Википедий

Васильев, Валериан Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем

Интерактивная навигация по истории
← Ончычсо тӧрлатымаш-влакВес тӧрлатымаш →
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
ВизуальныйВики-текст
Amdf (каҥашымаш | надыр)
314 тӧрлымаш
интервики
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
1 корно:
'''Васильев, Валериан Михайлович Васильев-Ӱпымарий''' ([[13 Шорыкйол]] [[1883]] — [[3 Кылме]] [[20041961]]<sup>??</sup>) — [[марий]] йылмышанчызе, {{comment|сотыеҥ|просветитель}}, шынчызе-энциклопедист, литератор, филологий шанче доктор, этнограф, фольклорист, сылнымутчо. Валериан Михайлович - икымшешанче степеньым налше марий-влак йылмышанчызекоклаште шанчеикымше степеньымулеш. "Марий шанчын ачаже" - лӱмым илымыж годымак налынпуеныт.
Пошкырт Эл Янаул районысо Тумна ял гыч. Тудын лӱмжым [[Йошкар-Ола]]н ик уремже да МарНИИЯЛИ нумалыт.
 
Валериан Михайлович - тиде чоклымаш деч варасе лӱм, 1902 ийыште [[Кристиан тын]]еш пурен. Чоклымаш деч ончыч тудо Вастайн Кайсан Темьян (руш. Вастаев Темьян Гайсинович) ыле.
 
== Илыш корно ==
[[Пошкырт Эл]]ыште, [[Янаул кундем (Пошкырт Эл)|Янаул кундем]]ыште, [[Тумна ял (Янаул кундем)|Тумна ял]]ыште Валериан Михайловичлан [[чапкӱ]] да {{comment|пӧрт-тоштер|дом-музей}} шога.
Пеш уста, тӱрлӧ шӧрынан мастарлыкым ончыктышо, ушан, кугу еҥ. Шкенжын кӧргӧ чон куатшым тӱрлӧ суапле пашаште ончыктен. Тужо тале йылмызе, этнограф, фольклорист, литератор, музыковед. Марий шанчын ачажлан шотлат.
 
[[1883]] ий [[1 Шорыкйол]] кечын кызытсе Башкортостан (Пошкырт) республикысе Янаул район Сусады – Эбалак (Тумна) ялеш шочын. Шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш шочмо ялыштыже тоштерым ыштеныт. Изинекак шочмо йылмыжым, калык поэзийым йӧратен шынден.
==Илышгорно==
Туныктышо лияш манын, [[Пӱрӧ]] (Бирск) олаш кая да шинчымашым погаш пижеш. Тиде школышто тӱрлӧ вер гыч самырык еҥ-влак лийыныт, йылме ойыртемыштат, калык ойпогыштат икгай лийын огыл. Валериан Ӱпымарий тидым шижын да тунамак калык мурым, йомакым погаш пижын. Тунам Озаҥ олаште тӱрлӧ калыкын уста эргышт-влак тунемыныт, иленыт, нунын дене палыме лиеш да кылым вияҥден колта. Озаҥ олаште [[1912]] ийыште «[[Марла календарь]]» луктын шоген. Тудым ямдылымаште Валериан Ӱпымарий Павел Петрович Глезденев дене пырля кугу пашам ышта. [[Марий]]-влак кокла гыч Васильев-Ӱпымарий эн ончыч манме гаяк Озаҥ университетыш тунемаш пура. Тыште ученый Бергын полшымыж дене марий муро-влак мутшыге, семжыге возен налеш. Тиде возымо Марий семым шымлымаште таче кече мартеат шке кӱлешлыкшым йомдарен огыл. Кугу шинчымашым погымеке Валерьян Михайлович тӱрлӧ вере рвезе калыклан шочмо йылме нерген келге, пеҥгыде шинчымашым пуэн шога. Тудо 30-шо ийла мучаште Марий пединститутышто туныктен. Тиде тургым жапыште тудлан шуко йӧсым чыташ логалын: калык тушман семынат титаклаш тӧченыт, поктылыныт, но тиде йӧсӧ жапым сеҥен лектын. Варажым МАрНИИ-ште йылмым шымлен шоген. Тудын кугу суапшым шотыш налын Валериан Михайлович 100 ий темме лӱмеш тиде институтлан тудын лӱмжым пуымо. Тыгак Йошкар-Олаште Валериан Михайлович лӱмеш посна урем уло. Валериан Михайлович 1961 ийыште ӱмыр лугыч лийын.
[[Тумна]] лӱман [[Пӱрӧ]] уезд ялыште 1883 ийыште кресаньык ешыште шочын. Шке ялыште ныл ий тунемын, вара учычыл изам эргыж дене Ӱпыш наҥгайыш. Тушто 2 класан школыш пуэн кодыш. Ӱпыштӧ Валериан кум ий гыч курсым пытарен лектын. Тулеч оньышыжо тунемаш ачаже шыш колто. 1895 ийыште, тунем чарныме ий, шижымак ачайже тудым шкенышт Чараруш правленийышке возкалаш намиен кодыш. Ик-кок тылзыжым ялт тугак илен; варажым тудылан тылзылан кум теҥгем пыштышт.
== Сылнымут паша ==
 
