|
'''Осмин Йыван'''- кумдан палыме марий поэт, кусарыше, шочмо элым моктышо патриот.
== Икымше почеламутшо-влак ==
30-шо ийлаште марий поэзийыш, шошо вÿдшорла мÿгырен, самырык талант йогын пурен.Чын, первый жапыште у автор- влак икте-весышт деч пеш кугунак ойыртемалтын огытыл. Но вараже, тÿрлö семан йÿкыштым почын, оҥарен, шке творческий корныштым муыныт да калыклан кумдан палыме лийыныт. Нунын кокла гыч ик ончыл верыш Иван Осмин лектын.
И. Осминын первый почеламутшо эше 1931 ийыштак печатлалтын, а «У тукым» сборникше лач Нылле ий ончыч савыкталтын. Тылеч вара тудо шуко книган авторжо лийын поэтын возымыжым таче палыдыме, очыни, ик марий еҥат уке. Да марий веле мо: ынде тудын сылнымутшым мемнан элысе тÿрлö калыкат шке йылмыж дене лудеш.
Мутат уке, илыш корно нигунамат виктарыме воткандырала иктöр ок шуйно. Мемнан йолташланат тынар жапыште йÿштö-шокшо ятырак пернен, куан ден ойгымат ужаш логалын. Но мурызо шке йöратыме пашаж деч ик жапланат ыш кораҥ, шерге Музалан эреак шÿмышкем кодын.
Возем гын кеч ик чапле мурым,
Мый эн пиалан улам,-
серен ыле тудо ятыр ий ончыч. Ме таче кугешнен ойлен кертына: ик муро гына огыл,а ятыр тÿжем чапле строка тудын перож йымач лектын да калык шÿмеш вераҥын.
Мо дене вара мыланна И. Осминын поэзийже шерге? Кушто тудын илыш вийже? Тиде йодыш-влаклан тÿрыс вашмутым пуаш кÿжгö монографий кÿлеш, садлан кызыт поэтын сылнымутшо да ойыртемже нерген икмыняр шонымашым веле ойлынем.
Писательым илышын чурийончыш ден градусникше, калыкын пылыш ден шинчаже, уш-акыл ден шÿмжö маныт. Тыгай кукшо лумым сулен налаш, талант деч посна, илыш йыжыҥымчын ыҥлен мошташ да шочмо эл ден калыкым уло чонын йöраташ кÿлеш. Эше тидат шагал: нуным сылнын сÿретлен пуыман, лудшо еҥ деке образ гоч намиен шуктыман. Уке гын чылажат яра декларацийыш гына савырна.
Мылам ок кÿл моло илыш!
Лачак лийже тиде шÿлыш!
Лачак тиде мланде лийже,
Эрык мланде - моторем!
Тудын садеран чурийже
Чот пеледше ÿмыреш!
Поэтын тыгай ойжым творческий кредолан - рÿдö корнылан шотлаш лиеш, вет эн сай произведенийлаштыже тиде раш почын пуалтын. Поэт шочмо эллан, совет калыклан поро кумылын, психологически келгын возымо ятыр почеламутым, поэмым пöлеклен.
== Муро дек шÿмаҥмыже ==
И. Осмин - ура чонан мурызо. Садланак кеч-могай темым тарвата гынат, тушко уло шÿмжым пышта, лирический шÿлышым пуа. Чын мастар тыгаяк лийман. Иван Осминын поэзийыштыже тыглай сылне мут гына огыл, поро шонымаш, герой дек шÿмаҥдыше ойсавыртыш, ныжыл шомак поснак сымыстарат; нуно огыт лий гын, поэзийын чыла ямжат йомеш ыле. Тышкат творческий фантазийымат, келыштарыме таҥастарымашымат ушыман.
И. Осминын возымаштыже таҥастарымаш моторлык веле огыл, тудо шинчалан койшо, чатката, ала-мом гынат шижтарыше. Мутлан, кас «мардежым пуале да ший тылзым шуыш каваш», «тылзын ош ялукшо перна шÿргышкем». Теве чайка чоҥешта: «Мурен - шÿшкен, пöрдын, теҥыз кайык öрдыш, кайыш кадыргылын, южышто онгешталт». Моткоч раш сÿрет. А тыгайже поэтын садвечыштыже - ÿрö дене!
