|
}}
'''Сергей Чавайн''' ({{Шочын|1888|10|6|кечеТС=24|тылзеТС=9}}, [[Россий империй]], [[Озаҥ губерний]], [[Чарла уезд]], [[Себе-Усад волость]], Изи Корамас (кызыт [[Изи Корамас (Морко кундем)|Изи Корамас]]) ял) —– {{Колен|11|11|1937}}, [[Йошкар-Ола]] ола) —– [[марий]] [[серызе]], [[почеламутчо]], [[СССР Серызе-влак ушем]]ын йыжъеҥже (1934), марий сылнымутлан негызым пыштыше, икымше марий [[почеламут]]ым возышо, [[Элнет (роман)|«Элнет» романын]] авторжо.
== Илыш корныжо ==
Сергей Чавайн [[1888]] ийын [[6 шыжа|шыжа тылзын 6-шо кечынже]] (юлиан кечышот почеш —– идым тылзын 24-ше кечынже) [[Россий империй]] [[Озаҥ губерний]] [[Чарла уезд]] Изи Корамас (кызыт [[Изи Корамас (Морко кундем)|Изи Корамас]]) ялеш шочын.
[[1904]] ийыште, [[Унчо]] кок классан школым тунемын пытарымеке, С. Чавайн [[Озаҥ]] оласе туныктышо-влакым ямдылыше семинарийыш пура. Тушто руш классик-влакын творчествышт дене лишкырак палыме лиеш, руш поэт-влакын возымыштым марлаш кусараш тӱҥалеш. Варажым шке гычат возаш кумылаҥеш. 1905 — – [[Ото|"Ото"]] почеламутым воза. Ото -– тиде икымше возымо марий почеламут. Тудым варажым шуко йылмышке кусарыме.
Семинарийым пытарымеке, 1908-19151908–1915 ийлаште Чавайн Сотнур волостьыш пурышо Пӧтъял, Руш-Шайра ялласе школлаште да Сотнур кок классан школышто туныктен. Марий мланде деч ӧрдыжыштат туныктымо пашаште тырша, яра жапшым творчествылан ойыра. 1917 ий марте тудо 30 утла почеламутым, "«Вувер"» поэме-йомакым серен.
1915 — – Чавайн [[Казахстан]]ыш илаш кусна, Аральск кӱртньыгорно школышто туныкта. 1919 — – Чавайн шочмо кундемышкыже пӧртылеш, "[[Йошкар кече]]" газетыште пашам ышта.
[[1920]] ийлаште тудо журналист, редактор семын шуко пашам ышта. 30-шо ийлаште шуко ойлымашым, поэмым, пьесым воза. Нунын коклаште «Йыланда», «Мӱкш отар» (1928), «Акпатыр», [[Элнет (роман)|«Элнет»]] произведенийже-влак кызытат кумдан чапланат. Шуко возымыжым вес йылмышке кусарыме.
1934 ийыште [[ССРУ сылнымутчо ушем|СССР сылнымутчо ушемын]] йыжъеҥже лиеш, вес ийын «Акпатыр» пьесым сера. 1935-19371935–1937 "«Элнет"» романым воза, 1-ше ужашыже 1936 савыкталт лектеш.
С. Г. Чавайн йоча-влакланат ятыр возен. Нунын коклаште почеламут, ойлымаш, мыскара орлаҥге улыт. Марий книга савыктыш шуко гана посна сборник дене савыктен луктын.
Одарланен кушшо пушеҥге гай мутсаска корныжо 1937 ийыште лугыч лийын.
[[1937|1937 ийын]] ийын [[11 Кылмекылме|кылме тылзын 11-ше Кылмыштекечынже]] Чавайным репрессий почеш лӱен пуштыныт.
== Кузе Чавайнын [[алмашлӱм]]жӧ лектын ==
Сергей Григорьевич теве кузе воза:
{{Cquote|
[[1905]] ийыште [[революций]] лие. [[Марий]] интеллигенцийын кумылжым тарватыш. Шукынжо марий улмышт дечын лӱдын, вожылын коштыныт гын, тунам марий газет, кнага, литератур нерген мутланаш тӱҥалыныт. Тиде ийынак [[Теле|Телетеле тылзыште]] [[Озаҥ]]ысе {{comment|туныктышо|учительский}} семинарийын канцелярийыштыже ятыр ен погынен. Сылнымутан литератур нерген мут лекме годым Владимир Алексеевич Мухин каласыш: «Мемнан коклаште почеламут возышо уло. Тек возышо шке [[почеламут]]шымпочеламутшым лудеш». Тунам зал мучко [[Ото|«Ото» почеламут]] йоҥгыш. Колыштшо-влак ик жап нимом пелештыде шинчышт, вара мокташ тӱҥальыч. Кид гыч кидышке почеламут кайыш. Тылеч вара мыйын марий {{comment|почеламутчо|поэт}} лӱмем лекте}}
== Сылнымут аклымаш ==
== Тӱҥ произведенийже-влак ==
* Марий калыкын тошто годсо илышыже : ойлымаш, почеламут сб. [Из прошлого народа мари : сб. рассказов, и стихов]. Казань, 1908. 32 с.