=== Йоча поэзий ===
Тунемым чарнен гынат, адак оньыш тунемшашым вуйыште кучен илен; мондыдымашын изыш тунемынат шоген. Тӱрлӧ правленийыште кум ий возкален эртарен, шкенан Пӱрӧ олашке шикшалтен: иктыланат каласыде, шылын каймыла йыштак каен. Пӱрӱштӧ учычыллан туныктымо школыш пурен. Тушто курс пытармӧҥгат тунеммышым чарнымыже шыш шу. Шкенан уезд Музек лӱман ялыште учичыллан ик ий гына шоген лектын адак тунемаш каен, ындыже [[Озаҥ]]ышке.
Валериан Михайлович эрекак сылнымутым возен шоген огыл. Тудо чылажат икмыняр произведенийым веле серен, но нуно таче кечыланат шкеныштын вийыштым йомдарен огытыл. Кӱчык, икмыняр корно гыч шогышо почеламут-влакым калык мыскара негызеш шочыныт да самырык тукымлан пӧлеклалтыныт. Тудын калык мыскара негызеш «Пырыс ден коля». Идейже: кеч-могай пашаштат чоным тургыжландараш ок кӱл. «Пырыс ден шыл», «Поян веҥе» баснят пеш оҥай, пӱсӧ умдан. В.Ӱ. ик эн чапле, кызытат моткоч кӱлешан «Шочмо йылме» почеламут пеш виян манаш лиеш. В.Ӱ. шочмо йылмын кугу кӱлешлыкшым, вий-куатшым палемден. Шочмо йылме лиеш гын, калыкат илаш тӱҥалеш. Пыта гын, калыкат пыта. Садланак писатель, поэт шочмо йылмым изинекак йӧраташ, тудын дене мутланаш, эреак перегаш ӱжын возен. Тыге В.Ӱ. кажне шке почеламутыштыжо кӱлешан йодышым тарватен да шымлен лектын. Нунын школышто, йочасадыште кучылташ моткоч пайдале. Шочмо йылме вияндыме шотыштат полша.
 
== Ойлымашыже-влак ==
Тунам тудо гай шемер калык гыч лекшылан тунемаш корно пеш шыгыр ыле: шке окса дене тунемаш лийшаш огыл, казна чот дене поп лиймыла адак кугурак учичылыш лекмыла веле лиеш ыле. Тудолан поплан туныктымо школыш пураш вереште. Тушечын кум ий гыч 1906 ийыште тунем луктын.
Марий йоча прозышто В.Ӱ. шке волгыдо сылнымут кышажым коден. Тудо икшывылан возымо прозылан шочашыже полшен. [[Сергей Григорьевич Чавайн]] дене пырля ӱшанле негызым пыштен манаш лиеш. 1909 ийыште «Марла ойлымаш-влак» сборник лектын. Писательын йочалан лудаш возымо ойлымаш-влак шке тӱсышт дене ойыртемышт уло. Нуно утларакшым калык ойлымаш, мыскара, шулдыран мут-влак негызеш чоҥалтыныт. Автор пеш кӱчыкын икмыняр ой дене гына раш возен моштен. В.Ӱ. тыгак Л. Толстойын, К. Ушинскийын да молынат ойлымашышыштым шочмо йылмыш кусарен. Марий тӱсым пуэн. Икшывылан темлыме кажне изи ойлымаш могай-гынат кӱлешан йодышым шынден, мутлан, «Шултыш кинде» ойлымашыште автор шурным ончен куштымо нерген каласкала илышыште кресаньык пашан пеш кӱлешан суапле улмыжо палемдалтеш. Йоча-влак кресаньык пашалан модыш гочат кумылаҥыныт. Лач тыгай шонымаш дене «Темрай ден Топкай» ойлымаш шыҥдаралтын. «Мӱкш пакчаште» ойлымаш паша усталык нерген мутым лукмо. Южо произведенийлаште порылык, ончыкылык рвезе тукым нерген шонымаш раш палдырна. Мутлан, «Шоҥгын вашмутшо» ойлымашын геройжо – илалше еҥ. Тудо кушкын толшо тукымлан сайым, порым ыштен кодынеже. В.Ӱ. йоча прозышто мыскарам вияҥдымаште тышен. Айдемын посна ситыдымашыжым мыскара йӧре ончыктен. Теве «Шамкай куван чывже» ойлымаште опкын койыш ваштареш виктаралтын.
 