Осмин пÿртÿсым пеш йöрата да умылен мошта. Но тудын пÿртÿсшö ончен куанаш огыл, а илыш семынак уэм, вашталт толеш. Пейзаж гоч ме еҥ-влакым да нунын кугу пашаштым ужына. Лач тидыжак лудшо еҥым вургыжтара, шочмо вер-шöрым йöраташ, тÿзаташ тарата.
== Шымлыме пашаже-влак ==
Иван Ивановичын йылмыже пеш лывырге, марий тÿр гай, маныт. Чын шомак! Но кушеч тудо мурызо дек толын, могай памаш гыч чымалт лектын? Фольклор гыч, калык муро ден йомак гыч, калык мут ден легенда гыч. Тиде шотышто кызытсе ик марий поэтат танасен ок керт. Мемна фольклорым тудо рÿдō - вожшыге пала, такланак огыл 1945 ийыште, марий мурым поген, посна сборникым луктын ыле. Тыгай поянлыкым шке пашаштыжат моткоч устан, жален кучылтеш. Тыге шочыныт путырак онай «Керек», «Маска пылыш», «Сур пире», «Маска мÿй» йомак - влак, тыге возалтыныт, «Котырем Еремей», «Тали - дали гармонет», «Керебеляк шÿвыр» да моло муро - влакат. А тÿткын ончалза поэма ден почеламутлажым. Вет тушто йытыра коверысо чинче-вунчо семын волгалт йылгыжыт о*ай мыскара, ныжыл ойсавыртыш, тушто ден калык мут, муро семын чонеш логалше йыжыҥже…
Но тунамак стилизаций уке гаяк. Чыла тиде тÿрлем авторын шонымашыжым рашрак почын пуаш полша, пÿтынь возымым сöрастара. Мутлан:
{{ | цитата тӱҥалтыш |}}
Элнет воктен яндар памаш вÿдшым
Волен йÿмö жапет толжо ыле!
Керебеляк марийын ÿдыржым
Толын ужмо жапет шужо ыле!
{{ | цитате мучаш }}
Вет тыште авторат, луды муро йÿкат иктеш ушненыт, нигудыжымат ойыраш ок лий.
Шке гыч возымо дене пырля И. Осмин марий лудшо-влакым моло иза-шольо калыкын сылнымутшо дене палдарымаштат ятыр тыршен. Вигак каласыман: кусарымаш-неле паша. Но моло дене таҥастарымаште И. Осминын ик пайдале ойыртемжым палемдашак кÿлеш: тудо оригиналын ямжым лийме семын аныклаш тырша, но тунамак марий йылмылан келыштара. Мемнан шонымаште, моло кусарышыланат туддеч ятырлан тунемаш лиеш.
== Кучылтмо материалже ==
Иван Иванович кугыеҥ-влак дене пырля йоча-влакымат монден огыл. Тудын ÿшанле творческий корныжо лач тышечак тÿҥалын (“У тукым» сборник). Тулеч вара самырык тукымлан шуко книгам, почеламут ден мурым, йомакым пöлеклен. Нуно чыланат шке шотан, кумылым савырыше, йöршынак «осминский» улыт. Тыштат ой йоҥгалтмаш, йылме поянлык, фольклорым моштен кучылтмаш кумда верым налыт. Нуным йоча-влак йöратен, куанен лудыт. Тидлан амалжат уло, вет автор ушеш кодшо ойым чоҥен мошта, междометийым келыштарен пурта. Теве пÿтынек налына «Меран» почеламутым:
{{ | цитата тӱҥалтыш }}
Кож вуй гычын пÿгыльмö
Кырт-корт камвозеш,
Ош мераҥже лÿдын да
Ну, кудалеш, кудалеш.
Пылт-полт,
Пылт-полт
Койын кодо ош мераҥ.
Шылт-шолт,
Шылт-шолт-
Пералтале шиште таҥ.
Ош мераҥет
Эше чот,
Эше чот
Кудалеш.
Лот-лот-лот,
Лот-лот-лот
Тумынаже воштылеш.
{{ | цитате мучаш }}
Манме семын, нимогай комментарият ок кÿл. Йоча-влаклан лач тыгаяк илыше, эре тарванылше поэзий кÿлеш.
