Токмурзин, Илья Михайлович: версий-влак коклаште ойыртем

Миллион-влак» роман - марий прозышто империалист саман гыч социалистический революцийышке вончымо жапым ончыктышо эн кугу произведений, тудын ме мут коклаште садаиктак чыла умылен лудына.<br />

«Ушменыште илыме годым «Миллион-влак» романым сераш тÿнале. Керосин лампе тул дене йÿдым воза ыле. Ик-кок главам серен пытарымöнгö, ачам пырля ыштыше ик-кок туныктышым ÿжын да нунылан лудын, шонымаштым каласаш йодын, вара тиде ой-канаш почеш тöрлатылын. Ушмен ялыште «Миллион-влак» романын кокымшо ужашыжат серен пытаралтын да Йошкар-Олаш колталтын ыле, но кушко тудо каен, кушко пурен, кызытат пале огыл»,-тыге воза кумшо эрыже Роберт Токмурзин. Кокымшо ужашыште граждан сöйыштö кучедалмым, Совет властьын умбакыже виянмым, кресаньык илыш тöрланымым сÿретлен. «Миллион-влак» романным возымыж годым нерген Башкир АССР, Калтаса районысо «Ленин корно» газет да « У вий» журнал увертареныт. Романын рукописьшым Валентин Борисович Исенековлан Писатель ушемыш нангаяш кучыктен. Илымыж годым печатлаш келшышын ямдылен шуктен огыл, черновикшым веле возен, сандене тиде произведенийым авторын колымыж деч вара литературно тöрлаташ логалын. А эше ондакрак тиде кагаз орам Шабдар Осып ончен, йонылыш-влакым палемдылын, Георгий Ефруш рецензийым возен.<br />

И.Ломберский романыште икымше империалист сарым ончыкта, кугужан сарыште миллион дене шемер калыкын орланен илымыжым да тудын буржуазий ваштареш шогалаш ямдылалтмыжым сÿретла Первый империалист сар жапысе илышым сайын пала, чылажымат шке шинчаж дене ужмо романыште раш коеш. Идейжылан Эрнестын ойлымыжо шотлан толеш: «Миллион-влак сöйыштö орланат, шке вÿрыштым йоктарат…». Тиде корнылаште раш коеш: империалист сарыште шуко ен пытен; самырыкше, шонгыжо- чыланат сай илышым ыштымаште вуйыштым пыштеныт, вÿрыштым йоктареныт. Романысе герой-влакынат сай, тыныс илышым лишемдымаште кугу надырышт уло. Нуным кум тÿшкалан шелаш лиеш: тÿн герой-влак; кокымшо планан герой-влак; эпизодический герой-влак. Тÿн геройлан Чапайым, Сергейым, Илья Токмурзиным, Павел Рублёвым шотлаш лиеш. Фронтышто нуно лÿддымын кредалыныт. Кугыжан «пий-влакше» деч чакнен, шылын илен огытыл. Умылтарымаш пашам эскеренрак эртарен шогеныт. Шемер калыкым буржуазий ваштареш шогалтымаште кугу надырышт уло. <br />

Кокымшо планан герой-влак романыште почеш кодын огытыл. Зорин, Ахмет тиде тÿшкам чумырат.<br />

Эпизодический герой-влак произведенийыште ик жап веле койыт. Мутлан, Карл Моисеевич. Моско гыч толшо ен, докторлан ышта. Салтак-влаклан погынымаште сöй нерген каласкала,тудын оккÿллыкшым умылтара. Карл Моисеевич поро айдеме, моло ротный гай огыл. «Салтак-влаклан «ты» манын ок ойло, эре «вы» манеш». Эпизодический герой-влак сай, ласка илышым ыштымаште изи огыл рольым модыт, кажныжын надырже уло. Осал ваштареш кучедалмыштым тÿналтыш гый мучаш марте эскераш лиеш.<br />

Роман мучко революций идейым шарымаш раш коеш. Кугыжан армийын шолдыргымыжым, тушман ваштареш кредал кертдымыжым писатель моштен ончыктен. Но тидын годым иктым шотыш налын огыл шоналтеш: кугжан самодержавийже нигунам шке патриотизмже дене ойыртемалтын огыл. Первый империалист сар жапыште кугыжан еш йыр тÿрлö шпион да предатель-влак чумыргеныт. Тидыжым ме романыштат эскерен кертына. Мутлан, Ильямытлан, фронтыш толмеке, осал ротный логалын. «Дежурныйым йолт да йолт сопкалаш тÿналеш. Тылзат пеле запасной батальонышто илышна, ик дежурныят кыралтде ыш код», -каласалтеш роман тÿналтыште.<br />

Сарыште тöра-влак, «кугыжан опричникше-влак» озаланеныт гын, фронт вес могырышто кулак-влак тыглай шемер калыклан эрыкым пуэн огытыл. Чыла тидым шотыш налаш гын, романыште драматический пафосым ончыкташ лиеш, коклан трагический кумылымат шындарыме.<br />