* Кумшо марла книга : учеб.-хрестоматий [Третья марийская книга : учеб.-хрестоматия]. Казань, 1910. 280 с.
* Йыланда : рассказ. Казань, 1919.
* Язык гыч язык сулыш : ойлымаш [Грехи искупил грехом : рассказ]. Казань, 1920. 24 с.
* Шем пыл шула, кече лектеш : ончыктымаш [Черное облако расходится, всходит солнце : пьеса]. Казань, 1920. 24 с.
* Автономий : ончыктымаш [Автономия : пьеса]. Казань, 1921. 8 с.
* У саска: почеламут-шамыч [Новые плоды : стихи]. Казань, 1921. 32 с.
* Вувер : йомак [Ведьма : сказка]. Казань, 1921. 16 с.
* Изи икшыве-шамычлан лудшаш тӱҥалтыш лукмаш [Книга для чтения детей младшего возраста] / С.Г.Чавайн, В.Сави. Казань, 1921. 1 б16 с.
* У мланде : ончык лийшаш нерген ойлымаш [Новая земля : рассказ]. Краснококшайск, 1922. 32 с.
* Кайык лудо : кок кыдежан койдарчык [Дикая утка : комедия]. Краснококшайск, 1923. 40 с.
* Аракан кочыжо : кок кыдежан койдарчык [Горечь водки : комедия]. М., 1925. 36 с.
* У мланде : ончыктымаш [Новая земля : пьеса]. М., 1925. 52 с.
* Икшыве-влаклан лудшашлык книга : тӱрлӧ ойлымаш [Рассказы для детей]. Йошкар-Ола, 1926. 24 с.
* Окавий : тошто еҥ ойлымаш гыч [Окавий : повесть из прошлого]. Йошкар-Ола, 1926. 32 с.
* Ямблат кӱвар : тошто марий илышым ойлымо [Ямблатов мост : повесть]. М., 1926. 64 с.
* Шӱдӧ теҥге олно : пьеса // У вий. 1927. № 1 С. 11—2411–24.
* Мӱкш отар : ончыктымаш // У вий. 1928. № 5—65–6. С. 1—461–46.
* Октябрь : поэма. Козьмодемьянск, 1928. 48 с.
* Дезертир-влак: повесть // У вий. 1929. № 7. С. 29—3829–38 ; № 10. С. 31— 3631–36; № 11. С. 15-1815–18 ; № 13. С. 14-1814–18.
* Шурно погымо кампаний : ик кыдежан мыскара [Кампания хлебозаготовок : комедия]. Йошкар-Ола, 1930. 12 с.
* Кӧн верч? Кугуяр : революц. драма [За кого? : революц. драма]. Йошкар-Ола, 1930. 60 с.
* Илыше вӱд: драма [Живая вода : драма]. Йошкар-Ола, 1930. 80 с.
* Тӱҥалтыш литератур книга [Руководство для начинающих писателей]. Йошкар-Ола, 1931. 52 с.
* Семон ден Джон : очерк // У вий. 1931. № 9. С. 4—204–20.
* Чодыра лӱшка // У вий. 1931. № 6. С. 16—3316–33; № 7—87–8. С. 4—154–15.
* Чодыра завод: пьеса // У вий. 1932. № 8—98–9. С. 11—2111–21.
* Штурм : очерк // У вий. 1932. № 3—43–4. С. 6—166–16.
* Элнетыште : очерк // У вий. 1932. № 5—65–6. С. 26—3026–30.
* Мӱкш отар : драма [Пасека : драма]. Йошкар-Ола, 1933. 88 с.
* Марий рота: пьеса Ц// У вий. 1934. № 2—32–3. С. 30—6430–64.
* Акпатыр : тошто марий илыш гыч драма [Акпатыр : историческая драма]. Йошкар-Ола, 1935. 72 с.
* Ойпого : ойырен лукмо сылне мут-влак [Избранное]. М., 1935. 192 с.
* Ойпого : ойырен лукмо сылне мут-влак [Избранное]. Йошкар- Ола, 1957. 336 с.
* Акпатыр : ныл кыдежан драма // У вий. 1935. № 4. С. 40—4740–47.
* Илыше вӱд: драма // У вий. 1935. № 11—1211–12. С. 22—5222–52.
* Окса тул : койдарчык //У вий. 1936. № 1 С. 9—219–21.
* Элнет : роман. М., 1936. 176 с.
