Майоров-Шкетан, Яков Павлович: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
иТӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
иТӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
||
12 корно:
|подданство =
|колен = 16.05.1937
|колымо вер = [[РСФСР]], [[Марий АССР]], [[Оршанке кундем]], [[Оршанке]] ола сынан посёлко
|ача = Логин Пагул
|ава =
21 корно:
}}
'''Майоров-Шкетан''' (
== Илыш да сылнымут корныжо ==
Марий сылнымутлан негызым пыштыше-влак радамыште М. Шкетанын лÿмжö [[Чавайн, Сергей Григорьевич|С. Чавайн]] дене йыгыре тöр шога. Кок кугу писательын творчествышт икте-веыштым ешарат, келгемдат, пойдарат. М. Шкетан шочмо кундемын ХХ-шо курымысо илышыжым кумдан, воштончышышто ужмо гай сÿретла.
М. Шкетан шуко йыжыҥан писатель. Уста прозаик, чолга драматург, тале публицист да мер пашаеҥ, тудо марий да Российысе сылнымутым шуко ойлымаш, «Эреҥер» роман, латныл пьесе, нылшÿдö утла статья, очерк, фельетон дене пойдарен. Тылеч посна, Яков Павлович поэзийыште шке вийжым терген, ятыр почеламутым, мурым серен. Тудын чумыр возымыжо –марий калыкын совет власть жапыс илышыжым тичмашын сÿретлыше шке шотан энциклопедий, сылнымут летопись, манаш лиеш.
31 корно:
=== Йоча да тунемме пагыт ===
Майоров-Шкетан Оршанке кундем Тошто Крешын ялеш [[1898]]
=== Пашам ышташ тӱҥалме жап ===
37 корно:
=== Армий ===
=== Революций деч варасе паша ===
1918 ийыште шошым шочмо кундемышке пöртылын. «Революций сургалте, илыш лончылаҥе, шергылалте, кокыте шелалте. Мый сар гычак большевик корным умылен тольымат, 1918 ийыште совет паша ышташ шогальым», - возен Шкетан. Тудо Ернур волисполкомын секретарьже, 1919 ий
Ожно, Марий областьым почмо деч ончыч, Оршанка вер-шöр Вятке губернийысе Яраҥ уездыш пурен. 1920 ий шошым Я. Майоровым Яраҥ уездысе исполком пелен ыштыме национальность пöлкаште (уотнацыш, рушла
1921 ий
=== Марий театрым вияҥдымаште рольжо ===
51 корно:
1923–1925 ийлаште Яков Павлович театрын вуйлатышыже, режиссержо гына огыл лийын, тугак артист семын шуко пьесыште тÿҥ рольым модын, труппын репертуаржым шкенжын чапле пьесылаж дене пойдарен.
Йол ÿмбак шогалаш гына тÿҥалше театрыште ончыч тÿҥ верым еш кокласе кылым, йöратыме йÿлам ончыктышо, агитаций сынан пьесе-влак налыныт.
«Утышо» пьесе аралалт кодын огыл. Музык да муро шотан «Шошым сеҥен» драме граждан сар жапым, шемерын уш-акылже помыжалтмым, самырык тукымын революций дек мелын савырнымыжым ончыкта. Арам огыл произведений мучаште ÿдыр-рвезе-влак эр ÿжара волгалтме нерген мурат.
М. Шкетанын колымшо ийла тÿҥалтыште возымо пьесыже-влак
«Ачийжат-авийжат» (1923) драмыште марий калыкын XIX курым мучашсе, XX курым тÿҥалтышсе илышыжым ончыктымо: капиталын шеҥын пурымыжлан кöра ожнысо кугу еш, патриархальный йÿла вучыдымын шырпештеш, шалана. Шоҥго ача-авамыт ден икшывышт коклаште, рвезымыт радамыштат келшыдымаш тарвана. Тидын негызеш пьесыште пÿсö социальный проблемым шыҥдарыме. Амыше, шолдыргышо йыжыҥ дене кучедалаш ончыл шонымашан рвезе тукым кынелеш. Мачук, пьесын тÿҥ геройжо, тошто илыш радам гыч утен лекше самырык йыгыт, кугыжан кылкучем ваштареш шкетын сöйым, кугу тумам нöлталеш. Тудын шонымыжо, койышыжо радамышке Маюк ден Сану, ялысе кÿтÿчö Мичи лишемыт. Маюк, тошто йÿлам жаплыде, йöратыме качылан марлан кая, шке пиалже верч кучедалмаште сеҥымашке лектеш. Пьесе мучаште кугыжан пинерешкыже-влак Мачукым сорлыклат, арестоватлат, четлыкыш петырат. Но тудо ойырен налме корныжлан нимыняр ок öпкеле, вуянчык улмыжо ок вашталт. Мачукын революционер лийшашыжлан ÿшанаш лиеш, вет ожно казаматыште осал кашак гына огыл, сай еҥат шуко шинчен. Нунышт эрык верч кучедалмаште Мачуклан чын корным ончыктен, полшен кертыныт. Пьесыште тунамсе рвезе марий тукымын революционно-демократический уш-акылже помыжалтмым, кугыжан кылкучем ваштареш кредалме корныш шогалмыжым ончыктымо.
