Мухин, Николай Семёнович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
||
1 корно:
'''Николай Мухин (Мухин
== '''Илыш корныжо''' ==
=== '''Йоча да тунемме жапше''' ===
Ачаже, Семён Алексеевич (1862-1895), ялысе учитель улмаш. Тудо Озаҥ оласе учительский семинарийым тунем пытарен. Аваже – лудын-возен моштыдымо ӱдырамаш.
1970-ше ийлаште Кугорнымбал Шале (Кугу Кульял) ялеш земский школ почылтын. Семен Алексеевич пытартыш ийлаже марте йоча-влакым Кугу Кульялыште туныктен илен. Тыште тудо тале просветитель улмыжым очыктен, шуко рвезым тунемаш, книгам лудаш таратен. Ялысе туныктышын тунам пашадарже изи лийын, садлан, ешым ашнен лукташ манын, кресаньык пашамат ыштен. Моло еҥ семынак мландым курал-ӱден, нужналык гыч лекташ тӱрлӧ семынат тыршен. Кресаньык пашашак нелын черланен да, шоҥго лийын шудеак, 1895 ийыште ӱмыр лугыч колен.
Вич ийыш тошкалше Миклай тулыкеш кодеш. Поэтын аваже, кум изи ньога дене тулыкеш кодмеке, вес марийым пуртен. Ача лийше пеш осал логалын. Тудо кече еда гаяк йӱын, ешыжым кырен. Микалылан – эн кугурак икшывылан – шуко орлыкым ужашыже верештын. «Автобиографийыштыже» Н. С. Мухин возен: «''Ты шучко жапым шарнаш йӧсӧ, шарнаш неле. У ача деч вес икшыве-влак каяш тӱҥальыч. Куд эрге, ик ӱдыр ‒ манаш веле! Кугу ачан икшывыже иктат шотышто ыш лий. Кочмо-йӱмӧ годымат мыйын вер «ӱдырамаш пусак» ыле. Оккӱлланак бляхан ӱштӧ дене кыралтмым ойлашат шучко. Телым йӱштӧ чатламаште шудо лоҥгаште малышым, чара йоланым уремыш кожен лукмаш ала-мыняр пачаш лиеден. Икана, кеҥежым, ачам лийшем, йол гыч кучен, тавышке унчыли сакалтыш. Пий илыш. Чын, авамже мемнам чамана, мемнан верч ыле, садланак тудын ӱпшат ыш код ‒ изи марийже кӱрын пытарыш».''
Неле илышым сеҥыме йӧным, ачаже семынак, тунеммаште ужын. 1898 ийыште кандаш ияш йоча, изачаж деч шылын, Арын школыш (двухклассный училищыш) тунемаш пура, а 1903 ийыште тудым пытара. Тиде тунемме жапше нерген поэт тыге шарна: ''«Кум меҥге коклаш, шӱкшӧ, тумышанайзям мыжерым чиен, йыдалым пидын, шӱкшӧ картуз дене, чатлама йӱштыштӧ коштым. Тунемме годым арнялан ик сукып киндым чыкен каемат, куд ужашлан кӱзӧ дене пайлен кочкам ыле. Кинде деч моло эше пареҥгыжат ыш лий…».''
Кок ий смола завдышто пашам ышта да кеҥежым кӱтӱм кӱта. 1905 ийыште Унчо селасе Святитель Гурийын школыштыжо тунемаш тӱҥалеш. Унчо школ моло школла деч прогрессивный шӱлышан лийын. Тыште С. Г. Чавайн, И. П. Петров, В. Н. Никифоров, А. К. Эшкинин, Д. Ф. Соколов да моло лӱмлӧ еҥ-влакат тунемыныт. Нуным революционер-влак: П. Г. Григорьев, В. А. Мухин да кумдан палыме Н. Ф. Бутенин ‒ туныктеныт.
''«Унчо школ чылт марий пушан школ ыле, тыште марий йылме кӱлеш йылмыланак шотлалте. Тыште поэзийым йӧраташ туҥалмемлан П. Г. Григорьев, В. А. Мухин да Т. Е. Ефремовлан каласыде ок лий. Утларакше П. Г. Григорьев тыршыш. Тудо, шарнем, первыйрак рушла гыч тӱрлӧ почеламутым, басньым, моло тӱрлымат марлашке кусарыкта ыле…»'' – возен шке шарнымашыштыже Н. С. Мухин.
1905 ийысе первый руш революцийын тулжо Н. Мухинын чоныштыжо поэзий сескемым ылыжтен, эркын саска пеледышым пижыктен. Рвезе поэт кугыжан самодержавий ваштареш первый шомакшым каласен.