Иктешлен Каласаш гын, уста поэтна Нылге ий утла жапыште мыланна шуко оҥай книгам савыктен, марий поэзийым палынак кÿшкö нöлталаш полшен, пойдарен. Тудо мемнан коклаштак ила да пашам ышта, кÿлеш годым ой-каҥашым пуа, туныкта. А туддеч тунемаш шукылан лиеш: налме темым сылнын почин пушат, мыскарам пурген колташат, свежа мут ден интонацийым кычал муашат. Но эн тÿҥжö - илыш дене тöр ошкылаш, шочмо калыкым сымыстарыше ой дене кумылаҥдаш. А тидлан - чон эре самырык лийже, эре яндар сескемла йÿлыжö.
Марий поэт-влакын, шке поэмылаштым поген, посна сборникым лукмо опытышт тымарте уке ыле. Осминын тиде «Поэма-влак» сборникше ты шотышто первый опыт. Осминын тиде сборнике адак весе нергенат ойла: моло марий поэт-влак дене таҥастарымаште поэмым тудо утларак возен.
Тудын первый «Дозор» поэмыже 1933 ийыште возымо. Мутат уке, сылнылык шотышто тудо эше лушкыдо лийын. Авторым тыште колхоз пасум комсомолецын оролымыжо тÿжвал велым веле, событий шотышто веле интересоватла. Дозорышто ушло комсомолецын да тунам тудын суртшым йÿлалтыше подкулачникын образышт, нунын социально-психологический характерышт, конфликтышт тыште келгын почын пуымо огыл.
Поэтын кокымшо «Яндар» поэмыже сылнылык шотышто «Дозор» поэма деч сайрак гынат, тыштат гражданский войнасе событийным садыгак тÿжвач гына ончен сÿретлыме. Герой-влак кучедалыт, кредалыт, но нунын кöргö чоныштым почын пуымо огыл.
Осминын поэмым возымо мастарлыкше «Ава кумыл» (1936) поэмыштыже утларак почылтеш.
«Ава кумыл» поэмыште колхоз ешын поян пайремжым, колхоз илыш негызеш у еҥ-влакын кушмыштым, шоҥго аван чонжо рвезештмым, калык сознаний вашталтмым поэт алал кумылжо дене, келгын почин пуа. Еш пайремым тыште моткоч сылнын сÿретлыме. Тидын гоч поэт советский калыкын у илыш дене, пиалан илыш дене илмыжым сÿретлен.
Ава шочшыжым ончен куана, а вет тудын ÿдыржö ден веҥыже - Совет власть ден Коммунистический партийын ончен куштымо шочшышт. Сандене ава кумыл тыште шочмо элын кумылжо:
Вот тыгай вет, ава кумыл - эре шöртньö…
А кушан мотор кумыл шочеш?
Чот пеледше элна мыланна пешак шерге,
Чот йöратыше чоным почеш!
Муро ден кÿсле сем тыште - советский еҥ-влакын у кумылышт, пиалан кумылышт:
Йоҥгалтеш пеш умбаке кÿсле кыл вес семын,
Ялту семын кÿслезын парняже модеш.
Кузе эл вияҥеш, йыр пеледын,
Илышлан чот келшен, сылне мур кынелеш.
Осмин шке произведенийжым шукыж годым пеш шыма, сылне, куштылго йылме дене воза. Тиле качество поэты творчествыжым ятырлан кÿшкö нöлталеш. Тудын шуко почеламутшым мурен лудаш лиеш. Теве тыгак «Ава кумыл» поэмымыат куштылгын, мурен лудаш лиеш, молан манаш гын, тудо муро дене негызлалтын.
