Изилянова, Валентина Михайдаровна: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
|||
100 корно:
=== Шымлымаш-влак ===
==== Чеснокова С. Чылажат виян, шергакан сылынымут ====
'''''Валентина Изилянован поэзий шинчаончалтышыже'''''
Шымлымше ий-влакын кокымшо пелыштыже марий поэзийыш у толкын лупшалтеш. Шымлыше-влак палемдат: ты жапыште илышым утларак кумдан авалтымыж дене Российысе поэзий ойыртемалтеш, пагытын келге лончышкыжак пурен, эртыше ден кызыгсе кокласе ныл калык поэзий шӱлышеш негызлалтын ончыкталтеш. Почеламут-влак утларак музыкальный, чотрак тургыжланыше, пӱсӧ да яндар образ чоҥалтмашан лийыт. Национальный поэт-влак тӱнямбал ноэзийым иктешлен умылымашке шуыт, калык фольклорын чинчыжым шке возымаштышт волгалтарат.
Тунамак самырык марий автор-влак коклаште Валентина Изилянован лӱмжӧ поснак палдырнен йонталтеш. "Me чыланат Гогольын "Шинельже" гыч шочын толынна" манме гай, Изилянован йӱкшӧ эрвелмарий калыкын муро поянлыкше гыч нерешталтын, ушан калык философийым, акрет чимарий культурын мунло тушыжым шыҥдарен, тудын поэзий ойсавыртышыже кӱчык да чатка шомак радаман, сылне виян лийын.
Мо кӱлеш айдемылан?
Пылдыме кава!
Шошо тыныс мландыште —
Кече да ава...
Лийже неле корнышто
Пиалан вашталтыш
Да шӱм-чоным корышо
Ала-кöн ончалтыш!..
Теве кушто у йӱк! Кумылжо тошто гынат, каласымыже, йонталтмы- же — шкенжын, Валянак, весе тыге шоналтен моштен огыл ыле. Але теве шочмо эл нерген мутшо, тудыжо ынде кӱэмалтше афоризм гаяк шокта:
Вашлиеш гын,
Ужата гын,
Икте —
Шочмо эл гына...
Шочмо мланде кӱдынь
Иктат шкетын огыл.
Ӱдырамаш поэзийыште, поснак тӱҥалше автор-влакын возымышт, шкет кодмо тема шинчавӱд марте чоным йӧсландарымашан гын, Валентина Изилянова ончыклан ӱшаным ок йомдаре, эҥертышым шочмо эл пелен муэш, сандене:
Лачак шочмо вереш,
Ныжыл йуд помышеш,
Ӱжара шулдыреш
Сылне муро шочеш.
Тыге шочмо эл тема Изилянован поэзийыштыже утларак кугу верым налеш. Шочмо мланде, шочмо кундем, ял, пасусо шурно шырка, Ошвиче вӱд толкын, мӱрва пеледышан олык, тошкем мучаш поланвондо – чылажат поэзийым чумырышо сылне образыш савырна, лирический геройым вашлиеш я ужата — эреак шочмо элын тӱсшӧ, кумылжо, чонжо почылтеш.
Арам огыл тӱшка автор-влакын "Пу кидетым, йолташ" икымше книгашкыже (1983 ий) Изилянова "Полан пеледме годым" вуймутан ужаш дене пура.
<…> Полан — тиде кочо-шопо таман саска, но пешакат сылне пеледмыж годым, кӱын шогалме чеверже денат, эшеже тудо чот пайдале. Ик поэт шочмо элын тӱсшым ош куэ але ныжыл пызлыште ужеш, весылан тиде — ладыра тумо але яндар пӱнчӧ, а В. Изилянован йӧратыме элже полан гыч тӱҥалеш: шке шӱм-чонжо гаяк яндарын пеледше, южгунамже йӧсын-кочын когаргыше, но эреак акан, кӱлешан, пайдале.
