Унчо (Морко кундем, сола): версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
64 корно:
== Эртымгорно ==
Ял воктене кугу [[Мер Ото]] уло. Ялыште калык Колхозыш эр-эрденак пашам ышташ коштыт. Воктелнак 2-3-4 километр тораште вес ял-влак улыт: [[Ямбатыр|Ямбатор]], [[Шлань]], [[Муканай]], Шурго, [[Сапуньжа]], Уньжа. Ялыште шукынжо марий улыт. Тылеч посна татар, руш-влакат илат. Ялыште кум этажан у школым чоҥеныт. Йоча-влак школыш уло кумылын коштыт, тунемаш тыршат. Тыгак тӱвыра полат уло, калык, самырык-влак канаш, кушташ коштыт. Сельсовет, книгагудо уло, шуко кевыт да молат.
1763 ийыште Шор лӱман почиҥгаште 110 пӧръеҥ лийын. 1795 ийыште Шор ялыште 45 суртышто 148 пӧръеҥ да 127 ӱдырамаш иленыт. Шоҥгыеҥ-влакын каласкалымышт почеш, ожно ял чодыраште улмаш, кызытсе верже деч 4 меҥгылан йӱдвелнырак лийын.
1850 ийыште ял лишне Шор-Унчо эҥерыште кагаз фабрике, 2 вӱдвакш улмашыныт. Фабрикыште 20 еҥ пашам ыштен. Лукмо чыла сату Бухарашке да Азий деч ӧрдыжкӧ колталтын.
1859 ийыште Шор-Унчо (Тошто Унчо) ялыште 103 сурт лийын, тушто 208 пӧръеҥ да 227 ӱдырамаш иленыт. 1871 ийыште озаеҥан пӧртыштӧ школ почылтын, тушто туныктышылан Г.Я. Яковлев ыштен. Тиде школышто туныктышылан тыгак ыштеныт: сотемдарче, «Кынелза, шогалза» икымше марий гимным возышо [[Ефремов, Тихон Ефремович|Т.Е. Ефремов]], сотемдарче Н.Ф. Бутенин, революционер-демократ П.Г. Григорьев (Эмяш), серызе да шанчыеҥ [[Мухин, Владимир Алексеевич|В.А. Мухин]], серызе [[Борисов, Иосиф Алексеевич|Тыныш Осып]]. Варарак моло тунемме заведений-влак почылтыныт: святитель Гурий братствын школжо, туныктышо-влакым ямдылыше Унчысо кок классан школ, черке-приход школ, Унчысо ӱдырамаш школ. 1893-1894 ийлаште ялысе илыше-влак II гильдиян купеч В.Г. Поляковын оксаж дене черкым чоҥеныт.
1902 ийыште Шеҥше волостьыш пурышо Унчо селаште 121 сурт лийын, тушто 368 пӧръеҥ да 420 ӱдырамаш иленыт. Калык тӱҥ шотышто мланде пашам ыштен, чодырам руэн, сонарлен, тегытым луктын, кидпаша арверлам ыштылын. Сатум Атнысе, Параньгасе пазарлаште ужален. Еҥ-влак олым леведышан пу пӧртлаште иленыт. Сурт вольыкым кучаш да кочкыш шапашым аралаш изирак оралтышт лийын.
1911 ийыште Унчо селаште пазар площадь лийын, 2 апшаткудо, 2 вакш, 3 бакалейлык да 2 сыра кевыт ыштеныт.
1919 ийыште Шеҥше волостьысо депутат-влакын погынышт лийын, тушто Унчо исполнительный комитетын вуйлатышыжлан В.А. Афанасьевым сайленыт. 1925 ийыште комсомол ячейке, а 1927 ийыште пионер организаций ышталтыныт.
1929 ийыште еҥ-влак «Айблат» лӱман колхозым чумыреныт, вуйлатышыжлан А.А. Сидоровым сайленыт. Тиде ийынак «Йошкар пеледыш» пайремым эртареныт. 1930 ийыште ялозанлык артельыш 17 еш пурен. 1932 ийын пожар годым имне двор ден 150 гыч 30 имне йӱленыт.
1931 ийыште Унчо ялсоветын пунчалже дене черкым тӱчыныт, оралтыштыже клубым почыныт, кызыт тыште культур пӧрт верланен.
1933 ийыште медицине пунктым почмо, фельдшерлан Шеҥше ялыште илыше Е.Р. Романов ыштен. Электростанцийым ыштымек, 1934 ийыште селашке электротул толын. Электростанцийжым молотилкым пӱтыраш ыштеныт. Но тудын куатше тидлан ситен огыл, сандене электровийым икмыняр сурт кӧргым волгалтараш кучылтыныт. 1936 ийыште селашке икымше тракторым конденыт, туддене Шеҥше гыч Е.Р. Романова ыштен.
1935 ийыште чумыр калык 1079 еҥ лийын, тышеч 768 еҥ колхозышто ыштен. 1939 ийыште шурным кугун поген налыныт — ик гектар гыч 30 центнер лектын. Ялозанлыкым вияҥдымаште сай лектышыш шумылан колхоз вуйлатыше Н. Изиев Москосо ялозанлык ончерыште лийын.
1941—1945 ийласе Кугу Отечественный сарыш Унчо селан 234 шочшыжо каен, тышеч 122 колен.
1952 ийыште Шора эҥерыште 25 кВт куатан гидроэлектростанцийым чоҥеныт. Тыште тылеч ончыч, 1940 ийла мучаште, чоҥымо пилораме ыштен. 1957 ийыште селашке радио толын. Тиде ийынак телефон кылым шупшмо.
1964 ийыште колхоз правленийышке «Сигнал-2» маркан телевизорым налыныт. 1974 ийыште столовыйым чоҥымо, вес ийынже — кинде пекарньым. 1978 ийыште 600 вуй тӱкан шолдыра вольыклан комплексым пашаш колтымо.
1970 ийлаште еҥ-влак шкаланышт суртым чот чоҥаш тӱҥалыныт. 1976-1977 ийлаште Школьный лӱман у урем шочын, варарак — Зелёный урем, самырык-влаклан 12 пачерым чоҥеныт. 1988 ийыште 90 веран йочасадым почмо, ик уремышке вӱд пучым шупшмо. Еҥ-влак баллонысо газ дене пайдаланаш тӱҥалыныт.
1991 ийыште «Передовик» яозанлык артель вуйлатышылан Г.С. Григорьевым сайленыт. Тудын чулымлыкшылан да тыршымыжлан кӧра ик сменыште 300 кг соктам лукшо цехым, вольыкым шӱшкылмӧ цехым, мастерскойым, портышкемым ыштыме цехым, межым кырыме цехым почмо, терым, орвам, печкем, сурт-кӧргӧ мебельым ышташ тӱҥалме. Варарак изи пекарне киндым кӱэшташ тӱҥалын, механический вакшым пашаш колтымо, тудо чыла тӱрлӧ сорт ложашым йоҥыжтен. Нине цех-влак тӱҥ паша лектышын 10 процент парышыжым конден. 1992 ийыште у кочмыверым почмо. Самырык-влаклан кок пачеран 10 пӧрт чоҥалтын, тиде ийынак Унчо села ден райрӱдӧ коклаште пеҥгыде ӱмбалан корным ыштен шуктымо.
2003 ийыште 360 верлан у школын негызшым пыштыме.
== Экономик ==
| |||