Шабдаров, Иосиф Архипович: версий-влак коклаште ойыртем

Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
2 корно:
 
== Йоча да самырык жапше ==
Шабдар Осып Шернур кундемысе Изи Лужалу ялыште 1898 ий 27 мартыштеӱярня тылзыште йорло кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич, ял озанлык, столяр пашам ыштен. Писательын аваже – Мусий Марья – тулык удырӱдыр, Чодыраял гыч лийын. Мария Мусиевна самырыкше годымак шодо пуалме дене черланен колеколен. Неле паша дене лунчыргышо, пелесокыр ачаже ныл шочшыжо – кум эргыже да ик ÿдырже – дене кодын. Осып изирак эргыже лийын. Тулыкеш кодмек, Осып шуко неле – йöсым, йуштö – шокшым ужын.
«Илышем» луманлӱман статьяштыже Иосиф Архипович тыге шарна: «Мыйым ончен –куштен шогышо нигоат лийын огыл. Ты жапыште авам пуртуспӱртӱс лийын: кенежымкеҥежым олыкышто, пасушто, чашкерлаште вуй орам дене турлотӱрлӧ мурым (южгунам шке гыч шонен лукмым) мурен коштам ыле, адак пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йоратенам».
Шабдар йорло еш гыч улмаш гынат, тунемашак тыршен. Анна Архиповна, писательын шужаржешӱжарже, тудын йоча жапше нерген тыге ойлен: «Осып Мустаевысе земский училищыште ныл ий олмеш кум ий тунемын. Школ вуйлатыше да учительжылан С.И.Куклин ыштен. Рушла ойлаш кумыланденкумылаҥден. Шкежат тудо руш ыле гынат, марий йылмым сай шинчен. Тудо, ончыл шонымашан туныктышо, йоча – влакым тыршен шинчымашым погаш, пасу пашам йоратен ышташ туныктен.
Йочаж годым Осып пешак чулым, чыла ыштен моштышо йоча лийын. Тудын поян фантазийже, эре у модыш – влакым шонен моштымыжо, йоча – влак коклаште «командир» улмыжо ушештаралтеш. Южо йочаже урокым кодекоден налеале школыш коштмым чарнен гын, Осып тудым портылтенпӧртылтен моштен».
Мустай нылияш туналтыштуҥалтыш школым кум ийыште пытармек, 1909 – ше ийыште тудо Шернурысо земский кокияш училищышке тунемаш пура. Йорлылыклан кöра умбакыже тунемаш каен кертын огыл. Тудо ачажлан озанлык пашаште полышеаленполышкален: куралын, тырмален, кÿтÿм кÿтен, йыдалым ыштен, пижергым пидын, улан-влаклан шурным шияш коштын.
Тарзе, кÿтÿчö илышыжым шарналтен, Шабдар, педтехникумым пытармекыже, «Кÿтÿчын мурыжо» (1923) сылне почеламутым возен:
Кумда тÿня – суртем уло,
 
Кумда тÿня – суртем уло,
Вольык кÿтÿ – сай ешем,
Изи шÿвыр – танемтаҥем уло,
Ужар олык – тöр вакшем.
Каван печет – шемылай кожер,
Мÿкш отарем – пундышла.
Пура –пÿрем – яндар энерэҥер,
Уло пого – муш сола.
Ой, шÿвырем, шÿвырем, -
26 корно:
Шÿмем – кылем нöлталтеш…
 
Яра жап годым эреак сылнымутан книгам лудын. Рушарня еда Шернурыш миен, кок-кум книгам конден. Руш йылмым палымыжлан кöра тудо рушдарушла вес элласе классик – влакым чарныде лудын шоген. Шукыжо роман-влакым – Майн Ридын, Фенимор Куперын, Жюль Вернын, Луи Буссеранын, адак тÿрлö путешествий нерген возымым йоратен. Мöнгыштыжö улмыж годым адак кÿслем шокташ, сÿретлаш йöратен.
Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл.Тудын икымше писательже Сергей Григорьевич Чавайн лийын, а чын литературный корныш лекташыже А.Ф.Конаков полшен. Сергей ЧавайынЧавайнын «Марий калыкын тошто илышыж гыч» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече марте сондык пундаштыже арален.
1917 ийыште февральпургыж гыч октябрьшыжа тылзе марте Иосиф Архипович Кунгур олаште служитлен. Учебный командыш пурен тунем лектын. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шоген. Революций лиймеке, тудым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайленыт. СентябрьИдым тылзыште пеш чот туешкен, ныл арня коспитальыштегоспитальыште кийымеке, кум тылзылан монгыжомоҥгыжӧ колтеныт.
Октябрьын сенымыжсеҥымыж нерген уверым тудо монгыштомоҥгышто куанен вашлийын. Икмыняр жап Токтай-Белякыште счетовод курсышто тунемын, кооперативыште, вара Шернур ЧК – ште пашам ыштен. Тиде жапыштпкжапыштак яллашке лектын, у илыш нерген докладым, беседым эртарен, бандит – влак ваштареш кредалын.
Ончыкылык писательын илышыштыже у йыжынйыжыҥ палемдалтеш. Тудо 1918 ийыште Шернур селаште почылтшо педагогический курсыш (вара тудо техникумыш савырна) тунемаш пура.
«Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияневияҥе. 1919 ий гыч пьесым , почеламутым возкалаш туналымтуҥалым. Тунамак кугу культурно – просветительский пашам эртарышым, турлотӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым… Шарнем, 1919 ийыште, шошо велеш, «Йошкар кече» газетеш мыйын «ШудырШӱдыр» луманлӱман почеламутем печатлалте. Куанымаш нимучашдыме ыле. Тылеч вара чучкыдынакчӱчкыдынак «Йошкар кече», «Марий комунист» газетлаш почеламут – влакем печатлаш тунальычтуҥальыч. Тыге мый поэзий корныш лектым», – возен Шабдар шкеж нерген.
1918 – 1923 ийлаште техникумышто тунеммыж годым Шабдар 50 наре почеламутым, пьесе – влакым возен, В.И.Ленинын илыш корныжым марий йылмыш кусарен.Тунамак драмкружок – влаклан ныл пьесым ямдылен – «Йыпше теме», ЭнгакланЭҥгаклан тонгактоҥгак», «Шолем», !«Илыш йыжынйыжыҥ». Но нине пьесе – влак жапыштыже савыкталтын огытыл, варажым йомыныт. Почеламутшо – влак «Йошкар кече», «Марий коммунист» ( «Марий илыш» ), газетлаште лектын шогеныт. Теме да идей шот дене нуным кок тушкалантӱшкалан шелаш лиеш: агитационно – просветительский почеламут – влак да пуртуспӱртӱс нерген.
Сылнымут корныжо
Шабдар сылнымут корныжым поэт семын тÿналынтÿҥалын, Шернурышто тунеммыж годым да варажымат почеламут ден муро-влакым возен шоген. Тиде пашаште тудым эн ончычак революций саман, шемер калыкын у, йонгыдойоҥгыдо илышыш лекташ тÿналмыжетÿҥалмыже кумыланденкумылаҥден шогеныт. Шернур педкурсыштат тунам илыш шошо вудшорвӱдшор семын шолын. ТурлоТӱрлӧ могыр гыч толшо ÿдыр-рвезе-влак шинчымашым погеныт, калык коклаште умылтарымаш пашам шуктен шогеныт, спектакль ден концертым шынденыт. Тунемше кокла гыч южышт почеламутым возаш теналыттӱҥалыт, кид дене возымо журнал-влакым луктедат.
Шабдарын «Помыжалт, марий!» икымше почеламутшо 1918 ийыште сералтын:
 
