Степанов, Ипатий Степанович: версий-влак коклаште ойыртем

Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
иТӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
22 корно:
}}
 
'''Олык Ипай''' (Ипатий Степанович Степанов) ({{Шочын|1912|303|24}}, [[Россий империй]], [[Озаҥ губерний]], [[Чарла уезд]], [[Тойметсола]] ял — {{Колен|11|11|1937}}, [[Йошкар-Ола]]) — [[марий]] [[серызе]], [[почеламутчо]], [[кусарыше]].
 
== Илыш корныжо ==
Олык Ипай Морко[[1912]] кундемыштеийын [[24 ӱярня|ӱярня тылзын 24-ше кечынже]] [[Россий империй]] [[Озаҥ губерний]] [[Чарла уезд]] [[Тойметсола]] ялыште шочын. Ачаже, Каври Степан, икмарда кресаньык лийын, ÿмыржӧ мучко мланде пашам ыштен, чодырам руэн, смола заводышто шÿйым, тегытым ямдылен ужален. Но илыш садак куштылемын огыл. Изинекак орлыкым ужын кушшыжла ончыкылык поэт еҥ ойгым, чолга уш-акылым умылаш тÿҥалын. А ял илыш, ял пÿртÿсын сöралже шÿм-чоныштыжо муро кумылым ылыжтеныт. Шочмо велысе мотор пÿртÿс ончыклык поэтын ушешыже келге да поро шарнымашым коден, а варажым шуко почеламутым возаш кумылым пуэн. Тидын денак кылдалтеш дыр «Олык» псевдонимжат. Псевдонимым вес умылтарымашат уло: тудым тудлан марий классик [[Чавайн, Сергей Григорьевич|С. Чавайн]] «тулартен» пуэн.
 
Кандаш ийым темымекыже, 1920 ийыште, Ипай Арынысе пеле кыдалаш школ-интернатыш тунемаш пура. 1923–1927 ийлаште тиде школым С. Г. Чавайн вуйлатен. Школышто драматический, хоровой кружок-влак пашам ыштеныт, ялысе калыклан чÿчкыдынак спектакль, концерт ончыкталтын, туныктышо ден тунемше-влак шке произведенийышт денат выступатленыт. Мутат уке, тиде Олык Ипайлан ончыкылык илыш корныжым литератур дене кылдымаште моткоч кугу влиянийым ыштен. Арын школышто тунемме жапыштак Олык Ипайын икымше почеламутшо-влак шочыныт.
33 корно:
1930 ийыште Москвашке тунемаш кая, Всесоюзный кугыжаныш кинематографий институтын оператор факультетшын студентше лиеш. Олык Ипайлан институтым тунем пытараш ок логал. Кок ий гыч, тазалыкше (шинчаже) начареммылан кӧра, тудо, Москвам коден, Йошкар-Олашке пӧртылеш да «Рвезе коммунист» газет редакцийыште пашам ышташ тÿҥалеш, «У вий» сылнымут журналыште ответственный секретарьын сомылжым шукутен шоген.
 
1933 ий Шорыкйолшорыкйол тылзыште Олык Ипайым Писатель ушемын поэзий секторын вуйлатышылан ойырат. Тунамак марий сылнымутым рушлашке кусарыме сомылым виктарыше комиссий чумыралтын, тудын радамыш Олык Ипаят пурен.
 
