токмурзин-Ломберский [[1940]] ий [[28]] пургыжыште [[Осмин Йыван]]лан возен. Осминже тунам тудлан кок могырымат коллега лийын, веет коло ВИЧ ияш поэт кугурак йолташыж семынак школышто туныктен. Илыме верыштат пеш торажак лийын огыл: Ломберский Краснобор районысо Буймышто пашам ыштен гын, Осмин – тунамсе Бондюга район, Элнет ялыште, поэт-баснописец Г.Микай дене пырля», – тыге палемда Г.Инин.

[[Лидия Иудова]] [[«Одо мландын роман озаже» статья]]мстатьям И.Ломберскийын 110 ий теммыжлан пöлеклен. Тиде паша ушештарымаш шотан. Тыште серызын ешыжым пален налына, школыш коштмыжым, Николо-Березовский (Эльян) пöръен монастырь пелен второклассный школышто тунемме жапшым, учительский семинарийым экстерн шот дене пытарымыжым автор лудшо-влаклан палдара. Тиде статьяште сай лектышан туныктымо жапшым эскерен кертына: «…Ильям волостной исполнительный комитетын председательжылан сайлат. Волисполкомышто кок тылзе шогымеке, руш Зуево-Ключевский тÿналтыш школышто тырша, 1922-1927 ийлаште ТатарАССР, Мензелин районысо Калтак ял школым вуйлата, 1927-1930 ийлаште Буймо шымияш школын пашажым виктара, 1930-1931 тунемме ийыште Марий АССР Звенигово районысо Красногорск леспромхоз школышто завуч , 1931-1936 ийлаште Башкир АССР-ысе Ушмен шымияш школын директоржо лиеш. 1936-1941 ийлаште адакат Буймо школым вуйлата. Трудармий деч вара Ныргындыш ялыштыже лу ий школым виктара, марий йылмым да литературым туныкта».

«Уло ял дене» лÿман статьяште Ким Васин И.Ломберскийын сылнымут пашажым иктешлен возен. «И.Ломберский лудшо-влаклан утларакшым кÿчык ойлымашлам возымыжо дене палыме. Тудо ойлымаш ден новеллылаштыже Октябрьский социалистический революций деч вара марий ялын уэммыжым, марий шемер-влакын сознанийыштын кушмыжым ончыктен», – палемда Ким Кириллович. [[Т.Апатеева]] «Марий прозаик И.Ломберский» литературно-критический статьяштыже серызын сылнымут корныжым шергалеш. Илья Михайловичын ойлымаш-влакшым тыгай теме шот дене шеледа: ялыште совет кучемын икымше ошкылжо; кресаньык-влакын общественный активностьышт кушмо; класс кучедалмаш; тошто коса ваштареш кучедалмаш; у культур верч кучедалмаш; ÿдырамашын эрыкше верч кучедалмаш; калыкын гражданский сарыште участвоватлымыже. Тыгак шымлызе Ким Васин Т.Апатеева семын ойлымашым, очеркым, романым лончыла. Т.Апатеева авторын мастарлыкшым, кÿчык форман произведенийыште келге, сай шонымашым, образым почын моштымым мокта. Но ик ситыдымашым палемден кода: «Шукыж годым Ломберский шке геройжыланат, лудшо енланат шоналташ, кÿлеш выводым ышташ эрыкым ок пу».

Сергей Эманынат Илья Ломберскийын творчествыжым шымлымаште суапше кугу. Шочмыжлан 75 ий теммыжлан пöлеклалтше статьяште серызын йоча жапшым, литератур корныш шогалме деч ончыч мыняр йÿштö-шокшым чытен лекмыжым палемден. Пален налына: ончыклык туныктышо [[Г.Миклай]] ден пырля учительский семинарийым экстерн дене пытарен, туныктышо лÿмымы налын. Тыгак [[1917 ий]]ыштеийыште И.Ломберскийын Владимир олаште запасной полкышто улмыж годым кугыжан кучемым сÿмыралаш да политзаключённый-влакым тюрьма гыч лукташ полшымыж нерген воза.

Илья Ломберскийын шочмыжлан 95 ий теме вашеш Г.Зайниев [[«Ойлымаш мастар» статья]]мстатьям савыктен. Тыште Гельсий Зайниевич 1939 ий декабрьысе республиканский погынымашым палемден коден. Кок серышыжым лудщо-влаклан луктеш. Серышла гоч коеш: серызын лÿмжö сылнымут верч чот йÿлен. Серымымат кудалташ шонен, но кертын огыл, уло кумылжо сылнымутыш шупшын. Тыгак палемден коден: «20-шо ийлаште журналыш колтымо кумло почеламутшо йöрдымыш лектын гынат, Ломберский поэзий деч йöршынжак йÿкшен огыл. Йöн да амал улмо годым рифман шомакшым каласашак тыршен».