61 корно:
| style="text-align: left;" | «Марий сылнымут нерген мый 1919 ийыште шонаш тӱҥалынам, тунамак пьесым возаш тӧчышым. Возымемым иктыланат ончыктен омыл. 1921 ийыште гына Яраҥысе марий туныктышо-влаклан лудын пуышым… Нуно мыланем ончыктат возен шогаш каҥашым пуышт…»
|-
| style="text-align: left;" |
|}
74 корно:
У илышым чоҥымо дене пырля шемерын юмылан ÿшанымыже мöҥгештын, изем толын. Тидым писатель раш ужын да ятыр ойлымаште ончыктен. Теве «Нужна туныктен» ойлымашын тÿҥ геройжо, йорло марий Тымапи Вöдыр, попын опкын улмыжым ужын, йÿшывуя юмылташ толшо юмын еҥым, шоягоремже гыч кучен, тÿгö поктен луктеш. Почешыже юмоҥам уремыш луктын кудалта. Тыге Вöдыр юмылан ÿшанымым чарна.
М. Шкетанын тунамсе прозыжын вес проблемыже
Еш илышым сÿретлыше произведенийлаш автор келге шонымашым шыҥдара. Шергалына сюжет да чоҥалтме шотышто пеш проста улшо «Чодыра лоҥгаште» ойлымашым. Тудын тÿҥ героиняже Олю техникумышто тунемын, вара тошто койышан ачажын-аважын ойышт почеш тунеммым чарнен. Ялыште йокрокланен илымек, чодыра ороллан марлан лектын. Икана тушко Олюн ожно келшыме таҥже Пöдыр толын лектын. Кок рвезыеҥын шÿмыштышт тул гай йöратымаш кумыл угыч ылыжеш. Пич чодырам, марийжым коден, Олю Пöдыр дене пырля олаш кая, адакат педтехникумышто тунемаш тÿҥалеш. «Тений рвезыеҥлан шÿдыр гай калык ончылно йолген шогыман» манын, писатель самырык тукымым тунемаш, шке илышым шочмо калыкын пÿрымашыжым куштылемдыме, саемдыме чолга паша дене пеҥгыдын кылдаш ÿжын.
94 корно:
=== 1930-шо ийласе илышыже да сылнымутшо ===
Кумлымшо ийла М. Шкетанын творчествыштыже у йыжыҥ семын палемдалтыныт. 1929 ийыште, Йошкар-Олам коден, писатель шочмо Тошто Крешын ялышкыже илаш толын, чумыр вийжым сылнымут пашалан пуэн. Тиде пагытыште эн сай произведенийже-влакым возен – тÿрлö жанр дене, шуко тÿрлö темылан. Писательын чапше тунам моло вереат шарлен. Горький олаште (кызыт Нижний Новгород) савыкталтше «Натиск» журнал
Илыш йогыным келгын шымлаш тыршен, Яков Павлович шке ойпогыжым мер паша дене чак кылден: шочмо ялыштыже колхозым ышташ полшен, ревиз комиссийым вуйлатен, Оршанке райисполкомын членже лийын, культур пашам виктарымаште тыршен, тыглай колхозник семынат пашам ыштен. Ӧраш логалеш: кузе тудо творческий пашалан, сылне произведений-влакым возаш жапым муын?! Мо-гынат, писатель шолын шогышо илыш дене илен, шочмо калыкын социализмым чоҥымаште сеҥымашыж дене кумылаҥын. «Вий шутымем семын социализмым ышташ полшем»,
Марий кундемышке кумлымшо ийла кугу вашталтышым конденыт. Акрет госек лапчык аҥажым шога дене коркалыше кресаньык тÿшка пашашке ушнен, колхоз имне дене пырля тракторым кушкыжын. Олаште промышленный предприятий-влак шукемыныт. Но тунамсе пагытым тоталитаризм режимын вияҥмыже, сталинизмын озаланымыже койдарен, чот локтылын. Коллективизаций тÿҥалмек, чыла вере «класс тушманым», «кулакым», «троцкистым», «бухаринецым», моло «калык тушманым» кычалаш, вожге куклен лукташ тÿҥалыныт. Пÿтынь элыште ятыр миллион титакдыме еҥ репрессийыш логалын. Марий кундемат тыгодым öрдыжеш кодын огыл, тÿжем дене эн ушан-шотан эргыже-ÿдыржö-влакым йомдарен. Тиде туткар саманын чын тÿсшым писательмыт раш ужыныт, умыленыт гынат, шке произведенийыштышт вик ончыктен кертын огытыл. Вет чыла вере, газет ден журналлаште, партийный цензур лийын. Садлан тораш ужшо, келгын шонышо кугу писательмыт тунам илышын осалжым сÿретлаш важмалдыкын каласыме-шыҥдарыме шонымашан произведенийлам возеныт, савыктеныт. Шукышт садак репрессийыш логалыныт.