=== Паша да мер илыш ===
Унчо школым 1907 ийыште тунем лекмекше, Н. С. Мухин Ямбатыр школышто туныкта, а вес ийын Вончӱмбал школышко кусна (Морко кундем). Рвезе туныктышо икшыве-влакым шочмо йылмым, калыкым йӧраташ, пӱртӱсым да вер-шӧрым аралаш да сӧрастараш кумылаҥден шога.
1909 ийыште Н. Мухин Озаҥ семинарийыште учитель правам налаш экстерн дене экзаменым куча. Экзаменым кучымекыже, Н. Мухин тыгай документым налеш:
«''Свидетельство № 387''
''Предъявитель сего '''МУХИН Николай Семенович''', крестьянин деревни Олыкъял Себе-Усадской волости Царевококшайского уезда Казанской губернии, родившийся ноября 12 1890 года, ныне на основании утвержденного мая 21 1874 года Министерством Народного просвещения дополнительной статьей к правилам о специальных испытаниях по Министерству Народного просвещения подвергшись полному испытанию в Педагогическом Совете Казанского учительского Семинария и выдержав оное удовлетворительно, удостоен звания учителя инородческого начального училища для черемис. В удостоверении чего и дано ему, МУХИНУ, настоящее свидетельство за надлежащими подписями и с приложением печати семинарии. Следующие за настоящее свидетельство по положению деньги три рубля взысканы.''
''Казань, февраля 24 дня, 1910 года. Подписи: Богданов, Михеев, Николаев, Салонский, Емельянов, Ерлыгина, Федоров»''
Тиде документ Н. К. Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогике институтын архивыштыже аралалт кодын. Документ гыч раш коеш: Н. Мухин деч экзаменым приниматленыт марий да чуваш историк Н. В. Никольский, удмурт просветитель, тале педагог И. С. Михеев, ончыкылык этнографий профессор А. И. Емельянов. Нуно ончыл шонымашан еҥ лийыныт.
Учительский семинарийыш экзаменым сдатлыме жапыште тудо летератор-просветитель В. М. Васильевым икымше гана вашлийын да варажым тудын дене кылым кучен шогаш туҥалын, фольклор материалым: калык мурым, тоштыеҥ мутым, йомак-влакым – поген, Васильев деке колтен шоген. А Мухинын колтен шогымо материалжым В. М. Васильев «Марла календареш» печатлен. «Кайык-шамыч» ден «Йолагай ден Пулагай» йомакшым 1909 ийыште лукмо «Марла ойлымаш-влак» сборникышкыже пуртен. Тыге Н.С. Мухинын возымыжо (авторын фамилийжым ончыктыде) икымше гана печатлалтын.
1911 ийыштe Н. С. Мухин Турун кундeмысе церковно-приходской школышко пашам ышташ кусна. Тудо тыштат икшыве-влакым марла туныкташ тӱҥалеш. Ялыce туныктышo пeш вашке чылалан палыме да пагалыме еҥ лиeш. Тудын дек кас еда изижат-кугужат пoгыненыт, туныктышо нунылан «Марла календарьым», газетым лудын, поро каҥашым пуэн шоген, шкe йыpже у шӱлышан рвезе-влакым поген.
Уста туныктышо илыш дене тӧр ошкылаш тыршен да шке шинчымашыжымат эреак келгемден шоген. 1913‒1914 ийлаше тудо Чарлаште тылзаш педагогике курсышто да кок арняш сад паша курслаште тунемын.
Самырык туныктышын илыш-койышыжо священник Теминлан келшен огыл, тудын пашажым теpгаш пижын. Школышто марла туныктымым чараш кӱштен, учительын ӱстeлже гыч марла книга-влакым луктын кудалтен.
1915 ийыште Н. Мухиным кугыжан сарышке колтaт. Поэтым Карпат курык лоҥгаш, окопыш, намиен пуртеныт. Тудо шарнымашыштыже воза: «''Арнят ыш шу, намиен чыкышт рок вынемыш. Ончылнет, шеҥгелнет ‒ рок пырдыж, йол йымалне сӧсна кийме гай лавыра кышал, кӱшыч йӱржӧ чарныде опта, шокте гай шинель гоч могырыш вӱд вита, юалге мардеж пуалеш, кӧргӧ чоным чытырыкта».'' Вараже Озаҥ олаште служитла. Но тыштат тудо тӱҥалме пашажым кудалтен огыл, у деч у почеламут-влакым возен, Турун кундeмысе чолга да у шoнымaшан йолташыже-влак дене кылым кучен шоген. Теве нyнын лӱмышт: Г. Орлов, Ф. Данилов, Н. Кириллов, Д. Митрофанов, С. Савинов.
Кугу Октябрь революцийым Н. С. Мухин куaнен вашлиеш. Салтак гыч пӧртылшыжла, тудo Озаҥ олaште лекше «Ӱжара» газет редакцийыш пура, «Марий калык, помыжалт!» почеламутшым пуэн кода. Тудо 1917 ий 20 Телын лекше «Ӱжара» газетеш савыкталтын.