Полан — пушентыжак кыртмен, вий-патырын илен кертше. Тудым кеч-могай рокыш кусарен шынде — тунамак вожлана, илыш вийым налеш. Саскажат чоныш вошт керылтше, пӱчмӧ гай шулыктарыше. Валентина Изилянован поэзийжат тыгай — кочо гынат, тамле; изи гынат, туш. Тыште шере-лачка йӱк уке, кадыр-кудыр пӱтыркалымым от уж — кӱчык, раш, чатка.
Тачысе поэзий нерген шонкалымаштыже поэтесса шкеже тыге манеш: "Самырык чуваш, татар поэт-влак дене ужын кутырымаш теве мотай шонымашым шочыкта. Авангард поэзийын "кроссвордшын" чолгалыкше, чытамсырлыкше, тӱням шылталыме кӱкшыт гыч ончалмыж дене традиционный поэзийын кугу чонжо, лывыргылыкше, рашлыкше ушнымаште жапым пӱтынек авалтыше ала-могай у поэзий шочын сеҥа. Тиде поэзийым лудын, толшо тукым жапнан сынжым палаш тӱҥалеш" ("Марий коммуна" газет, 1993, 30 апр.).
Тудо палемда: кызытсе марий поэзий традиций корно денак вияҥеш, но шуко тӱрлӧ направлений улмо кумда да келге шонымашан сылнылык нерген ойла. Оҥай пример семын тудо шке творчес.твыштыже В. Колумбын лирический ден публицистический вашкылан поэзийым ужеш. "Шопен коштмо традиционно-авангардический сыпан поэзий садвечыштына мый моткочак традиционный — пеҥгыде, но лывырге, садлан таул мардежеш тугалтдыме, тунамак пеш ныжыл, ик ончалтышыж денат ойгатен кертше лирика сыпан поэзийым эре ужнем", — воза Изилянова саде газетыштак.
Кӱчык, но кумда шонымашан ойсавыртышлам кычалмыже тудым южгунам лирический миниатюр возымашке конда, нуныжо эре келге содержаниян улмышт дене ойыртемалтыт.
Мылам кӱлеш авайын мутшо,
Толам гынат,
Каем гынат.
Мылам кӱлеш турийын мурыжо,
Ойган гынат,
Куан гынат.
Ал ӱжара окиаште модшо,
Эрден гынат,
Кастен гынат.
Шӱмем тул шӱдыр лийын кодшо,
Мондем гынат,
Мондет гынат.
Ончычат каласышна: В. Изилянован творчествыштыже шочмо злым шижмаш эреак кумылаҥдыше тӱҥалтыш улеш. А марий автор-влакын шочмо элышт — тиде ял кундем, тудын пӱртӱсшӧ, калыкше. Тиде ойыртемым Изилянован мурпашаштыже поснак палемдаш кӱлеш. Почеламут-влакын вуймутыштак але тӱҥалтыш корнышт лач тидын нергенак ойлат: "Шонанпыл — олык гочын йолгорно...", "Пызлывондо", "Лыж- га йӱр семын той лышташ велалте...", "Писте", "Ошо-ошо мӧр пеле- дыш", "Мӱкшотарла шолшо илыш", "Вишня", "Ала куку муралтен. "Олмапу", "Шӱдыр йӱр", "Палет мо, таче ломбо пеледалтын", "Каван сур помышко йомын шыле кече", "Молан мый ломбын укшыжым...", "Полан", "Чодыра йолгорно", "Аркасе пушеҥге" да тулеч моло.
Но тиде шочмо элын сынжым шижме веле огыл, а тӱҥ шотышто кугу шонымашым луктын каласаш лийме тӱҥалтыш. Шкенжымат пӱртӱсын ик ужашыж семын шижме — тиде чимарий йӱлам кучышо калыкын поена тӱняужмашыже, вет тудо акрет годсек тӱням кучышо Ош Поро Кугу Юмо дене пырля пӱртӱс оза-влаклан кумалын: кавалан, кечылан, мардежлан, пушеҥгылан, мландылан, вӱдлан... Пӱртӱсышкӧ Юмо шӱлышым шыҥдарымаш марий еҥым изинек ойыртемалтшым шуарен кушта.