М. Шкетан «Ме тоштым сеҥена» (1931) очерк книгаште Марий кундемыште эн ончыч Оршанке МТС ыштымым ончыктен. Кугу верым кресаньыкым тÿшка озанлык дене илыме корныш вончыштарымылан ойырен. Ме ужына: колхозым виеш чоҥымо жапыште ялысе илыш граждан сар годсо гай, пачемыш пыжаш семын лийын. Вет лач тунам «совет элысе калыкмытын йöратыме ачашт», социализм чоҥымо годым класс кучедалмаш утларак пÿсемеш манме шояк теорийым шонен луктын, незер ден улан кресаньыкмытым икте-весе ваштареш таратен, кредалаш кынелтен. Тидын негызеш ялыште социальный конфликтын чот келгеммыжым писатель «Кодшо румбык» (1931) ден «Шурно» (1933) драмылаштыже моштен ончыктен. Нуно икте-весым ешарат, кокытыштыжат колхоз ыштыме жапыште ялысе калыкын илышыже пужлымым, икте-весе дене пуредылмым, туманлымым, ваш-ваш чогымым, улан-поян еҥым НКВД-лан кучен пуэн, ссылкыш колтымым, четлыкыш петырымым сÿретлыме. Кок драмыштыжат мыняр-гынат тиде ойган саманыште «класс кучедалмашын» келгеммыж нерген пунчеж шонымаш шижалтеш. Тунамак палемдыман:
Колхоз виеш ышталтын гынат, мыняр-гынат саемын, тÿшка пашаште тудын шонымашыже весемын, вашталтын. Колхоз илыш у марий кресаньыкым шочыктен, йол ÿмбак шогалтен – тыгай ойым шыҥдарен писатель шкенжын ятыр ойлымашыштыже. Тиде радамыште «Карпуш», «Лукаш», «Капка орол», «Какшан воктен», «Корнышто» ойлымаш-влак поснак кумдан палыме улыт. Карпуш, тыгаяк лÿман произведенийыште тÿҥ герой, шке илышыштыже эн тÿҥлан колхоз пашам шотла. Но тудо ешыште шкенжым кучен ок мошто, ватыжым ондала, ÿдырамашым ок акле. Пошкудышт полшымо дене Карпуш титакшым умыла, ойлымаш мучаште ватыж дене угыч ушна. Айдемым чын корныш шогалтымаште коллективын вийже пеш кугу, куатле, пайдале – тыгай сай ойым шыҥдарыме тыште.
117 корно:
М. Шкетан мыскара ойлымашым 1935–1936 ийлаште поснак шуко возен: «Патай Сопром», «Вуйлатышын пондашыже», «Опой кува», «Сöсна поминка», «Команмелна», «Ече», «Парашют», «Шымле ик подкинде», «Маскам лош», «Мераҥ лу», «Радиошойыштмаш», молат. Нунын чоҥалтмышт шке шотан, оҥай, лудшым сымыстарыше. Шукыштын геройышт мыланна койыш-шоктышышт нерген шкешт каласкалат, тыге чын тÿсышт, уш-акылышт лудшо ончылно рончылтеш, рашемеш. Тунамак авторын герой-влак деке отношенийже коеш. Ме ужына, кузе амызе годсо, тошто косам сеҥен, ялыште у йÿла вожым колта, вияҥ толеш.