Пӧртылмекше, Н. С. Мухин угычын Турун школышто туныкташ тӱҥалеш. Тыгодымак кундемыште Совет властьым ыштыме пашашке уло кумылын ушна, калык коклаште у илышым чоҥымо нерген кумда умылтарымаш пашам виктара, иктыш ушнаш ӱжеш. Тыге тудо 1918 ий 24 апрельыште Турун обществыште калык сходым эртара, тушто докладым ышта. Совет властьым почмо нерген пунчалым увертара. Тыштак ялысе Советыш членым да делегат-влакым ойырен сайлат.
1918 ий 28 Пеледышын Роҥго селаште туныктышо-влакын погынымашышт лиеш, тушто почеламутшо-влакым лудеш. Тыште В. А. Мухин, Л. Я. Мендияров, П. Г. Григорьев, А. Ф. Конаков лийыныт да марий кундемыште калык образований, шанче да культур пашам вияҥден колтымо нерген йодышым каҥашеныт.
Алсола школышто туныктымо пагытыште (1918–1924) поэт самырык автор-влакым ямдылыме пашам виктара, рвезе-влакым почеламутым, йомакым, ойлымашым сераш да калык ойпогым чумыраш туныктен шога. Тыге, ятыр материалым поген, 26 муран, почеламутан да йомакан «Кӱдырчӧ» лӱман сборникым ямдыла. Но тудо савыкталтде кодын, кызыт Марий Эл Республикын архивыштыже аралалтеш.
1924–1931 ийлаште Арын школышто туныктымыж годым Н. С. Мухин литературно-художественный кружокым почеш, тунемше-влакым тушко ушен, «У вий» журналым луктын шога. Тиде пагытыштак эше лу наре пьесым, шуко почеламут ден поэме-влакым воза. 1926 ийыште Москаваште «Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш» пьесым посна книга дене савыкта, 1928 ийыште «Почеламут» лӱман сборникым Йошкар-Олаште луктеш.
Эше салтак улмыж годымак поэт «Ӱжара», «Йошкар салтак», «Марий Эл» газет-влак дене лишыл кылым кучен, «Йошкар кече» газетын ик тӱҥ корреспондентше лийын, ик жап ты редакцийыште пашам ыштен. «Колхоз вий», «Колхоз йӱк» газетлаш, «У вий», «У илыш», «Марий ӱдырамаш» журналлаш шке произведенийлажым савыктен шоген.
Н. С. Мухин уста просветитель да писатель веле огыл, тале организатор семын кумдан палыме лийын. Тудын тыгай улмыдо эше 1911 ий гычак, Турун кундемыште туныктымо пашаштыжак, палдырнен. Алсола школышто пашам ыштымыж годым тудо марий театрлан шыркаҥашыже, а варажым кушкашыже уло кумылын полша, сылнымут да драматический кружок-влакым почеш да вуйлата. Арын школышто туныкымо жапыште тудо С. Г. Чавайн дене пырля тошто коса ваштареш кучедалын, у илыш-йӱлам калык коклашке шыраҥден. Нуно Морко кундемыште ий еда «Йошкар пеледыш» пайремым эртареныт, «ликбезым» почын, ял калыкым лудаш-возаш туныктеныт, кружок-влакым вӱденыт. 1929 ийыште Н. С. Мухин ялыште коллективизацийым эртарыме пашашке ушна. Шочмо Олыкъялешыже «Поэтнур» колхозым почеш да вуйлатышыже лиеш. Тиде ийынак пошкудо Муналмаш ялеш «Кӱкшнур» колхозым ышта.
30-шо ийлаште Арын школ пелен ШКМ-ым (школа крестьянской молодежи) почыеыт. Тыште Н. С. Мухин марий йылме ден литературым туныктен, тунемше-влакым шочмо йылмым, литературым йӧраташ кумылаҥден шоген. Областной педкурсын тунамсе вуйлатышыже М. В. Свистунов теве могай характеристикым пуэн: «''Арын ШКМ пеленсе областной педкурсын туныктышыжо Н. С. Мухин пашаште шке усталыкшым, келге шинчымашыжым, кугу педагог да сай организатор улмыжым раш ончыкта. Литературный да художественный кружокын пашажым виктарымаште тудо кугу мастарлыкшым, шуко вийжым пыштен да у сеҥымашке шуын. Педагогический курсын пашаштыже икшыве-влакым воспитатлымаште у шинчымашым эреак шыҥдарен шога, лабораторно-исследовательский йӧным кумдан кучылтеш…»'' (Арх. МГПИ, д.1129, л. 5).
1931 ийыште марий агропединститутыш тунемаш пура. Июнь тылзыште Москваште национальный школлан книгам возышо автор-влакын коференцийыштышт лийын. Тушто Н. К. Крупская да А. В. Луночарский дене вашлийын.