== Лукмо книгаже-влак ==
Попланже ишым кае, Озаҥышак Каван ер воктенсе семинареш коден, тӱрлӧ йылме дене кнага возкалыме, лукмо верешыже. Кнагаже пеш шотанак огыл ыле: шукыжо Крестос тыныш савырыме, вес туня илыш нерген да монь. Ту кнага-влак воктенак тудо шкеак моло тӱрлӧ кнагамат лукташ тӱҥалын: марий календар, тӱрлӧ чер поремдыме, марий муро, тушто йомак тошто мут, молыжат. Кнага лукмаште моло марийат полшышо шуко лие.
Марла
 
# Вес марла кнагакнига▼
Кнага лукмо, шалатыме деч посна адак моло пашамат ыштен: вес семинарыште, ӱдыр-влак туныктымаште, марий йылмылан туныктен, тунамак мутерлан тӱрлӧ кӱлешан марий йылме гыч погаш тӱҥалын. Тудо коклаштак адак кугу школыш тунемаш пурымылат ямдылалт шоген. Тӧчен-тӧчен 1913 ийыште Озаҥысе кугу школышкат тунемаш пурен.
 
1917 йыште тудын тунем лекшашеш Российыште революций(рэволӱтсий) тӱҥале. Тунамсек марий йылмылан, марий йылме дене возкален тӱрлӧ-тӱрлӧ кнага лукташат корно кумдан почылто. 1917 ий, 25-ше августышто Ӱжара лӱман кугу марла газет лекташ тӱҥале; газет вашталмешке тӧрлатен возкалшыже лийын шоген. Газет деч посна тӱрлӧ-тӱрлӧ марла кнага шуко луктылто. Тудын шке возымо кнагаже-влакат молын возымаш гыч поген лукмыжге кугуракше тыгай улыт:
▲# Вес марла кнага
# Марла чот
# Тӱрлӧ чер поремдыме
# Марий мут
# Почеламут (кок кнагакнига)
# Тӱрлӧ марийын кумалтыш мутышт.
# Марий муро (каккок кнагакнига)
 
Руш йылме дене лукмо тыгайлекше:
# Марий йылмын законжым ончыктымо
# Мужедше, юзо, мужо-годым ойлымо кокла
 
==Дело федералистов==▼
1917 ий годсек тӱрлӧ-тӱрлӧ марла кнагам савыктымаште тӧрлатен илен. Кум-ныл ий гыч Марий кундемыште [[Чарла]] олашке верештен. Тушто "педтехникум" лӱман школышто марий йылмылан туныкташ шогалын. Школ деч посна жапын-жапын курс ыштылмаштат марий йылмыланак туныктенилен.
[[1931]] ийыште "[[Дело федералистов]]" почмо. Васильевым арестоватленыт. 1932 ийын, Пеледыш тылзын 5-ше кечыныште эрыкым пуеныт. [[1937]] ийыште, вес арест деч ончыч ([[Сталин репрессий]] годым) [[Йошкар-Ола]] гыч шылен, вара [[Марий Эл]]ыш [[1939]] ийыште гына пӧртылтен, адак шанче пашапашаш сомылым ыштен тӱҥалынпижын, Йылмышанчефилологий доктор лийын, [[1961]] ийыште<sup>??</sup> колен.▼
 
== Тыгеак ончо ==
▲==Дело федералистов==
* [[Сергей Чавайн]]
▲[[1931]] ийыште "[[Дело федералистов]]" почмо. Васильевым арестоватленыт. 1932 ийын, Пеледыш тылзын 5-ше кечыныште эрыкым пуеныт. [[1937]] ийыште, вес арест деч ончыч ([[Сталин репрессий]] годым) [[Йошкар-Ола]] гыч шылен, вара [[Марий Эл]]ыш [[1939]] ийыште гына пӧртылтен, адак шанче паша сомылым ыштен тӱҥалын, Йылмышанче доктор лийын, [[1961]] ийыште<sup>??</sup> колен.
* [[Павел Глезденёв]]
 
== Негыз ==
* [[Марий Эл Радио]]н архивыште Наташа Пушкинан ямдылыме материал негызеш возымо.
* Ӱпымарий. Марий мутер. Тӱрлӧ вере илыше марийын мутшым таҥастарен нергелыме кнага. СССР Калык-влак Рӱдӧ савыктыш. Моско, 1926.
* Кондратьев А.А. Марийский ученый и просветитель В.М.Васильев, Уфа, 2009
"https://mhr.wikipedia.org/wiki/Васильев,_Валериан_Михайлович" гыч налме