Ойлымаш-влакын тÿҥ геройышт шукыж годым тыглай еҥ, колхозник улыт. Автор нуным пагала, но илыш деч, культур шотышто шеҥгелан кодмыштлан аярын воштылеш, сай корныш колтынеже. Мутлан, Патай Сопром
«Вуйлатышын пондашыже» ойлымашын персонажше – Йогор Кргори, ончыл колхозын вуйлатышыже. Тудо ожно кольмо гай кумда, лужга пондашыжлан кöра тÿрлö погынымашке сайлалтын. Еҥ ойым колыштын, илышым нергелаш тунемын. Садлан Кргори шкенжын «исторический» пондашыжым кузе-гынат арален кодынеже. Но колхозник-влак, тидым шотыш налде, у парикмахерскийым вуйлатышын пондашыжым тÿред налме дене почаш пунчалыт. Оҥайже эше теве тышеч лектеш: парикмахер шотеш Моско парикмахерскийыште ожно шверцарлан шогышо Кавырлям шогалтыме. Ӱпым сайын тÿред моштыдымыжлан верчын тудо калык ончылно шкенжымат, колхоз вуйлатышымат койдарен, вожылмашке луктын, чылаштым воштылтен.
138 корно:
«Эреҥерын» сюжетше, действийже тÿҥ шотышто Марий кундемын коымшо ийласе илышыж дене кылдалтыныт, но тулеч ончычсо саманат раш коеш: революций жап, граждан сар да военный коммунизм годсо пуламыр.
Романыште нэпын шуко йыжыҥжын вияҥмыже
«Эреҥерын» у сынже теве тыгай: тыште тÿҥ герой шотеш чумыр марий калыкым, тудын кокла гыч налме тÿрлö социальный лончын
Романыште интеллигецийлан кумда верым ойырымо. Революций деч ончычсо интеллигеций тÿҥ шотышто шемер калык деч торлышо лийын. Кугыжан кылкучем дене келшен илен, тудлан вуйым савен. Совет власть жапыште у марий интеллигенций кушкын.
151 корно:
=== Ӱмыр корно мучаш ===
Яков Павловичын ÿмыржö корно кыдале [[1937]]
== Шарнымаш ==
Марий [[серызе]]-классикым калык тачат ик эн сайын пала да пагала. Тудын лӱмжым [[Марий Эл]]ыште икмыняр объект нумалеш:
* [[М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театр]] (1948);
* [[Йошкар-Ола]]ште урем;
* [[Юлсер ола]]ште урем;
* [[Оршанке|Оршанкыште]] урем;
* [[Морко|Моркышто]] урем;
* Оршанке кундемысе рӱдӧ книгагудо (2002);
* [[Марий Эл Республикысе М. Шкетан лӱмеш Кугыжаныш премий|Театр сымыктыш аланыште пуымо Марий Эл Республикын Кугыжаныш премийже]] (1999 ий гыч);
* Йошкар-Олаште бюстым шогалтыме;
* Тошто Крешын ялыште бюстым шогалтыме (1967).
[[1991]] иыйште Тошто Крешын ялыште Шкетан лӱмеш тоштер-пӧртым почыныт.
== Тӱҥ произведенийже-влак ==
* Юмын языкше
* Ачийжат, авийжат
* Ораде
* Мичун уке ачажат
* Яку
* Юмын языкше
* Важык вуян йыдал
* Ойлымаш-влак [Рассказы]. Йошкар-Ола, 1929. 68 с.
* Ме тоштым сеҥена
* Эреҥер
* Шурно
* Илыш ӱжеш
* Лапчык Каритон
* Мыскара ойлымаш-влак [Юмористические рассказы]. М., 1936. 104 с.
* Ойырен налме произведений-шамыч [Избранные произведения]. Йошкар-Ола, 1940. 408 с.
* Якшывай
* Мыскара ойлымаш-влак [Юмористические рассказы]. Йошкар-
* Корнышто
* Мераҥ лу: ойлымаш [Заячья кость: рассказ]. Йошкар-Ола, 1950. 8 с.
* Мыйын упшем
* Пьеса-шамыч [Пьесы]. Йошкар-Ола, 1950. 264 с.
* Эреҥер
* Ойлымаш-влак [Рассказы]. Йошкар-Ола, 1951. 308 с.
* Эреҥер
* Мыскара ойлымаш-влак [Юмористические рассказы]. Йошкар-
* Юмын языкше
* Роман, пьеса, ойлымаш, очерк да статья-вл.: 4 т. дене печатлалтыт [Собрание сочинений в 4-
* М.Шкетанын публицистикыже
* Чумырен лукмо ойпого
* Роман, повесть, ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 2001. 368 с.