* Чодыраште [В лесу] / С. Чавайн, В. Сапаев, В. Орлов. Йошкар- Ола, 1957. 12 с.
* Элнет : роман. Йошкар-Ола, 1958. 132 с.
* Йоча-влаклан : ойлымаш ден почеламут-вл. [Детям : стихи и рассказы]. Йошкар-Ола, 1958. 36 с.
* Сылнымутан произведений-влак : вич том дене лектеш [Собр. сочинений в 5-ти т.]. Йошкар-Ола. 1-ше т.: Поэзий. 1967. 272 с.; 2-шо т.: Проза, публицистика. 1967. 296 с.; 3-шо т.: Элнет: роман. 1967. 332 с.; 4-ше т.: Пьеса-влак. 1968. 264 с.; 5-ше т.: Пьеса-влак. 1968. 344 с.
* Акпатыр : тошто марий илыш гыч драма [Акпатыр : историческая драма]. Йошкар-Ола, 1977. 208 с.
* Возымыжо кум том дене лукталтеш [Собр. сочинений в 3-х т.]. Йошкар-Ола. 1-ше т.: Поэзий, проза. 1980. 320 с.; 2-шо т.: Публицистика, очерк, пьеса-влак. 1980. 376 с. ; 3-шо т. : Пьеса-влак ; Элнет : роман. 1981. 428 с.
* Акпатыр : драма // Кугу толкын : Марий драматургий антологий. Йошкар-Ола, 1987. С. 13—5413–54.
* Кеҥеж эр: почеламугпочеламут-вл. [Летнее утро: стихи]. Йошкар-Ола, 1988. 16 с.
* Памаш : ойлымаш-вл. [Родник: рассказы). Йошкар-Ола, 1990. 48 с.
* Ото : почеламут [Роща: стихи]. Йошкар-Ола, 1988. 72 с.; 1998. 76 с.
* Чумырен лукмо ойпого : 3 том дене лектеш [Собр. сочинений в 3-хт.]. Йошкар-Ола. 1-ше т. : почеламут, поэме, повесть, ойлымаш, легенде, мыскара. 2008. 336 с.
== Моло йылмылаш кусарыме произеденийже-влак ==
* Тетявлӓлан : шайыштмашвлӓ дӓ лыдышвлӓ [Детям : стихи и рассказы] / Г.Матюковский сӓрен. Йошкар-Ола, 1959. 36 с.
* Элнет: роман / пер. на рус. А. А. Кременского. Йошкар-Ола, 1959. 104 с.
* Элнет: роман / пер. на рус. В. Муравьева. Йошкар-Ола, 1966. 260 с.
* Я песни новые пою: стихотворений и поэмы. Йошкар-Ола, 1968. 88 с.
* Элнет: роман / пер. на рус. В. Муравьева. М., 1972. 272 с.; М., 1975. 272 е.; Йошкар-Ола, 1981. 256 с. ; Йошкар-Ола, 1988. 256 с.
* Кӓнгӹж ирок : почеламут-вл. [Летнее утро : стихи] / пер. на горномар. Йошкар-Ола, 1988. 16 с.
* Летнее утро : стихи / пер. на рус. А. Спиридонова. Йошкар-Ола, 1988. 16 с.
* Ото: почеламут [Роша: стихи] / пер. на 45 яз. Йошкар-Ола, 1988. 72 с.
* Элнет: роман / пер. на рус. А. А. Кременского. М., 1989. 240 с.
* Элнет : роман / Г.Матюковский сӓрен. Йошкар-Ола, 1990. 256 с.
== Театр постановкыжо-влак ==
* Автономий [Автономия]. (Мар. театр) 1921.
* Кайыклудо [Дикая утка : комедия]. (Мар. театр) 1922.
* Пудыранчык Эрмак [Мятежный Ермак]. (Мар. театр) 1922.
* Ямблат кӱвар [Ямблатов мост : драма]. (Мар. театр) 1923, 1927.
* Мӱкш отар [Пасека : музыкальная драма]. (Мар. театр) 1928, 1933, 1956, 1967, 1972, 1988, 2007.
* Кугуяр : драма. (Мар. театр) 1929.
* Илыше вӱд [Живая вода : драма]. (Мар. театр) 1929, 1968.
* Чодыра завод [Лесной завод : драма]. (Мар. театр) 1932.
* Марий рото [Марийская рота : драма]. (Мар. театр) 1934, 1957.
* Акпатыр : историческая драма. (Мар. театр) 1935, 1956, 1987.
* Окса тул [Клад : водевиль]. (Мар. театр) 1936.
* Элнет : музыкальная драма. (Мар. театр) 1965.
== Илышыже да творчествыже нерген литератур ==
* Казанцев Ф. С.Чавайнын творчество корныжо : пӱтынь творчествым лончылымо опыт. Йошкар-Ола, 1936.72 с.