Олык Ипайым ынде моло калык поэт-влак сайын палаш тÿҥалыныт. 1936 ийыште Йошкар-Олаште Моско ола гыч кок рвезе поэт – Константин Симонов ден Евгений Долматовский – творчестве паша дене толыныт. Нуно Олык Ипай дене вашлийыныт, тудын дене мутланеныт. Жап эртымеке, Е. Долматовский Йошкар-Олашке колтымо серышыштыже возен: «Олык Ипай был милейший человек».
42 корно:
1936 ий 26 Сорла кечын Олык Ипайын «Марийская песня о Сталине» почеламутшым Горький оласе «Ленинская смена» газет савыктен. Почеламут чынак калык муро семын чоҥалтын, автор мурышо еҥжымат ончыктен. Тиде Оршанке районысо «У вий» колхозын пашаеҥже Осып Марфа. Мурышто у илышлан чот йывыртыме нерген ойлалтеш. Марий обллитын пашаеҥже-влак – вуйлатыше Волков ден политредактор Бажанов – тиде мурышто кугу титакым ужын шуктеныт да, содор гына вуйшиймашым возен, 2 Идым кечын иканаште ныл верыш колтеныт: РСФСР Главлитыш, ВКП(б) Марий обкомыш, ВЛКСМ Марий обкомыш да НКВД Марий управленийыш. Нунын шонымашышт почеш, Олык Ипайын ты почеламутшо партийым да тудын онжым шÿктарымашке виктаралтын. Тыглай колхознице, маныт нуно, тыге тупела мурен кертын огыл, тыште чумыр титак Олык Ипай ÿмбак возеш. Вуйшийымаш тыге мучашлалтын: «Считаю такое положение сугубо ненормальным и просим: • Главлиту РСФСР и цензору газеты «Ленинская смена» и Горьковскому крайлиту принять должные меры за пропуск этой песни и в дальнейшем без нашего просмотра не пропускать переводные материалы. • Маробкомом ВКП(б) и ВЛКСМ поставить вопрос о возможности пребывания Олыка Ипая в писательской организации и комсомоле. Кроме того, поставить вопрос о привличении к отвественности Олыка Ипая как сознательно творяшего подобные дела». Вуйшиймаш почеш тергымашым Горьковский крайлит ден военный цензурын краевой пöлкаже эртареныт. Актыште каласыме: Маробллитын пашаеҥже-влак «допустили ряд перегибов в своей работе и вмешиваются в дела, несвойственные цензуре». Краевой цензурын сылнымут материалым чын аклен-висен моштымыжо Олык Ипайым ик жаплан утарен коден. Но лÿдыкшö эртен каен манын шонаш амал лийын огыл. 1936 ийыште МарНИИ директор В.А. Мухин-Савим арестоватленыт, варарак МарНИИ пашаеҥ М.Н Янтемир, Марий пединститут гыч кафедр вуйлатыше М.И. Веткин да молат тюрьмашке логалыныт. Тыгай жапыште партий ден совет властьлан тÿрыснек ÿшанле улмыжым палдараш шонышо семын Олык Ипай «Сталинлан» лÿман кугу почеламутым воза, тудо 11 Теле кечын «Марий коммуна» газетеш лектеш. Тыште кугыжам сай деч сай мут дене сÿретлыме. 1937 ий 6 Шорыкйол кечын Йошкар-Олаште марий йылме конференций почылтеш, ик арня пашам ышта. Ипаят заседанийлашке коштеш, форумын трибунжо гыч «Сталинлан» моктеммурын ужашыжым лудын пуа. 13 Шорыкйол кечын писатель-влакын погынымашышт эртаралтеш. Ыштыме пашам иктешлымек, у задачым палемдат, ушемын правленийжым уэмдат: членлан С. Чавайным, Шабдар Осыпым, П. Карпов-Пунчерскийым, Н. Игнатьевым, Я. Ялкайным, кандидатлан Олык Ипайым да М. Калашниковым сайлат. Тылеч посна Ипай 1936 ий шыжым петырыме «У вий» журнал олмеш лукташ палемдыме альманахын секретарьжылан шотлалтын. 9 Ӱярня кечын ВКП(б) обкомышто марий литературым тазаҥдыме йодыш дене совещанийым эртарат. Тушко моло дене пырля Ипайымат ÿжыт. «Марийская правда» газетын редакторжо А. Кашников «Марийская песня о Сталине» почеламут нерген мутым луктеш. Тудын шонымыж почеш, марий писатель-влак шке пашаштым чын аклен моштен огытыл, да пуйто Олык Ипаят тыгай чер дене орланен, Сталин нерген мурыжым утыждене саеш ужын. Марий парторганизацийыште тыгай шонымашанже ятырак лийын, да нуно «критикым» вияндымашке Лопатин, Волков да Бажанов гай еҥ-влакым шупшыныт. Шкештат литератур темылан кутыркалаш йоратеныт. Тидыже ВКП(б) обкомын 19–21 Ӱярня кечылаште калыклан палдарыде эртарыме пленумыштыжо раш шижалтын. П. Андреев, А. Эльчибаев, С. Ситников, Г. Голубкин, Г. Микин да икмыняр молат писатель радамым эрыкташ да пашам кызытак вияҥден колташ кÿлмö нерген ойленыт. Сергей Чавайнын, Шабдар Осыпын, Олык Ипайын лÿмышт эн чÿчкыдын йоҥген.
 