А 1932 ийыште В. Т. Соколов да моло-влак дене пырля 5-ше ий тунемше-влаклан «Марий йылме» учебникым савыктен луктеш. Тиде ийынак эше 4-ше классыште тунемше-влаклан « Марий йылме» книгам савыкта.
1933 ий гыч Н. С. Мухин Морко селасе медрабфакын завучшылан ышташ тӱҥалеш. Ынде тудо марий кудемлан кӱлеш специалист-влакым – врачым, туныктышым – ямдылымаште уло кумылын тырша. А 1935 ий гыч, рабфакым вес верыш кусарымек, Морко педтехникумыш кусна.
Н. С. Мухин 1924 ий гыч Марий пролетар писатель-влак ассоциаций член лиеш, а 1934 ийыште тудым СССР писатель-влак ушем радамыш пуртат. 1936 ийыште поэтын пашам ыштаж тӱҥалмыжылан 30 ий темеш. Тиде ийын юбиляр Москошто «Эрык саска» почеламут сборникшым савыктен луктеш.
Лач тиде пагытыштак элыштына у илышым чоҥышо ончылъеҥ-влакын вуй ӱмбалнышт шем пыл палыдымын оварген. Шуко, моткоч шуко калыкым амал деч посна титаклен репрессироватлаш тӱҥалыныт. Тыге Н. С. Мухинымат «калык тушман» манын лӱмденыт да 1937 ий 18 Ӱярнян Морко пачережыже арестоватленыт. Тиде ийынак, 11 Кылмын кастене, тудым Йошкар-Олаш лӱен пуштыныт. А эше ик тылзе наре эртымек, поэтын пелашыжым, М. С. Мухинамат, лу ийлан Йӱдвел йӱштӧ кундемыш кучен колтеныт, ныл изи икшыве тулыкеш кодын.
1956 ийыште, колымшо партийный съезд деч вара, Николай Семеновичым реабилитироватлыме, Писатель ушемыште восстановитлыме.
== '''Сылнымут корныжо''' ==
Николай Мухин – эн первый марий поэт кокла гыч иктыже. Тудо, Чавайн ден Микай семынак, марий сылнымутын пионержылан шотлалтеш. Тудын творчествыже 1905 ийысе революций тулеш шочын да Кугу Октябрь деч вара ойыртемынак вияҥын.
Н. Мухин литературышто 30 ий наре пашам ыштен. Тиде жапыште 500 почеламутым, 20 утла пьесым, ятыр ойлымаш ден очеркым возен, рушла гыч тӱрлӧ произведенийым кусарен.
Творчество пашаш ушнымыж дене Мухин чапым, йоҥгалтше лӱмнерым, куштылго оксам кычалын огыл. Ик почеламутыштыжо тудо тыге манеш:
Чап» манмыда мылам ок кӱл,
Ок кӱл мылам нимодат,
Чон шупшешат, мурыде ок лий –
Возымыжат, молыжат…
Чон шупшмо, шӱм вургыж йӱлымӧ тудым мураш таратен. Калыкын ойгыжым, куанжым кече еда ужын шогымо тудын шӱм-чоныштыжо поэзий кумылым шочыктен. Поэзийже калык нерген шонымаш гыч шочмым ушештарен, поэт шке почеламутыштыжо тыге ойла:
Тыланда верч, иза-шольо,
Чечен мурым мый мурем,
Тыланда верч – ида мондо –
Чечен мутым кутырем…
Тудо шке чечен шомакшым, чон мурыжым шемер калыклан пӧлеклен. Николай Семенович чумыр поэзий пашашке эреак калык илыш дене кылдалт шоген. Тудо – чынже денак калык мурызо, калык шонымым, калык вучымым ончыктен мурышо поэт.
Н. С. Мухин революций деч ожнак шемер калыклан поро илышым шонен, тудлан волгыдо эрык кече толмым вучен. А эрык кечым вучен шуктымеке, у илышым кумыл нӧлтын моктен чапландараш тӱҥалын. Марий шемерын эрыкан шонымашыже вияҥ кушмо, класс кучедалмаш шӱлыш дене авалталтме тудын чыла возымыжо гыч раш коеш. Ик первый поэтнан чыла возымыжо – шем йӱдым сеҥен, кечан эр марте шемер марийын толын шумыж нерген каласкалыше шӱм муро, марий илышын чырык курым ужашыже. Тудын возымыжо – революций тулеш пеледше, лӧзаҥше эрык саска, марий сылнемут историйын ик мондалтдыме страницыже. Ленинын, партийын шемер калык верч шӱм йӱлен тыршымышт марий калыкын кӧргӧ вий-куатшым почылтарен. Социалистический Революцийын сеҥымыже, Ленинын национальный политикыжым шуктен толмо Николай Мухиным уло калык пагалыме еҥыш, ик сылне мурызыш савырен.
