Плутон

Плутон (134340 Pluto) - Кече системыште ик эн кугу карликовый планете, транснептун объект, 9/10 кугыт дене кече йыр пӧрдшӧ кавасе объект. Ондак Плутон планета тӱшкашке пурен, но кызыт астроном-влак тудым Койпер поясыште эн кугу карлик планетылан шотлат.

Койпер астероид поясын моло объект семынак, Плутон шукыжым ий да кӱ породо-влак дечын шога да тудо палынак изи: Тылзе дечын нелытше 5 пачаш куштылгырак, кугытшо дене - 3 пачаш. Плутонын пӧрдмӧ орбитыже кугу эксцентрицетан да эклиптика шотышто чот тайныше.

Орбитын эксцентричностьлан кӧра, Плутон кече деке 29,6 луаш астрономический единице ( 4,4 миллиард километрлан) лишемеш.Тиде Нептун планете дечынат лишкырак. Тунамак тудо 49,3 астрономический единицылан (7,4 миллиард километрлан) торлен кая. Плутон да тудын Харон спутникшым кокыте планете семын ончат, нине планете вистемын барирӱдыжӧ объект-влак дечын тораште верланен. Калык кокласе астрономический ушемын ойлымыж почеш, вашке Плутонын спутникше Харон спутник лиймым чарна. ТУдлан сандалык реестрыште посна лӱмым, кодым пуат. Плутонын тыгак эше кум изи спутникше уло: Никта ден Гидра.Нуным 2005 ийыште почыныт да P4-эн изи 2011 ий 20 июльышто шымлымашке логалын.

1930 ийыште почмо дечын вара 2006 ий марте Плутон Кече системын 9 планетыжлан шотлалтын. Но 20 курым мучаште 21 курым тӱҥалтыште астроном-влак шуко сандалык объект-влакым почын шымленыт. Нунын коклаште Квавар,Седна, Эридам палемден кодаш лиеш. Эрида Плутон дечын 27% нелырак. 2006 ийыште Калык кокласе астрономический ушем "Планета" терминлан умылтарымашым пуен. Тиде умылатарымаш Плутон планетылан келшен толын огыл, сандене тудым карликовый планете тӱшкаш пуртеныт. Тудлан № 134340 номерым пуеныт Изи планете влакын каталог почеш.

Плутон лӱмеш Мландыштына химий ужашлан лӱмым пуеныт:плутоний.

Планетым почмо историй

1840-ше ийлаште астроном Урбен Леверье Нептун да Уран планете дечын тораште улшо эше икмыняр сандалык объект нерген мутым луктын. 19 курымышто умбакыже Нептуным да Ураным шымлымаш ончыктен: Уранын орбитын трук вашталт кайымылан Нептун веле огыл титакан, а вес планете.

1906 ийыште Бостон олаште илыше Персиваль Лоуэлл , кудыжо 1894 ийыште Лоуэло обсерваторийым почын, Кече системыште 9 планете улмо шотышто кугу проектым каҥашымашке луктын. Тиде планетылан "Х" лӱмым пуен. 1909 ийыште Лоуэлл ден Уильям Генри Пикеринг у планетын координатыжым , кушто верланымыжым шотлымо иктешлымашым ончыктеныт. Лоуэлл тиде планетым 1916 ий марте, колымешкыже кычалын, но муын огыл. Но жап эртымеке пале лийын 1915 ий ӱярнян 19 кечынже Плутонын кок удан койшо снимокшо содыги лектын улмаш , но нигӧат тӱткышым тудлан ойырен огыл.

Мэунт-Вильсон обсерваторий тыгак Плутон планетым почмаште тыршен да 1919 ийыште кугу почмашым ыштен. Но адак нигӧ уто тӱткышым ойырен огыл. Лачак тиде ийын милтон Хьюмасон Плутоным фотопластинкыш луктын. Ик снимокышто Плутон фотпластинке эмульсийын локтылалтме верышке логалын, а вес снимокышто планете ужашыж дене вес шӱдырышкӧ возын. 1930-шо ийыштат Плутоным архив снимокышкат пыкше гына палдырнен.

.