ВЛКСМ обкомын икымше секретарьже Георгий Микин, Малмыж марий, каласен: «Мухиным пытарыме дене национализм пытен манын шоныман огыл, эше Чавайн, Олык Ипай, Шабдар Осып да молат улыт». Тудо Ипай нерген шукыракат ойлен кертеш ыле. Вет пленум почылтмо ден ончыч гына, 17 Ӱярняӱярня кечын, ВЛКСМ Йошкар-Ола горкомын бюроштыжо да вара пленумыштыжо поэтым чот почкеныт, тудым комсомол гыч поктен луктыныт, обком член радам гыч кораҥденыт. Микинат тушто лийын, трибун гыч каласен: «Налаш писатель организацийым. Ала-кöжö Олык Ипайым комсомол поэт манаш тÿҥалын. Тыгай лÿмым тудлан нигö пуэн огыл. Олык Ипай шке пашаж дене тушман-влаклан полшен. Олык Ипайым арален кодышаш верч комсомол организаций мом каласен кертеш? Нимомат... Молан комсомол радамыште Олык Ипай гай ÿшанле огыл еҥ-влак шогеныт? «
 
Илыш чыла шотыштат нелеммым шижын, Марий АССР писатель ушем вуйлатыше П. Карпов-Пÿнчерский 2 Вÿдшöрынвÿдшöрын ВКП(б) Йошкар-Ола горком бюролан серышым воза, кузежым-можым умылтараш да шкенжым аралаш тырша. Письмаште тыгай ойсавыртышат уло: «Олык Ипай, Калашников, Ялкайн, Эрыкан имели большую связь с Кузнецовым. Подробный анализ их ошибок едва ли нужен в этом заявлении. Ими нужно заняться, не откладывая в долгий ящик». 6 Агаага кечын черетан погынымашым эртарат, тушко писатель-влак деч посна партий ден комсомол активым ÿжыт. Каҥашымаш обкомын пöлкажым вуйлатыше Кобозовын да Моско гыч толшо Новичын вÿдымышт почеш эрта. Тидын вашеш «Марий коммуна» газетеш савыктыме статьяштыже Ал. Эрыкан Олык Ипайым пыдал налаш тырша: «Тиде жапыште Шабдар Осып, П. Карпов да моло "националист" Олык Ипайым "молемдаш", политик поэзий деч тораш пижыныт. Олык Ипайым лирик поэзийыш, пастернаковщиныш куснымекыже веле, "марий литературын онарже- лак" Ипайым "призиратленыт", чын поэтлан шотлаш тÿҥалыныт. "Карповым тылеч кок арня ончычак паша гыч кораҥденыт, партий гыч луктыныт да арестоватленыт. Уке лиймекше, його еҥже гына тудым ятлыде-вурсыде туркен. Илья Стрельников манын: "Эрыкан ден Олык Ипай Карпов дене пырля пашам ыштеныт". А. Айзенворт: "Калашников Карповын книгажым моктен серен, Олык Ипай йÿэш, тидлан молымат туныкта". Элнет Сергей: "Рвезе кадр коклаште политик паша уке, сандене класс шижмаш нÿшкемын, илыш-йÿла шотышто пужлымаш коеш. Олык Ипай мистике оян "Айдар" йомакым серен. Нович: "Молан ме Шкетанын хулиганланымыжым, политик шотышто осал ойжым чытен илена? Молан Олык Ипайын йöрдымö койышыжым чытен илена? Вет чыла тиде – тошто койыш. Мыланна тиде койыш ваштареш кучедалман. Шкетан ден Ипай йÿын коштмышт дене писатель лÿмым амыртат". Погынымаште Ипаят ойлен, но языкым касарыме шотан ойым вучышо-влаклан тудын мутшо йöршынак келшен огыл. Обкомышто серен ямдылыме да погынымаште йÿклен пенгыдемдыме пунчалын ик пунктшо тыге йоҥген: "Собрание призывает всех членов кандидатов в МарССП немедленно приступить к разоблачению" произведений "врагов народа, также буржуазно-националистических тенденций в творчестве марийских писателей (Чавайн, Шабдар Осып, Олык Ипай и др.)". Погынымаш деч вара вигак, манаш лиеш, поэт кечывалвел курортыш – лачак кушкыжым огына пале – канаш каен, тушечын июнь кыдалне иже пöртылын. Укеж шеҥгеч эше ик кугу мутланымаш лийын: 13 ага кечын писатель, литкружковец, искусство пашаеҥ да журналист-влак Марий АССР Конституцийын проектшым каҥашеныт. Обкомын кокымшо секретарьже Н.Н. Сапаевын докладшат, тудын почеш кутырымашат шке коклаште у деч у тушманым кычалаш ÿжмö шотан лийыныт. Тÿрлö ситыдымаш да йоҥылыш нерген ойлымо годым Олык Ипайынат лÿмжö мондалт кодын огыл. А Маргостеатр директор И. Ибраев каласен: "Чавайн, Шабдар Осып, Олык Ипай дене пьесым возымо шотышто договорым ыштыме ыле, но иктыжат мутшым шуктен огыл". Поэтын курорт гыч пöртылмö жаплан марий интеллигенцийын радамже эшеат шуэмын улмаш. Ик тылзе коклаште С. Чавайн, Шабдар Осып, М.  Иванов, К. Алдиар, П. Григорьев-Эмяш, самырык критик Пумар Вöдыр (Ф. Казанцев), Ипайын ик эн лишыл йолташыже Сидыр Епрем (Сидорон), радиокомитет председатель Г. Смирнов, Марий пединститут директор А. Эльчибаев рестаныш савырненыт. Яндар чонан моло еҥ семынак, Олык Ипаят тыгай туткарыште кузе лийшашым да мом ыштышашым пален огыл. Туге гынат илыш да пашам ышташ кÿлын. 11 сÿрем кечын Писатель ушем правлений секретарь М. Калашников ден альманахын секретарьже Олык Ипай партий обкомын эн кугу секретарьже Чеслав Врублевскийлан серышым возат, лукташ тÿҥалшаш альманахлан лÿмым (латкум вариантым) темлат: "Йошкар шÿдыр", "У сеҥымашке", "Сталин тукым", "Рвезе вий", "Ончыко", "Октябрь тул", "Коммунизм куат", "Пеледше эл"...
 