* Асылбаев А. С. Г. Чавайн : илышыж ден творчествыже. Йошкар- Ола, 1959. 240 с.
* Асылбаев А. Сергей Чавайн : очерк жизни и творчества. Йошкар- Ола, 1963. 144 с.
* Васин К. Сергей Григорьевич Чавайн : жизнь и творчество. Йошкар-Ола, 1968. 32 с.
* Патрушев А. С. Чавайн в Казани : очерк. Йошкар-Ола, 1973. 48 с.
* Казаков М. Марий мурпашаште ачаже // Шонымо ой. Йошкар- Ола, 1973. С. 107-112107–112.
* Краткая лит. энциклопедия. Т. 8. М., 1975. С. 420—421420–421.
* Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1976. С. 282-289282–289.
* Калык шӱмыштӧ : Сергей Григорьевич Чавайн нерген шарнымаш страница-вл. Йошкар-Ола, 1978. 136 с.
* БСЭ. Т. 28. М., 1978. С. 614.
* Сергей Григорьевич Чавайн : фотоальбом / Г. С. Чавайн ямдылен. Йошкар-Ола, 1979. 96 с.
* Сергей Чавайн / сост. 3. М. Коновалова. Йошкар-Ола, 1982. 12 с.
* Казаков М. С. Г. Чавайн нерген : кӱчык шарнымаш // Поэтын поянлыкше. Йошкар-Ола, 1984. С. 100—104100–104.
* Коряков К. Калыкын чын эргыже / Нигунамат огыт мондалт. Йошкар-Ола, 1986. С. 3—683–68.
* Васин К. Сергей Григорьевич Чавайн : жизнь и творчество. Йошкар-Ола, 1987. 48 с.
* Сергей Чавайн // Кугу толкын. Йошкар-Ола, 1987. С. 11 — 1211–12.
* Лит. энциклопедический словарь. М., 1987. С. 743.
* Иванов И. С. Чавайнын йоча ойпогыжо. Йошкар-Ола, 1988. 12 с.
* Певец народа : воспоминания и документальные очерки о С.Г.Чавайне / сост. К.Васин. Йошкар-Ола, 1988. 200 с.
* Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 284-296284–296.
* По памятным местам С. Г. Чавайна : фотоальбом / сост. М. Мату- коваМатукова. Йошкар-Ола, 1988. 48 с.
* С. Г. Чавайн // История марийской литературы. Йошкар-Ола, 1989. С. 157-173157–173.
* Живое наследие. Йошкар-Ола, 1992. 144 с.
* Иванов И . С. Г. Чавайн школышто. Йошкар-Ола, 1992. 96 с.
* Николаев С. Мыйын Чавайнем // Мутын нелыже да ямлыже. Йошкар-Ола, 1993. С. 100—104100–104.
* С. Г. Чавайн : фото, документ дӓ ӓшӹндӓрӹмашвлӓ / Э. Чавайн йӓмдылен. Йошкар-Ола, 1994. 68 с.
* С. Г. Чавайн : фото, документ да шарнымаш-вл. Йошкар-Ола, 1994. 68 с.
* Зайниев Г. Шӱм ойжо кодын курымлан // Муро сугынь. Йошкар- Ола, 1995. С. 3-423–42.
* Сануков К. Сергей Чавайн : «Если любовь к своему народу есть преступление, то карайте меня» // Трагедия народа. Йошкар-Ола, 1997. С. 3-203–20.
* С. Г. Чавайн / авт. -сост. В. В. Крылов. Йошкар-Ола, 2001. 12 с.
* Чубаров П. Сергей Чавайн —– Сотнур кундемыште. Йошкар-Ола, 2001. 100 с.
* Сергей Чавайн : буклет / сост. В. В. Крылов. ЙошкарЮлаЙошкар-Ола, 2003.
* Зайниев Г. Поэтын кочо пӱрымаш // Илыш муро. Йошкар-Ола, 2006. С. 3—413–41.
* МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 389.
== С. Г. Чавайн художественный литературышто ==
* Васин К. Зеленая роща : повесть // Зеленая роща. Йошкар-Ола, 1972. С. 61-12561–125.
* Артамонов Ю. Чавайнын куэже : повесть// Чавайнын куэже. Йошкар-Ола, 1995. С. 5-855–85.
== Литератур ==
# [https://drive.google.com/file/d/10xXFllqEUItvk-ZNT9xjX8yHH4ojb1Jz/view Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. -– Йошкар-Ола, 2007. С. 389.]
# [https://drive.google.com/file/d/0B7Lz8oN3kXoPSUR6UUdVb2dCa3M/view Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. —– Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. —– 752 с. С. 640-646640–646.]
{{Навигаций
| 