Осмин утларакшым колхоз паша нерген, пашам тыршен ыштыше колхозник - влак нерген воза. У илыш, улаҥше колхоз, пеледше сад, куанымаш, пиал - чыла тиде поэты творчествыштыже паша дене кылдалт шога.Теве «Патыр тукым» поэмым налаш. Тыште чынжымак пасу пашам патырын ыштыше еҥ - влак сÿретлалтывныт. Война годым пасу пашаште сеҥымашым поэт кугу кумыл дене акла, тудын патриотический смысылжым почин пуа. Тыгак «Шöртньö шыже» поэмыштат шочмо элын поян да мотор пÿртÿсшö колхоз калыкын пашам тыршен ыштымыж дене, тудын шке пиалже верч тыршен кучедалмыже дене иктешлен сÿретлалтеш. «Ош шÿшпык - влак» поэмыштат автор мотор ÿдыр - влакым йытыным моштен ончен куштымыштлан, кидпаша мастарлыкыштлан, шочмо элнан патриоткаже - влак улмыштлан уло кумыл дене мокта. Икманаш, илыш ден у еҥ - влакым поэты моктымыжо пашам моктымо дене кылдалт шога. Айдемын пиалже - пашаште, манеш поэт.
«Ава кумыл» поэмысе семынак «Сÿан», «Уна» поэмылаштат колхозник - влакын образышт, у тÿcышт, у илыш йÿлашт сÿретлалтеш. «Уна» поэмыште ава икшыве - влакым ончен куаныше еҥ гына огыл, а колхоз паша верч чот тургыжланыше еҥ. Тудо шке икшывыжым мöҥгыштö гына вучен ок шинче, шкежат эргыже деке Алтайыш шумеш уналыкеш коштеш. Тыге коштмыж годым тудо у илышым, у калыкым утларак ужеш, шкежат икмыняр уэмеш.
Моло поэмыже семын Осминын тиде поэмыжат илыщым шымлыме негызеш, чын илыш негызеш возымо. Тиде поэма нерген поэтын первый шонымашыже 1955 ийыштак шочын. Тунам автор Алтайыш йыдал чиен коштшо марий ватым ужын кутырен; тиде марий вате йыдалжылан верч корнышто кузе вожыл коштмыж нерген каласкален. Туге гынат, поэмы тÿҥ содержанийжылан автор тидым огыл, а марий ÿдырамашын илышым кузе умылымашыжым да аклымыжым налын. Поэмын тÿҥ идейже общественный интересым личный деч кÿш шындымаш. Тидым ме У Торъял пасушто колхозный йытын верч аван тургыжланымыж гоч ужына. Тидлан омыл мо ава Алтаеш ынеж код! Шкенжын чап пашажым тудо сурт сомылка дене ок вашталте. Тыште поэмы тÿҥ содержанийже, тÿҥ идейже. Икманаш, поэт мемнан элыште коммунизмым таче тырен чоҥышо рядовой колхозникын образным сÿретлен.
Осминын ятыр моло поэмылажат тыгаяк улыт. Нуным лудшо калык йöратен лудаш тÿҥалеш.
Осмин Йыван - шочмо муркаван ик эн чолга турийже. Тудын стихшым да поэме-влакшым луды лекмек, марий тÿрын шонанпылжым ужмыла, чевер кече лекме годым шиялтыш йÿкым колмыла чучеш. Нуно вия шÿлышан, мурсеман улмышт, ушан оным пуымышт дене чонетым тарватен куанларат.
Кудло ий утла Иван Иванович марий сылнымут садвечыште пашам нойыде ыштен, кумол наре книгам савыктен луктын.
А мураланыш корныжо эше нылымше классыште тунеммыж годымак тÿҥалын. Тудын пиалешыже, школышто литературлан кумылаҥдыше туныктышо-влак лийыныт. Иктыже, Сидоров Никифор Сидорович, Изи Корамас марий-С.Г.Чавайнын шочмо ялже гыч. Озаҥыште тунеммыж годым марий писатель-влак дене вашлийын, нунын нерген йоча-влаклкн каласкален, ятыр почеламутым наизусть ойлаш туныктен. Весыже, Татьяна Дмитриевна Атлашкина, марий художник Елизавета Дмитриенвна Атлашкинан шÿжарже лийын, акаж нерген моктанен каласкален, тудын сÿретан альбомным школыш конден ончыктылын. Кумшыжо, Иван Васильевич Коротков, Озаҥ олаште учительский семинарийым тунем мытарен да В.М.Васильев (ÿпымарий), И.С.Ключников (Палантай), М.С.Герасимов (Микай) дене келшен илен, нунын нерген вара литератур касым эртарен, Палантайын мурыжим туныктен.