Н. С. Мухинын илыш корныжо, творчествыже революций деч ончыч марий еҥлан тунемашыже, прогрессивный пашам ышташыже мочол йӧсӧ улмым раш ончыкта. Тудо ятыр йӧсым ужын, шуко орлыкым чытен, ушан-шотан еҥыш лектын.
Ончыкылык поэт ончылгоч курал ямдылыме пасушко пыштыме туто пырче гаяк улмашын. Илыш саман тудым изинек туржын, шере-кочыжо дене шер теммешкак сийлен, кугу пашалан шуарен ямдылен.
Чылажымат чытышым:
Йӱштыжымат, шокшыжыат.
Поян гае илышым
Ыжым уж омешемат, ‒
Шӱм ойгыж дене ойлен тудо варажым «Йорло» почеламутыштыжо (1918 ий). А чон йӱкшыктарыше йӱштыжӧ тудлан ырыктыше шокшыж деч шуко пачаш утларак пернен.
<nowiki>***</nowiki>
1906 ий шошым П. Г. Григорьевым, йӧратыме туныктышыжым, полиций поген налын. Тиде тулык рвезын шӱмжылан кугу ойгым конден. Тудо тыге манеш: «Уке лиймыже кӧргемлан пеш йӧсын, пеш жалын чучо…»
Садлан шӱм-чонжым паремдыше эмым тудо ынде пӱртӱсын сылне чурийыштыже муэш.
Турий мурым рвезе колыштеш да пылышыжлан кайык мурышто лыпландарыше шомак шокта: «Ит ойгырал, изаем, шошо тольо… Теле йӱштым сеҥен чеве шошо… Ала илыш саманыштат сеҥа эрык шошо, чевер шошо…»
Миклай шкежат ок шиж – шонымо мутшо шижде почеламутыш савырна. Поэзий кумыл чонжым авалта. Сылне пӱртӱс сыным ончен, кайык мурым колыштын, рвезе марий шӱм-чонышкыжо яндар вий пурымым шижеш, пӱртӱс мурым эн чапле эм гаеш ужеш:
Теве кушто сай эмже,
Мыйын чоным эмлыше.
Уэш шошо толмо ден
Кӱлеш вийым муалам…
Тудо шкенжым кӱшнӧ турий дене иктӧр ужеш:
Шулдыран гай лийылден,
Мыят кӱшнӧ турий ден,
Чевер шошым мокталтен,
Чоҥештылам шошо ден.
Орлыкемым мондалын,
Угыч шочшо гай лиям,
Турий мурым колыштын,
Чоҥештылам, муралам…
Строка почеш строка ушнен толын. Вучыдымын марла почеламут шочын. Тидын нерген «Автобиографийыште» тыге каласыме: «Пасушко лектын, тӱнян сылне чурийжым ончен коштын, «Шошо», «Турийын мурыжо» (1906 ий) почеламутым возышым».
Класаш кӱлеш, Н. С. Мухинын икымше почеламутшо але тӱрыснек оригинальный лийын огыл. Кышкаржылан тудо руш поэт В. А. Жуковскийын «Жаворонок» мурыжым налын. Но чумыр содержанийже, каласыме шомакше, сылне ойсавыртышыже Мухинын шкенжын лийын. Тӱҥалше марий поэт произведенийын идейный шӱлышыжым чылт шке семынже весемден, революций пагытлан келыштарен.
Н. С. Мухин, калыкым туныктышо, волгалтарыме паша социальный содержаниян лийже манын шонен. Тудын просветитель пашаже – демократизм шӱлышан. Тидын дене тудо С. Чавайн ден Г. Микай деке лишем шога.
Кумлымшо ийлаште южо критикше Н. С. Мухинын просветитель шонымашан произведенийжым, ‒ мутлан, «Кайык-влак» басньым (1906 ий), «Мелна осо» (1910 ий) почеламутшым, ‒ тыглай мыскаралан, таляка содержаниян возгалыштмашлан шоненыт. А посна критик-влак нине произведенийлаште «калыкын культурыжым нӧлталаш тыршымым» веле ужыныт. Литературым ӱмбач ончен кайыше критик-влак ваштареш эн первый тореш шомакым П. Пӱнчерский (Карпов), Марий писатель ушемын вуйлатышыже, уста литературовед, каласен. Тудо, йоҥылыш ойлымо дене кӧныде, «Н. С. Мухинын творчествыже» статьяштыже (1936 ий) тыге возен: «Кайык-влак» почеламутым тӱжвач гына ончалаш гын, тыге лектеш: пуйто поэт ялысе ӱдрамаш-влакым койдарен серен лиеш. Вет пычкемышыште илыше ӱдрамаш-влак «манеш-манешым» шаркалаш пеш моштат ыле, икте эҥгекыш верештеш гын, тӱрлӧ семын ойлат, южыжо куанат ыле. А келгышке ончалат гын, тыге лектеш: «Кайык-влак» почеламутшо дене Н. С. Мухин посна-посна илыше кресаньыкын революционный вийжым оныктен. Поэт ужеш: посна-посна илыше кресаньык-влак кугыжан властьым сеҥен огыт керт. Шке коклашышт «варашым кӱрышташ» шонат (кресаньыкат революций нерген шона), «варашыже толеш гын», шылыт. Ме шинчена: пролетар вуйлатыме деч посна кресаньык шкетын кугыжан властьым сеҥен ок керт. Н. С. Мухин тунам пролетарын вуйлатыше класс лиймыжым эше умылен шуктен огыл, а кресаньыкын посна-посна илмыжым ужын моштен.