== Вес йылмылаш кусарыме произведенийже-влак ==
* Эренгер
* Рассказы / пер. на рус. А. Докукина. Йошкар-Ола, 1948. 80 с.
* Айырен нӓлмӹ произведенивлӓ [Избранные произведения] / пер. на горномар. Н. Николаева, К. Беляева. Козьмодемьянск, 1948. 48 с.
* Эренгер
* Рассказы. Йошкар-Ола, 1951. 308 с.
* Эренгер
* Детям
* Жизнь зовет
* Восход солнца
* Эреҥер
* Юмористические рассказы. Йошкар-Ола, 1957. 96 с.; Йошкар-Ола, 1960.104 с. * Эренгер
* Эреҥер: роман / пер. палатыш. Рига, 1973. 278 с. * Корнышты
* Эренгер
* Роман, повесть, шайыштмашвлӓ / пер. на горномар. И. Горного. Йошкар-Ола, 2004. 380 с.
== Театр постановко-влак ==
* Сардай
* Ачийжат-авийжат!.. [Эх, родители... шрама]. (Мар. театр) 1923, 1952, 1970, 1981, 1998.
* Шошым сеҥен [Весна победила
* Важык вуян йыдал [Кривоносый лапоть
* Кодшо румбык [Муть прошлого
* Важык вуян йыдал [Лапчык Харитон
== Илышыже да творчествыже нерген литератур ==
* Бассаргин Б. М.
* Шкетан М. (Яков Павлович Майоров) // Театр, энциклопедия. Т. 5. М., 1967. С. 894.; Краткая лит. энциклопедия. М., 1975. Т. 8. С. 730; БСЭ. М., 1978. Т. 29. С. 422 ; Лит. энциклопед. словарь. М., 1987. С. 742.
* Иванов А. Марийская драматургия: основные этапы развития. Йошкар-Ола, 1969. 276 с.
* Черных С. Творческий путь М. Шкетана. Йошкар-Ола, 1969. 236 с.
* Черных С. М.Шкетанын творческий корныжо. Йошкар-Ола, 1973.24 с.
* М. Шкетан нерген фотосӱрет, сӱретла шарнымаш-влак
* По шкетановским местам Оршанского района // Всерос. общество охраны памятников истории и культуры. Оршанка, 1988. 16 с.
* По шкетановским местам. Оршанка, 1991. 28 с.
* Шкетанын мутшым модына
* М.
* Асылбаев Л. Проза М. Шкетна // Учен. зал. МарНИИ. 1951. С. * Эман С. Драматургия М.
* Черных С. Раннее творчество М. Шкетана: (
* Черных С. Роман М. Шкетана «Эренгер» // Труды МарНИИ. 1957. С.
* Черных С. Рассказы М. Шкетана 30-х годов // Труды МарНИИ. 1958. С.
* Асылбаев А. Яков Павлович Майоров (М.Шкетан) // Очерки истории марийской литературы. Йошкар-Ола, 1960. С.
* Асылбаев А. К биографий М. Шкетана //Труды МарНИИ. 1961. С.
* Зелинский К. Горький и национальные литературы // Октябрь и национальные литературы. М., 1967. С.
* Иванов И. О языке романа М. Шкетана «Эренгер» // Вопросы марийского языкознания. Йошкар-Ола, 1968. С.
* Черапкин Н. Притоки. М., 1973. С.
* Черных С. Традиции М. Горького в творчестве М. Шкетана // М.Горький и современный литературный процесс. Горький, 1984. С
* Писатели Марийской АССР
* История марийской литературы. Йошкар-Ола, 1989. С.
* М. * Шкетанче кружок
* Ямурзина Н. Я.П. Майоров-Шкетанын «Эреҥер» романже да кызытсе жап // Актуальные проблемы финноугроведения. Бирск, 2004. С.
* Черных С. М. Шкетан
* МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С.406.
256 ⟶ 260 корно:
== Литератур ==
# [https://drive.google.com/file/d/0B7Lz8oN3kXoPSUR6UUdVb2dCa3M/view Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др.
# [https://drive.google.com/file/d/10xXFllqEUItvk-ZNT9xjX8yHH4ojb1Jz/view Марийская биографическая энциклопедия
{{Марий сылнымут}}
[[Категорий:Марий серызе-влак]]
[[Категорий:Марий драматург-влак]]
[[Категорий:Марий журналист-влак]]
|