1931 ийыште Осминын «У муро» лÿман икымше почеламутшо лектын. Тудо «Марий ял» газете савыкталтын. Йоча годсо илышыжым, школышто тунеммыжым шарнен, шоҥгеммешке, поэт тыге возен:
{{ | цитата тӱҥалтыш }}
Ала-кушечын у вий пурыш
Туле гай капыш. Кечыйол.
Модеш яндар вÿд дене урылт
Йочан шинчаштыже мочол?
Ме чарайолын, чаравуйын
Тöрген, шижде тул гай ошмам,
Столовыйышко куржна – школыш –
Ваш перкален кÿмыж совлам.
{{ | цитате мучаш }}
Марпеттехникумышто тунеммыж годым ончыкылык поэт литературный кружокын ик чолга членже улмашын. Йошкар-Олаште лекше газет да журналлашке возен шоген.
Тудо педагог пашалан ямдылалтше, школ да йоча-влак илыш дек шÿманын. Санденак икымше почеламут сборникшым «У тукым» манын, нунылан пöлеклен. Варажат Осмин Йыванын творчествыштыже йочавлак илыш кугу верым налын шоген: йомак, поэме, весела почеламут да муро-шамычым иктыш чумырен, книга-влакым луктын: «Шочмо мланде» (1948), «Ужар жап» (1957), «Янлык пайрем» (1957), «Поро кече» (1963), «Йомак-влак» (1967), «Летчик» (1973) да тулеч молат.
Нуно йоча-влаклан моткоч келшеныт. Молан манаш гын, тидлан чатка рифме, шуко междометий (марий йылме тудлан пеш поян), ушеш вочшо чевер эпитет, сылне танастарымаш чот полшеныт.
Кугемдыде каласаш лиеш: самырык тукымлан Осмин Йыван кумдан палыме поэт лийын. Сандене школлашке, пионер лагерьлашке тудым чÿчкыдын ÿжыныт, лудмыжым шулен каен колыштыныт, совым кырен ужатеныт…
Ий гыч ийыш поэтын сылнымут диапазонжо кумданын толын, содержанийже келгемын, йÿкшö яндарештын, тÿрлö чия дене пойдаралтын, произведенийлашке марий пÿртÿсын сÿретше-влак ешаралтыныт. Вет Осмин Йыванын илышыже пÿртÿс деч нигунам йÿкшен огыл. Шочын тудо 1915 ий 21 мартыште Звеногово районысо Кушенер (кызт Дубовка) ялеш. Ял йыр кугу чодыра гÿжлен шоген.Кÿжгö пÿнчö, кож, ваштар, утларакшым тумо кушкыныт. Садланак, очыни, ялжымат «Дубовка» маныныт. Чодыраште шагал огыл ер, энер лийыныт, янлык-влак тÿсленчт. А пасу ошман, киндым кушташ келшыдыме. Сандене Керебеляк марий-шамыч пеш ожнысек кол кучаш, сонарыш кошташ, чодыра руаш, тегытым шолтен лукташ, тунемше лийыныт. Йыванат измнек кугыен-влак дене пырля кожлашке коштын. Теве икмыняр корным «Керебеляк» почеламутшо гыч налына:
{{ | цитата тӱҥалтыш }}
Йырваш чодыра ден авыралт,
Пасу ден олык, ял-влак
Пиал ден темын пеледалтыт!
О шочмо ял Керебеляк!
О шочмо вер – Керебеляк!
Мый тыште, сузо аркалаште,
Йоча жапем эртаренам
Тÿрка вуян тумер коклаште
Кочшаш эгельым погенам:
Ошман пасушто ыш куш шурно,
Пеле пушен менам куклен.
Изинекак пагарна туртын,
Ен-влакым колымаш солен.
{{ | цитате мучаш }}
Тыге лийын ожно, а вара, ойла поэт, «пытен пич ойго». Да тудо кугешнен ешара:
{{ | цитата тӱҥалтыш}}
А ынде тыште шужымашым
Ок пале йöршын ик енат.
Шкалан вел огыл уло кинде,
Паренге, муно, шыл да шöр,
Эллан пуаш ситалын ынде,
Оксаланат икта ток öр.
Чыла йоча коштеш у школыш,
Канат коча ден купава.
Могай сай илыш ынде толын!
Могай сай эл! Кумда кава!