«Мелна осо» басньыште соиальный мотив шагалрак. Тушто аракам йӱаш йӧратыше марий унала мия да утыж дене подыл колтымыж дене ораде пашам ыштыл кышка. Автор шке произведенийыштыже тӱҥ шот дене аракам титакла, «титак паша эре лиеш йӱмӧ дене» манеш.
Поснак кумлымшо ийлаште Н. С. Мухинын пейзажный лирикыжым йоҥылыш аклыме. Поэтын 1917 ий деч ончычcо творчествыштыже пӱртӱсым мoктымo ик тӱҥ верым налын шога. Николай Семенович тунам, марий элын сылне пӱртӱсшым моктен, ятыр почеламутым возен («Шошо» ‒ 1906 ий, «Ото» ‒ 1912 ий, «Шӱшпык», «Шарвак тумо» ‒ 1914 ий, Пушкин гыч кусарыме «Эр» ‒ 1916 ий.
Н. С. Мухин пӱртӱcым ончыктымыж годым калыкын орланен илымыжым, ойгыжым ок мондо. Пӱртӱс сыным сӱpетлыме тудын 1906 ‒1916 ийласе творчествыштыже зреак калык ойгым ончыктымo дене ушнен толеш. Тулык ‒ нужнан орлыкшо нерген возен тyдо «Шошо» (1906 ий) почеламутыштыжо. Ойгo ‒opлык деч утлаш тӧчышӧ незep еҥ «Ото» почеламутын геройо (1912 ий). Пӱртӱсым поэт орлыкан нужна еҥын шинчаже дене онча, сандене тудын произведенийыштыже пӱртӱс ятырже годым незер айдеме гаяк сынан. Мутлан, йӱштӧ, мардеж, йӱр чаманыде лупша, вольык кӱтӱм, кайыкым покта («Ото»), пасу покшел тумо шкет шоген йӧслана, тудо чылт тулык семын койылда («Шарвак тумо»), тӱня – осал, шем йӱд гае пычкемыш («Кече огыл, ӱмыр эрта»).
Н. С. Мухинын пейзажный лирикыжым кӱлеш семын аклыдымаш, очыни, поэтын тиде лирикыжын тӱҥ ойртемжым – оптимизм кумылжым – умылен шуктыдымо гыч лектын шога. Тудын пейзажный лирикыштыже айдеме рӱдӧ верыште, пӱртӱсым ӧрдыж гыч ончен шогышо огыл. Тудо – пӱртӱсым шке кидше дене уэмдыше, пӱртӱс дене пырля илыше пашаче, курал-ӱдышӧ кресаньык.
Пашам ыштыде, пӱртӱсын сaскажым куштылгын налаш шoнышо його айдемым игылт вoштылеш («Йолагай ден Пулагай» ‒ 1910 ий). Тудын кумылжо ‒ пӱжвӱд лекмеш пасушто курaлше, йӱд oмым монден, шӱртым шӱдырышӧ кожмак айдеме велнe (Никитинлан келыштарымe «Курaлше» ‒ 1912 ий, «Кӱнчылам шӱдырышӧ» ‒ 1914 ий). Тудын куралшыже, йыжыҥ пытен, эр гыч кас марте шем мландым caвыpa. A ватыже, йӱдыштӧ малыде, шӱртым шӱдыpa («вынер ышташ пеш вашка ‒ тӧрак лийнеже еҥ дене»).
<nowiki>***</nowiki>
Уста поэт-просветитель руш калыкын ушакыл поянлыкше гыч чыла сайжым, прогрессивныйжым тунем налын. Н. С. Мухинлан общественный шoнымашым вияҥдашыже, илышым умылен налашыже эн ончычак руш калыкын классический да демократический литературыжо кугун полшен.