Писатель ушем вуйлатышылан шукерте огыл шогалтыме Василий Патраш (В.М. Петухов) 27  правленийын кумдаҥдыме заседанийжым пога. Тушто кок тÿҥ йодышым ончат: Октябрь революцийын 20-шо идалыкшылан Маргизын паша планже; марий литературышто буржуазный национализмын косажым куклен лукмо нерген. Мутат уке, рÿдö верым кокымшо йодыш налын. Тудым каҥашыме годым эн чотшо Николай Тишинлан логалын. Тыгак А. Пекпатырлан (А. Алёшкинлан), Я. Ялкайнлан, И. Осминлан шокшым пуртеныт. Заседанийыште Я. Ялкайнын Олык Ипай нерген шонымашыжым лагерь гыч 1938 ий ÿярня тылзыште СССР НКВД нарком Ежовлан да 1939 ий идым тылзыште Сталинлан возымо серышлаж гыч пален кертына. Сталинлан колтымо письмаштат Эрыкан тыгеракак воза: ме йолташ ыльна, ваш келшен пашам ыштенна, но элнан тушманже лияш шоналтенат огынал. Каласаш кÿлеш, 1930-шо ийлаште поэтын творчествыжым эн келгын да кумдан лачак тудо, А. Эрыкан, шымлен: 1936 ий кеҥежым "Рвезе коммунист" газетеш "Олык Ипай нерген ик-кок мут" ден "Талантын пеледмыже" статьялам савыктен. Олык Ипай 1933 ийысе ик почеламутшым "Ал. Эрыкан йолташлан" пöлеклен. Правленийын заседанийыштыже лийше самырык автор-влак, тыгак Ипайжат 25 ияш гына улмаш – тудын ончылно шке шонымыштым ойлаш тоштын огытыл. Мо-гынат, протоколышто нунын мутышт ончыкталтын огыл. Коло кече гыч ушем правлений уэш погыненыт, рвезе поэт-влак ончычсо кумирышт ÿмбак кÿм чолган кышкеныт. Нуно паленыт: Ипайым уже поген налме.
57 корно:
Индустрий темылан серымыж годым марий пашазын шуаралтмыжым, куатле ешышке ойыраш лийдымын ушнымыжым чын факт-влак негызеш «Маргрэслан» (1933) кӱчык поэмыштыже ончыктен кертын. Индустрий нерген возымыжо але шукыж годым риторика сынан лийын, поэт фактым ушештарыме дене серлаген. Первый жапыште тудын возымаштыже агитаций шотан произведений-влак кугу верым налыныт. Поэт сылнымут дене сöрастарен каласышаш олмеш чÿчкыдын лозунг-влакым рифмоватлен. Ятыр годым шке произведенийжым тудо кугурак мурызылан подражаен возен, южгунамже еҥ дечат «кÿсынлен» да содержанийым кушеч налмыжым ончыктыде коден.
 
Ага тылзе мучаште МАО-со Писатель ушемын икымше конференцийже ныл кече пашам ыштен. Тиде кугу погын лÿмеш поэт творческий программе сынан «Мыйын мурем» почеламутым серен:
<blockquote>Мурем мыйын кайыже уэмше яллаш, <br /blockquote><blockquote> мурем мыйын лудшо колхозник таҥем... <br /blockquote><blockquote> Комсомол билетан поэтлан могай сай пиал <br /blockquote><blockquote> комсомолын пагалыме мурызо лияш! <br /blockquote><blockquote> Мемнан йукна дене йонгалтше у ял. <br /blockquote><blockquote> Тыге вет, у муро йолташ? <br /blockquote><blockquote> У муро, мый тыйым пашашке ÿжам: <br /blockquote><blockquote> у йÿк ден йоҥгалтын тый тол...     </blockquote>
Тиде почеламутым Олык Ипай погынымашын трибунжо гыч лудын. Конференцийыште тудым «У вий» журналын секретарьжылан, П.Карпов-Пунчерскийым отвественный редакторлан шогалтат.
 