Психологизм «Миллион-влак» романыште келге огыл. Утларак тÿткышым каласкален кайымылан ойырымо. Посна ик ойго уке. Кажныжын шке ойгыжо, шонкалымыже, шÿм-чон йöсылыкшö… Автор герой-влакым произведений мучко эскера: кö могай туткарыш логалеш, кузе умбакыже илыш корныжо вашталтеш.<br />

Произведенийысе чыла событий фронтышто эрта. Тыште Смоленск, Минск, Польша нерген колаш лиеш. Салтак-влакым фронтыш Сибирь гоч Белоруссийыш нангаят. «Сибирь гыч лекмыланна лу кечат лие. Латикымше кечылан Смоленск олаш миен шуна. Минскыш миен шумекына, йÿдым Койданово станцийыш шуна…»,-ойлалтеш романыште. 168-ше запасной батальонын, 37—ше Сибирский, 220-шо Скопинский, Туркестанский, 218-ше Горбатосвский полк-влакын лÿмышт ушештаралтыт. Илья Токмурзинын Сергей изаже тыгай адрес дене фронтышто верланен: « Действующий армий, Западный фронт, 35-ше корпус, 67-ше девизий, 267-ше Вышне-Волоцкий полк, 11-ше рота, 3-шо взвод». Павел Рублёв вес вере логалын: «Западный фронт,72-шо Сибирский полк, 2-шо рота». Ильямытын полкышт Сервич энер воктене верланен. 1917-ше ийым Илья Токмурзин, сусыр, Моско оласе госпиталеш вашлийын.<br />

Романым автобиографий сынан манаш лиеш. Уло произведений икымше лица дене каласкалыме событий-влак негызеш чоналтеш. Тидым тÿн герой Илья Токмурзин шуктен шога, каласкалыше семын лектеш, кугу рольым модеш. Илья Токмурзин сарын нелылыкше, йöсö илыш, тÿрлö ситыдымаш нерген раш каласкала. Лудмо гоыдм тыге чучеш, пуйто тый шке сарыште улат, чыла нелылыкым шке чытет…<br />

Писатель фольклор материалым кучылтын. Теве Петро пайремым Токмурзин окопышто кийымыж годым шарналта: «Эрла Петро кече. Эх, могай чевер пайрем! Эх, илыш! Эрла пошкудо ялыште пайрем. Ӱмаште Петрошко мийышым. Манюкат мийыш. Школ йымалне кутырен шинчышна. Йырым-йыр уржа ÿпш. Коклан-коклан гына карш ден пулдырчо кычкырыме йÿк шокта. И вот таче тоже Петро касс. Йырем пулемёт йÿк шокта. Да, илет гын, чылажымат ужат улмаш!...». <br />

Муро гоч марий калык кеч-кунамат куанымат, ойгымат ончыктен кертын. Тыгай корныла улыт:<br />

«Ош Вичынат келгыжым шинчем ыле гын,<br />

Ом шинчылдал ыле дыр пуш нереш. <br />

Тыгеракын лийшашым шинчем ыле гын, <br />

Ом шочылден куш ыле авам деч». <br />

Жанр шотышто ÿчашымашат уло. Иктышт произведенийым хроникально-документальный маныт, весышт роман-мемуарлан шотлат.<br />

«Миллион-влакым» хроникальный роман манаш шуко келшыше амал уло. Действий тыште ик кумдыкым налеш-действующий армийыште каен шога, почела-почела эрта. Иктым весе алмашта, весым-кумшо… Ончыч салтак-влак армийыш толыт, вара нуным фронтыш колтат. Сöйыштö илыш умылымашышт кушкын толеш. Шкештат шуаралтыт, бой годым кучедалыт, сусыргат, колат, пленыш логалыт, уэш пöртылыт… Икманаш, действий ик жап гыч весыш огеш тöрштыл, а почела кая. <br />

Роман-мемуар манашат нимогай чарак уке. Тудо писательын империалист сарым шарнымыже семын возалтын. Тыште келшыме йолташ-влак нергенат шуко уло. Тиде шучко сарым автор шонен луктвн огыл. Южгунамже империалист сарым пацифистым шинчаж дене ончен сÿретла. Романын геройжо-влак сар ынже лий манын тыршат, тудын ваштареш кучедалыт. Но тиде империалист сарым поян-влак ваштареш сарыш, граждан сарыш савыраш кÿлеш, тунам гына шемер калык утла. Илья Ломберский тидыжымак виян, раш сÿретлен огыл. Содыки романным хроникальный ролманлан шотлыман. Кузе ончыч каласен кодымо, действий хроникально, икте-почеш весе, почела эрта.Мемуарланже ситыдымаш-влак вашлиялтыт, чын факт-влакым ончыктымо огыл. Тыгай экшык теве молан лийын: Илья Ломберский илыш корныштыжо мом ужын-колын, тудым возаш тыршен, а ужмо колмыжым иктешлен ончыктмо деч коранын. Адакшым тидымат каласаш кÿлеш: романым автор илымыж годым черновикшым веле возен, сандене тиде произведенийым авторын колымыжо деч вара литературно тöрлаташ логалын. <br />