46 корно:
Тыйым лектын ончалеш!
 
Тудо туналшетӱҥалше поэтын вуйыштыжо техникумыш пурымыж деч ончычак шочын улмаш, кагаз умбакӱмбак гына изиш варарак возалтын. Тидын нерген Шабдар 1935 ий 12 майыштеагаште «Марий коммунеш» лекше «Кузе тунальымтӱҥальым» шарнымашыштыже шкежак каласкален пуэн.
Граждан сар жапыште, 20 – шо ийлаште самырык авторын ятыр почеламутшо песатьышпечатьыш логалеш, тунамак Шабдар шемер марий калык ончылан шкенжым уста поэт – лирик семын ончыкта. Тиде жапыште тудо «Тунемза», «Волгыдышко», «ТанемланТаҥемлан», «Рвезыже, ончыко каена» да моло почеламутлам воза.
Шкенжын «Волгыдышко» (1918) лирический произведенийыштыже тудо у илышлан куана, тунемаш, Совет властьлан полшаш ÿжеш, кугыжан тюрьма гыч утлен, шемер калыкын эрыкыш лекмыжым саламла:
 
Ынде, родо, тарване!
Кечет шангакшаҥгак легылден,
Казаматетшым коден,
Эрык дене куане!
 
1921 ийыште, Марий автономный область почылтиекепочылтмеке, Шабдар Осып марий калыкын автономий лÿмеш «Эй, шемер арий, йывырте!» моктем мурым воза. Автор калык – влакым ваш – ваш келшен илаш, пашам у семын ышташ ÿжеш:
 
Тÿрлö вер гыч рогыненпогынен,
Ик сай ойым пидына.
Канаш кылым чот моктен,
67 корно:
 
«Йывырте!» почеламутын да мурын историйже нерген марий журналист Гейсий Зайниев «Эй, шÿмбел, йывырте» статьяштыже тыге возен: «О.Шабдар «Йывырте!» почеламутшым Бирск олаште лекше «Маяк» газет редакцийыш колтен. «Йолташ – шамыч, лиеш гын, ты почеламутым печатлыза!» - манын. Тудын почеламутшо газетеш савыкталтын.
Тыгеракын, Шабдарын «Йывырте!» почеламутшо Шернур мландеш шочын, эрвел марий кундемыште калык коклаште шарлен. Тышан тудын чын илышыже тÿналынтÿҥалын. Кокымшо гана вич ий гыч шочын – ындыжеындеже Марий автономийын рÿдö олаштыже – Краснококшайскыште.
Марий калыкын мурызыжо, И.С.Палантай, талант композитор, «Йывырте!» почеламутлан волгыдо, марш гай сеемымсемым возен
1 – ше март, 1926 ий, Марий областьыште Совет – влакын VI съездышт эртен. Концерт лийын. ДирижерДирижёр кидшым нöлталеш, йÿксö шулдыр семын солалтен колта. Тунамак у театр куатле сем дене темеш…
20 – шо ийлаште поэт тÿрлö газет ден журналлаште савыкталтын, шке мастарлыкшым чарныде таптен: моло поэт – влак семынак калык творчествылан энертенэҥертен, руш классик – влак деч тунемын, литературышто шке поэтический йÿкшым онареноҥарен, у йöн – влакым кучылтын.
Шабдарын 1929 ийыште «Кÿсле йÿк» первый почеламут сборникше лектын. Тушко 1918 – 1928 ийлаште возымо почеламут – влак пуреныт.
Иосиф Архиповичын лирик талантше поснак пÿртÿсым сÿретлымаште палдырна. М.Шкетан шкенжын статьяштыже возен: «Шемер марийым, марий поэт ден писатель – влакым шочмо пÿртÿсым алал кумыл дене йöраташ И.А.Шабдар туныктен.