Олык Ипайын тÿҥалтыш произведенийлаж кокла гыч эн виянлан «Пиал» почеламутшо шотлалтеш. Поэт изиж годымак чал, черле кочаже деч сугынь ойым колын: «Каваште пиалым кычал». А уныкаже тиде сугынь дене ок кӧнӧ:
<blockquote>Илышын кочо тораште – умбалне: <br /blockquote><blockquote> Йÿлыш да шулыш Октябрь тулеш. <br /blockquote><blockquote> Пиалже улмашын мландÿмбалне, <br /blockquote><blockquote> Пиалже мемнан деч лектеш.</blockquote>
Шочмо кундемым, марий ялым моктен, пÿтынь тÿнямбал поэзийлан эҥертен, поэт шке калыкшылан чапле деч чапле шÿм мурыжым пӧлеклен, тыге 30-шо ийла кыдалне «Пайрем», «Ильичын лампыже йÿла», «Шем чодыра да пасу», «Элнет» почеламутлам савыктен луктын.
 
Олык Ипай калык ойпогым пеш йӧратен, тыге поэтын перож йымач «Пире» сылне йомак, тоштыеҥ шомак негызеш серыме «Актуган», «Айдар» поэме-влак шочыныт. Фольклорым аклен, поэт кугешнен ойлен:
<blockquote>Куэрла кайык деч мый тунемым <br /blockquote><blockquote> Муро семым шÿм-кылыш погаш.</blockquote>
Олык Ипай А. Пушкинын, Н. Некрасовын, В. Маяковскийын произведений-влакыштым устан кусарен.
 
Олык Ипай 1935–1937 ийлаште эпос сынан произведенийым возышыжла лирике шÿлышан ятыр почеламутым возен: «Шыже кечын», «Тыланет», «Йолташем», «Ош висвисым тые кÿрлын», «Кок муро».
 
Почеламутым рушлат возаш тÿҥалын. Тыге тудо шкенжын икмыняр почеламутшым, Йыван Кырлян почеламутлажым рушлашке кусарен, нуным Горький оласе газетлаште савыктен. 
 
== Шарнымаш ==
Комсомоллан пел курым темме жапыште 1968 ийыште ВЛКСМ Марий обком республикысе самырык талант-влакым кумылаҥдышашлан [[Марий Эл Республикысе Олык Ипай лӱмеш Кугыжаныш самырыктукым премий|премийым]] негызлаш да тудлан Олык Ипайын лÿмжым пуаш пунчалын. ЛауреатИкымше лауреат лÿмым энсемлызе ончыч[[Сапаев, композиторЭрик Никитич|Эрик Сапаевлан]] да поэтпочеламутчо [[Колумб, Валентин Христофорович|Валентин Колумблан]] пуымопуэныт.
 
Тыгак поэтын шочмо-кушмо кундемысе Кумыжъял школ 2002 ий годсек Олык Ипайын лÿмжым нумалеш.
 
== Сылнымут ==
83 ⟶ 94 корно:
* Чевер тÿня – кугу поэме: почеламут, йомак, поэме. Йошкар-Ола, 2004. 144 с.
 
=== Моло вере савыкталтше произведенийпроизведенийже-влак ===
 
==== Почеламут-влак  ====
228 ⟶ 239 корно:
* Черных С. Олык Ипай // Кум поэт. Йошкар-Ола, 1973. С. 93 – 128.
* Черных С.Я. Олык Ипайын поэзийже // Ончыко. 1972. 3 №. 82 88 с.
 
=== Шанче паша-влак ===
 
==== К. Н. Сануков. Олык Ипай: кÿрылтшӧ сем ====
     …         
 
Каласаш кÿлеш: тунам республиканский Испаний фашизм ваштареш неле кредалмашым наҥгаен.
 
Карачаров тиде кагазеш возен: «Кленов йолташлан, следствий годым кучылташ». Кленовшо Мокеевлан возен шынден: «В личный счет Олык Ипая». Тунамак Карачаров «Пелед» сборник нерген «справкым» ямдылаш шÿден. Тыгай пашам Лопатинлан ÿшанен пуэныт. Тудыжо вашке гына пеш кугу да окмак рецензийым возен. Олык Ипайын 30 почеламутшо гыч 17-шым «антисоветский» семын аклен, пÿтынь сборникшымат кÿлдымашлан шотлен.
 