Ош куэ да патыр тумо,
Кажне вондо, кажне кушкыл —
Марий чонын суксо, Юмо, — каласен колта поэтесса.
Йӧратымашп темым тарватымаштыжат пӱртӱс дене кыл огеш кӱрылт, мӧнтешла, тудо сылне образым чоҥаш полша веле, илыш, пӱрымаш, порылык да пиал нерген шонымаште тӱҥ элементыш, шинчаончыл предметыш савырнат.
Эн шокшо кид гыч мландыш возын
Шочеш, кушкеш, шыркам колта.
Тудлан пасушто кажне водын
Кас кече ӱжарам олта.
Шуэш кеҥеж — тӱредын налыт,
Ик идым пырче чумырга!
Лач отылжо кодеш — шышталге,
Илен пытарыме ӱмырла.
Уржа пырче — пӱртӱсын шочшыжо, тыште чумыр илыше чонанын ӱмыржым эрта. Теве тудо поланын образшак. Шошым самырык ӱдыр гай — йӧратымаш шӱм кумылан, кеҥежым — чевер ӱмыран авам шарныкта, шыже саскажат — кугу йӧратымашын пӱрымашыжак.
Пакчашке ончальым ик водын —
Орланте полан гына кодын.
Тек йӱлыжӧ, лӱмын шым тодыл,
Йӧратыше шӱм гае модын. Ер, эҥер, вӱд — тиде Кече, Тылзе, Мланде гаяк шнуй шӱлышан, шочмо вер деке кумылаҥдыше улыт. Сандене чыла тиде илыш гаяк шерге, гӱня паре кумда. Тудым ужын, кузе чонет дене от нӧлталт? Пызле кичке дек Тӧршталтен шуам.
Корным таве дек Йолшӱм ден муам!
Куржылден волем Виче серышке.
Таче мый илем Шочмо верыште!
(Нине корнылам да тылеч вара примерлан почеламут корно-влакым
B. Изилянован "Турий, ит кодо пасуэм!" книгаж гыч (1987) налынна. —
'''''C. Ч''.).'''
Теве тыге. А эҥерын образше чоным нӧлтышӧ сылнылык веле огыл, а илыш нерген философский келге шонымашым почашат полша:
Йоген эҥер. Эҥер йоген,
Эрден волген, каслан шемемын.
А тудын писе толкынеш
Кӧ йомын, кӧ ияш тунемын.
В. Изилянован философский миниатюрыжо-влак поснак чатка, келге шонымашан, калык уш-акылым шыҥдарыше улыт.
Лышташ. Икте. Шкет. Укш парчаште
Мылам пуйто кидшым рӱза.
Да, кӱрылтын, трук кас кавашке
Ош кайык тӱшка ден кӱза.
Ончем кӱш нӧлталтмыжым ӧрын:
— Тыят ынде нунын почеш!
Но вот вола ӱлыкӧ пӧрдын:
Мландеш шочшо мландыш возеш.
Тыгай почеламутлаште тӱрлӧ сылнештарыме йӧн: эпитет, таҥастарымаш — уке гаяк. Лач тыглай шомак, но калык поэтикын вес йӧнлажым кучылтмо дене: повтор, синтаксис параллелизм — сылне мутсавыртышак погына, ныжыл поэзияк лиеш.
Ала пиал вучымаште?
Ала пиал поктымаште?
Ала пиал чыланнанат
Чон вургыжмо ик кӱкшӧ тат?..
Тыгодым иктым палемдаш кӱлеш: национальный поэт манме ала-могай изи кышкар нерген ок ойло, чын поэтын шонкалымашыже эре пӱтынь калык тӱнялан келша.
''(Ончыко. Год? Номер? С. 183-187).''
| |||