Пӱртӱcым, калык илышым шемер кресаньыкын шинчaже дене ончен сӱpетлымыже дене тудo pуш поэт-демократ-влакын пoазыйыши декe чак лишемeш. Тудын пейзажный лирикыже вигак Н. А. Некрасовын, И. С. Никитинын, А. В. Кольцовын возымыштым ушештара. Мухин нине поэт-влакын возымыштым пеш чот йӧратен да нyнын деч ятырлан тунемын, марий йылмышкат кусарен. 1912 ийыште Никитинын творчествыж гыч «Куралшеo», «Шогавyй», «Нимодымын мурыжо» почеламyтлам чот весемден кусара. Изиш вapарак Кольцовын «Чодра» почеламутшым Некрасовын «Саша» поэмыж гыч yжашым кусарен.
Руш поэзий деч Н. Мухин идей шотыштат, мастарлык шотыштат кугун тунемын, южo годымжо сюжетный содержанийымат рушла гыч налын. Рушла гыч налшыжса, тудо оригиналым мут гыч мутыш огеш копироватле, шке семынже каласа.
Н. С. Мухин, изинек ялеш кушшo pвезе, калык йылмым чот пален, сандене тудын возымо йылмыже лывырге, яндар. Поэт калык ойлымo гыч, фольклор гыч эн сайжым ойырен налын моштeн; сылнештарыме йӧнжӧ гын, эре гаяк калык муро, йомак гыч налме. Тудын ятыр строфаже калык муро гыч налме параллелизм йӧн негызеш чоҥалтын. Шынаматлан тeве «Тyрийын мурыжo» почеламут гыч ик ужаш:
Шем чoдра ӱмбачын
Човер кeче лекталеш,
Ош тӱтыра лоп гычын
Пылла койын кӱзалеш.
Яндар йӱкaн турийже
Кӱза пӧрдын пылышкe…
Cылне таҥастарымаш, эпитет, метафора тудын почелaмутлaшкыже шукыж годым фольклор гыч налме. Мутлан, икмыняр примерым ончыктена: шокте гай мыжер; чинче гай вӱд; мамык гай шудо, ӱй шинча гай ер, лӱйшаш гай ончалтыш, кӧргӧ чон, яндар йӱкан турий, ужар-кандe oлык, чечен кава, лыкым-лакым нур, пылнен пытыше чон да т. м. Марий йылме йӱк оҥарен моштымо, междометийым сылне образ шотeш кучылтмо дене оҥай. Pвезе поэт тиде йӧным вигак шотыш налын да тудын почеламyтлаштыже эпитетыш caвырныше междометийым чӱчкыдынак вашлийына («Буж шоктен, вараш тольо чoҥештен!», «Ик пӧртыштӧ йыли-юли тул коeш»; «Лыч-лач шоктен, чыраже эркын йӱлен пудештeш» да молат). Почеламутышто слогым шуйдарен калacыме йӧнат «Титак паша, игe-эм, эре лиeш йӱмӧ ден») тудын деке фольклор гыч куснен. Палемдаш кӱлеш, тыгe слогым шуйдарыме йӧн революций деч oнчычcо марий поэзийыште чӱчкыдын кучылталтын.
Фольклор традиций почеш каeн, пoэт ареак ласкательный форман глаголым кучылтеш («Турий мурым колыштын, чоҥештылам, муралам», «Ош тӱтыра… пылла койын кӱзaлеш», «Ала кернакак сай кoчшашым шоналеш?», «Малшe деч шыпак коҥга деке нушкалеш», «Кeче... курык шеҥгек волалеш»).
<nowiki>***</nowiki>
Сарым шке шинча денак ужмо, шужен-колен орланыше салтак коклаште илыме, поэтын шӱмжым тулла йӱлалтара, тудын ушыштыжо кугу шыдым тарвата. Тиде шыде «Ойго ӱмбалан ойго» почеламутыштыжо (1916 ий) раш коеш. Тиде произведенийыште чыташ лийдыме шӱлыкан сӱрет ончыкталтын: пычкемыш йӱд, ик пӧртыштӧ тул пыкше йӱла. Тушто ойган марий, мален кертде, шкет шинча. Олымбалне, тӧшакыште, кум йочаже шып малат. Марий вуй сакен ойгыра: эрла тудо салтакыш кайшаш. Каймыж деч ончыч тудо шона:
Шке ачада каймекыже,
Кузе вара иледа?
Моло еҥ гай ончашыже
Уке тендан авада.
Йӱштӧ годым ты пӧртшымат
Кӧ тыланда ырыкта?
Шужеда гын киндыжымат
Кӧ деч вара йодыда?..
Почеламут гыч раш коеш: вӱран сар шемер калыклан кугу орлыкым конден. Поэт сар тӱҥалмылан, калык орланымылан общественный стройым, илыш саманным титакла. Тудо тыгай осал саман деч утлынеже.