Тиде йодыш дене кызыт гына Писатель ушемым вуйлаташ шогалше Василий Патраш 29 июльышто заседанийым поген. Тÿҥалтыш мутым каласышыжла, тудо партийын линийжым литератур илышыш пурташ, буржуазный национализмын чыла вожшым кÿрын лукташ кÿлмö нерген пеҥгыдын ойлен ушештарен: «Вет эшэ 6 майыштак Чавайнын, Шабдарын да Олык Ипайын возымаштышт буржуазный национализмым тÿжвак лукташ темлыме ыле. Кокытшо шотышто пашам тÿрыснек ыштыме: нуным поген наҥгаеныт. А Олык Ипай шотышто нимат ыштыме огыл, тудо Писатель ушемыште кызыт марте пашам ышта. Мола нале марте Ипайын возымыжым тÿжвак лукмо огыл?  Тудын «Пелед» сборникше антисоветский улеш. Тидын нерген чылан каласышаш улыт. Ипайжат шке йоҥылышыжым, титакшым умылымыжо нерген каласышаш». Но Олык Ипай шкенжым титаканлан шотлен огыл. Тунам Патраш мутым Лопатинлан пуэн. Тудыжо, вожылде, уста айдемым пытараш манын, возымо аляк кагазым лудын пуэн. Поэзийым пырчат умылыде, цензор шуко чапле почеламутлан политический титакым тушкен.
 
Сборникысе тÿҥ, программе шотан почеламутыштыжо Олык Ипай возен:<blockquote>Курныж гае вÿд гыч лекше марий ял,</blockquote><blockquote>Чевер кечын йолжо дене тый пелед!</blockquote>«Рецензент» умылтара: «Тыге лектеш: марий ял гына пеледшаш, моло калык илыме ял-влак ынышт пелед мо? Тидыже вет буржуазный национализм».
 
«Аван вучымыжо» почеламутышто Ландавий лÿман ÿдырамаш кум эргыжым вуча да вашлиеш: Ленинград гыч – морякым, Сталинград гыч – тракторым чоҥышым, мÿндыр Эрвел гыч – пограничныкым. Нуно авашт дене уна лийыт да угыч лектын каят. Аван шÿмжӧ тургыжлана, но мом ыштет? Чыла тидым пеш сӧралын ончыктымо годым Олык Ипай «лум», «йÿштö», «пычкемыш йÿд» мут-влакым кучылтеш.<blockquote>Йÿд пычкемыш луй гане,</blockquote><blockquote>Лумжо чапле могане – </blockquote><blockquote>Мамык семын пасум леведалын.</blockquote><blockquote>Йÿштö телым эрдене</blockquote><blockquote>Ял мучаш капка дене</blockquote><blockquote>Ландавий эргылам ужаталын.</blockquote>Тыгай поэзий, аван тургыжланымашыжым ончыктымаш «рецензентын» шонымыж гыч – совет илышым игылтмаш лийын. Але теве могай йоҥгата мут, сӧрал таҥастарымаш:<blockquote>Чодра дене чоя рывыж семын,</blockquote><blockquote>Почшо ден модылден ÿжара.</blockquote><blockquote>Кумдыкеш паша йÿкшö йыр темын,</blockquote><blockquote>Шыпланалын вара нур чара.</blockquote>Тыште, ужат, колхоз ваштареш, социализм ваштареш возымо улмаш!? Вет «нур чара» манме. А тыгай поэтический ужмашым кузе аклаш?<blockquote>Кече лектеш шӧртньö гае,</blockquote><blockquote>Той гае лие, волышаш.</blockquote>«Рецензент» тыште революцийым мыскылымым ужын: тÿҥалмыж годым революций шӧртньö гае лийын гын, ынде весемын – той семын веле коеш.
 
Могай кугу кумылан, келге шонымашан улеш Чавайн нерген возымо кок почеламут. Лопатин нуным кугу поэтым моктымылан веле огыл вурса. ( «Чавайным тыге нöлтен, пуйто элыштына да тÿнямбалныжат вес тыгай сай еҥ уке. Буржуазный националист, контрреволюционерын лÿмнержым шояклен нöлтен.» )  Тудо Олык Ипайын ик ойсавыртышыжым посна, кÿрлын луктеш: «Вучалте, теле! Илыш-шошо, кеч-кӧн шÿм-кыл пашаш шолеш».
 
Кузе шонеда, тыште могай политический шонымашым ужаш лиеш? А теве мом улмаш: Олык Ипай, туштен воза гынат, мом каласаш шонымыжо раш коеш: «Вучалтыза, мемнан уремыштат (буржуазный националист-влакын уремыштышт) пайрем лиеш». Теве кузе поэзийым тупела савырал шындаш лиеш.
 
Чавайн нерген веле огыл, марий шÿшпыкна Палантай нергенат, тудын мурыжым калыкын йöратымыж нерген Олык Ипай пеш поро, йоҥгыдо поэзий мутым каласен моштен. «Муро ден мурызо» почеламутышто поэт ик тыгай сÿретым ончыкта, тушто колхозник-влак пасу гыч Палантайын мурыжым мурен пöртылыт.<blockquote>А муро шем ойгым, лавыраҥше игечым</blockquote><blockquote>Шÿм-кыл гыч йöршешак луктеш.</blockquote><blockquote>Куп семын лÿҥгалтше киш гань лавра дечын</blockquote><blockquote>Тул тарванен да сай корныш лектын,</blockquote><blockquote>А илыш пеледын кушкеш …</blockquote><blockquote>А шÿшпык мура пеш виян.</blockquote><blockquote>Кö манын-я: шÿшпык шыпланыш,</blockquote><blockquote>Ок шÿшкӧ?!</blockquote><blockquote>А тудын у семже кÿзале пеш кÿшкö – </blockquote><blockquote>Пеледше тÿняште кумдан!</blockquote>«Рецензент» тидым тыге умылтара: «Тыште автор шке шонымашыжым пеш чоян шылтен возен: мемнан совет элыштына илыш «шем ойган» да «лавран». А шÿшпыкшӧ антисоветский элементым ончыкта. Тудын дене кучедалме годым тудо шыплана, шке вийжым арален, шылтен кода, а вара угыч ылыжеш, шке семынже ышташ лектеш».
 
Вот тыгай окмак «рецензийым» чынлан шотлен, поэтым вурсаш пижыныт. …
 
(''Шочмо йылме ден литературым школышто туныктымаш: туныктышо-влаклан полыш. Йошкар-Ола: Мар. туныктыш ин-т, 1998. С. 49–51).''
 
==== С. Черных. Олык Ипай ====
<…>
 
Олык Ипайын первый жапыште возымо кугу социально-поэтический значениян произведенийжылан «Илыш шÿм» поэмым (1933)  шотлыман. Тудо марий поэт-влак кокла гыч эн ончыч эпический характеран произведенийыште чумыр прогрессивный айдеме тукымын гениальный вождьшо В.И. Ленинын образжым сÿретла. Поэмыште автор 1924 ийысе чатлама теле йÿштӧ кечыште Лениным тойымым да совет калыкын мучашдыме кугу ойгыжым ончыкта. Кокымшо ужашыште тÿнямбалсе шемерын кугу туныктышыжо Ленин вождьым алал кумылын йӧратымыж нерген ойла. Но поэмыште Ленинын образшым раш ончыктымо огыл, общий мут дене гына возымо. Тидыже произведенийын тÿҥ ситыдымашыже. Туге гынат, поэмын идейже раш: Ленин таче мемнан дене пырля уке гынат, тудын чÿктымö тулжо – совет калыкын шÿмыштыжӧ. Кугу теҥызыште ийше корабль-влаклан корным ончыктышо маяк семын, Ленинын партийже, тудын чылажымат сеҥыше туныктымыжо у илышым чоҥымаште калык-влаклан корным волгалтара. «Партий – Ленин. Ленин – Партий – ик вий, ик ой, ик мутан. Эрык илыш пикшла ончык чымалтеш, вуй мучаште – Ленин солык, Ленин тул».
 
     <…>
 
Социалистический реализм методын ик тÿҥ принципше – личный ден общественный интересым икте-весышт дене ваш кылдымаш. Олык Ипайын лирический геройжын характерыштыже тиде тÿҥ ойыртем семын палемдалтеш. Тудо – шке илышыжым пÿтынек калык пашалан пуышо, чынжымак мемнан жапысе герой улеш. Тиде теве мом ончыкта: Олык Ипай поэзийым келге шонымаш дене пойдараш тыршен:<blockquote>Шканем гын, мурем ок кÿл, мурем йомжо,</blockquote><blockquote>Мурына лийже мемнан эрык элланна.</blockquote>Поэт шке творчестыштыже тÿнямбалсе историйыште у, социалистический обществым тыршен чоҥышо совет калыкын куатшым ончыкташ тыршен, садлан тудо миллионло шемер-влак лÿм дене ойла. Тидлан авторын чыла праваже лийын.<blockquote>Мурем мыйын маховик гань йÿклана гын,</blockquote><blockquote>Куана ыле мыйын рвезе шÿм-кылем.</blockquote>     <…>
 