<nowiki>***</nowiki>
Эрык кечым моктымаш, илышлан куанымаш Н. С. Мухинын 1917 ий деч варасе уло произведенийыштыже памаш вӱдла ташлен шога. Тудо молыгунамсе гае ок ойгыро, утарыше вийым ала-кушеч ӧрдыж гыч ок вучо, а шемер калыкым шкенжым илыш-саман озалан шотла, шемер еҥым у илыш верч лӱдде кучедалаш ӱжеш.
Чыла тиде марий поэтын илыш умылымашыже революций тулеш утларак вияҥмым, социально рашеммым ончыкта. Николай Семенович ынде большевизм идей велке, Совет власть могырыш мелын савырна да шкежат Совет властьым ышташ чот полша.
Тудо ынде Совет илышым, тиде илышын сеҥен толмыжым кумыл нӧлтын сӱретла. Тыге тудо «Илышын ойыртышыжо» поэмым (1918 ий), «Марий, ончык вашкерак», «Кӱслече» (1919 ий), «Озаҥыште», «Чарла» (1921 ий), «Морко велысе нужналан» (1923 ий) почеламутлам воза.
Н. С. Мухинын творчествыже, социалистический реализм корно дене ончыко кайме семын, шке геройжын талылыкшым, активный койышыжым эре ончыкта. Тудын у геройжо-влак шке верчынышт шоген моштат, тушман ваштареш кучедалмеышт годым тӱшка вийлан, совет властьлан эҥертат. Теве «Пият коя да, шылже кочка шок йӧрӧ» поэмын (1919 ий) героиняже, йорло ӱдыр Майруш, поян кулакым, совет закон полшымо ден сеҥа. Тулык кӱчызӧ Ивук, реврлюций пуымо эрык нерген колын, поян озаже ваштареш лӱдде шогалеш («Тулык Ивук» поэма, 1927 ий).
20-шо ийлаште да 30 шо ийла тӱҥалтышыштыже Мухин партий ден комсомол нерген, колхозым почмо нерген шуко воза.
«Рвезе калыклан», «Ончык» почеламут-влак (1925 – 1926) советский эпохышто кушшо у тукымым сӱретлат. «Колхозыш», «Кугу ер» (1929), почеламутлаште поэт колхозыш марий калыкын пураш тӱҥалмыжым ончыкта.
Н. С. Мухинын возымо почеламутлаже поэтын илымыже годым кок гана посна книга дене лектыныт. 1928 ийыште тудо 130 почеламут, поэма да йомак-влакан «Почеламут» лӱман сборникым Йошкар-Оласе Марий издательствеш луктын. Тиде книга поэтын икымше кугурак сборникше лийын. 1936 ийыште поэтын творчество пашам ышташ тӱҥалмыжлан кумло ий темын. Тиде дата лӱмеш Москва олаш Н. С. Мухинын «Эрык саска» лӱман ойырен налме почеламут-влак книгаже лектын.
== '''Сылнымутшо''' ==
=== '''Книга-влак''' ===
'''Ойырен налме почеламут ден поэма-влак'''. 1-ше т. Йошкар-Ола, Кн. лукшо мар. изд-во, 1965. 204 с.
'''Пьеса-влак, проза, публицистика.''' 2-шо т. Йошкар-Ола, Кн. лукшо мар. изд-во, 1963. 231 с.
'''Эрык саска'''. Ойрен налме почеламут-влак. Йошкар-Ола: Кн. лукшо мар. изд-во, 1962. 88 с.
'''Эрык саска'''. Ойырен налме почеламут-влак. М.: ГИХЛ, 1936. 148 с.
'''Почеламут.''' Йошкар-Ола: Марий кундем книга савыктыш, 1928. 94 с.
'''Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш''': вич кыдежан драма. М.: Центриздат, 1926. 27 с.
'''Илышын ойыртышыжо''': поэма. Казань: 1 Гос. типографий, 1919. 24 с.
=== '''Поэзий''' ===
==== '''Поэме''' ====
==== '''Почеламут''' ====
=== '''Драматургий''' ===
=== '''Прозо''' ===
=== '''Руш йылмыш кусарыме произведений-влак''' ===
=== '''Поэтын шомакшылан возымо муро-влак''' ===
=== '''Н. Мухин – кусарыше ''' ===
== '''Н. Мухин - журналист''' ==
== '''Н. Мухин – йылмызе да тунемме книгам ямдылыше''' ==
== '''Илышыже да сылнымутшо нерген литератур''' ==
=== '''Библиографий''' ===
=== '''Шанче паша-влак''' ===
==== '''Г. Лаврентьев. Туныктымо пашам саемден колтен. Сылнымутчо Н. Мухин ‒ туныктымо книган авторжо ''' ====
== '''Кылвер-влак''' ==
== '''Негыз''' ==
[[Категорий:Марий серызе-влак]]
| |||