Олык Ипайын чумыр творческий корныж мучко эртыше йöратыме темыже рвезе тукымын шонымашыже, характерже вашталт, шуаралт толмым ончыктымаш. Тиде темым автор тÿшка паша дене кылда. Тыге «Индустрийын вÿржö» (1931 – 1932) поэмыште совет элыште куатле социалистический индустрий вияҥмым ончыкта. Ончылмутышто палемдалтеш: мемнан илыш – у паша да у айдеме. Тыгай шошо вÿдла шолын шогышо жапыште поэт, мурыде, öрдыжеш кодын ок керт, вет кажне еҥын шÿмжö эрык вий дене кыра, садлан «тачысе кечын, илыш кечын сай-моторжым моктыман». Поэмын тÿҥ геройжо, Микале, шочмо-кушмо ялжым коден, кугу оласе заводышко пашам ышташ толеш. Пычкемыш марий кресаньыкын эргыже, тудо икмыняр жап гыч ончыл пашазышке савырна, кечаш планым эрэак эртарен тема. Тÿшка паша айдемын кöргӧ шонымашыжым уэмда, тудым йöршеш пужен ышта – тыгай поэмын тÿҥ идейже. Но Микалын, тугак тудын йолташыже Пайметын образше але келгын сÿретлыме огыл. Нунын чон-шижмашышт вашталтмым ончыктымо олмеш автор заводысо домнам, паша да молымат кужу отступленийыште мокта.
 
     <…>
 
     (''С. Черных. Олык Ипай // Кум поэт. Йошкар-Ола, 1973. С. 104–106)''
 
== Олык Ипай лÿмеш премий ==
Комсомоллан пел курым темме жапыште 1968 ийыште ВЛКСМ Марий обком республикысе самырык талант-влакым кумылаҥдышашлан премийым негызлаш да тудлан Олык Ипайын лÿмжым пуаш пунчалын. Лауреат лÿмым эн ончыч композитор Эрик Сапаевлан да поэт Валентин Колумблан пуымо.
 
Тыгак поэтын шочмо-кушмо кундемысе Кумыжъял школ 2002 ий годсек Олык Ипайын лÿмжым нумалеш.
 
== Кылвер-влак ==
279 ⟶ 245 корно:
* [http://yoshkarola.bezformata.ru/listnews/chtobi-pomnili/4743006/ Чтобы помнили.]{{ref-ru}}
 
== НегызЛитератур ==
# [https://vk.com/away.php?to=https%3A%2F%2Fdrive.google.com%2Ffile%2Fd%2F0B7Lz8oN3kXoPSUR6UUdVb2dCa3M%2Fview%3Fusp%3Dsharing&cc_key= Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник /П 34 сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола:Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 450–453.]
#Зайниев Г.З. Усталык шулдыр: ист.-краеведч. очерк-влак. Йошкар-Ола, 1991. С. 3–21.
#Казаков НЗайниев Г.ИЗ. МастарлыкУсталык верчшулдыр: литист.-криткраеведч. статьяочерк-влак. Йошкар-Ола, 19601991. С. 65–753–21.
# Казаков Н.И. ШонымоМастарлык ойверч: лит.-крит. статья-влак. Йошкар-Ола, 19731960. С. 113–13065–75.
# Казаков Н.И. Шонымо ой. Йошкар-Ола, 1973. С. 113–130.
# Марий литератур: очерк, литературный портрет, эссе / науч. ред. ''К.К. Васин;'' книгам ''Г.М. Пирогов'' чумырен. Йошкар-Ола: Мар. кн. савыктыш, 1994. С. 93–102.
# Сануков К.Н. Олык Ипай: кÿрылтшö сем // ПисателиШочмо Мариййылме Элден литературым школышто туныктымаш: биобиблиогр.туныктышо-влаклан справочникполыш. Йошкар-Ола: Мар. кн.туныктыш издин-вот, 20081998. С.46 – 450–45353.
    # Черных (''С. ЧерныхЯ. Олык Ипай // Кум поэт. Йошкар-Ола, 1973. С. 104–106)''93– 28.
#Сануков К.Н. Олык Ипай: кÿрылтшö сем // Шочмо йылме ден литературым школышто туныктымаш: туныктышо-влаклан полыш. Йошкар-Ола: Мар. туныктыш ин-т, 1998. С.46 – 53.
#Черных С.Я. Олык Ипай // Кум поэт. Йошкар-Ола, 1973. С. 93– 28.
 
{{Марий сылнымут}}