{{ | цитате мучаш }}
Каласаш кÿлеш, тошто саманным кызытсе илыш дене пÿртÿс гоч танастарымаш – поэтын йöратыме художественный йöнжö. Туге гынат, тыште тыглай пейзаж веле огыл, а калыкын илыш-корныжо, пÿрымашыже вашталтме нерген ойлалтеш.
Ончалына поэтын «Элнет» почеламутшым. Элнет – С. Чавайн манмыла, марий энер, Юлын ик мотор «шольыжо». Тудо Параньга, Морко, Волжск, Звенигово районла гоч йоген эрта, Марий Элын историйже гыч ятыр лончым переген ашна. Яндар вÿд, эмлыше юж, чечен пÿртÿс калыкнам акрет годсек шке декышт лишемденыт, у вийым, волгыдо шÿлышым пöлекленыт. Элнет воктене талук мучко тыште илыше марий-влакын йÿкышт шоктен: чодырам руэныт, тегытым шолтеныт, колым кученыт, сонарыш коштыныт. Паша куштылго лийын огыл, да калыкшат тÿн шотышто утларакшым поян чодыра оза-влаклан веле ыштеныт. Сандене южгунам тыште икте-весе ваштареш товадан шогалын лÿшкеныт.
Элнет воктене, ваштар курыкышто, пеш тошто да кугу тумо кызытат шога, калык тудым «Пугачев тумо» манеш. Озан ола воктене сеналтмеке, кресаньык восстаний вуйлатыше, Элнетым вончен, канаш тышак шогалын.
Тиде легендын тÿналтышыже кушто вара? Чыла Элнет гыч тÿҥалеш. Шуко сай произведенийын авторжо-влак ьтде легендылан энертен, сюжетым чоненыт. Осмин Йыванат кодын огыл: вет Дубовка ялже Элнет воктенак верланен, самырык илышыжым тыштак эртарен. Шкенжын шонымыжым, тысе пÿртÿсым йöратымыжым почеламутышто тыге возен:
{{ | цитата тӱҥалтыш}}
Саламлем адак мый тыйым,
Шочмо-кушмо Элнетем!
Тыш толам мый кажне ийын, -
Элнет, мый тыйым йöратем.
Ой, перемет, перемет,
Марий муро йыр йонгалте:
Вÿдшын писе йогынет
Муро дене лай варналте.
Кугу Юлышко вÿдетше
Чот вашка, йога йолген!
Араман ший гай серетше! –
Элнет, мый тыйым йöратем!
{{ цитате мучаш }}
Умбакыже, энерын моторлыкшым, сöраллыкшым сÿретлен, мурызо тыге кугешнен моктана:
{{ | цитата тӱҥалтыш}}
Ой, ший вÿдет, ший вÿдет!
Марий-шамыч подылыт, -
Кугешнен йогет, Элнет, -
Патыр-шамыч куаналыт.
Пеш шукерте сер воктене
Пугачев мурен шинчен,
Марий семым шÿшкалтен дыр –
Элнет, мый тыйым йöратем!
{{ цитате мучаш }}
Ужына, тиде – исторический фактым да событийым тыглай каласкален лекмаш веле огыл, а Марий Элчн, Элнет энерын историйже, летописьше.
Поэтын чыла гаяк произведенийже пÿртÿсым сÿретлыме дене кылдалтын. Тиде шотышто тудо – моткоч мастар художник. Осмин пÿртÿсым куанен ончен коштшо ен веле огыл, а тудын шÿлымыжым, илымыжым, вашталтымыжым, айдеме пÿрымаш дене кылдалт шогымыжым эскерыше, палыше айдеме. Поэт пÿртÿсым чамана, тудын верч шÿмжö вургыжеш. Тидым ятыр произведенийыштыже ужына: «Ломбо шортеш», «Элнет ял», «Ошын койын, полан пеледеш», «Шемшыдан пасу», «Ава кумыл» (поэме).
Осмин Йывн – устно-поэтический творчествын ик эн тале мурызыжо. Тудо икмыняр шÿдö марий калык мурым поген. Ик ужашыште «Марий муро» сборникеш 1945 ийыште лектын. Поэт фольклорын кугу вийжым, сылнылыкшым пеш сайын пален, шке творчествыштыже моштен кучылтын. Тыгерак тудо шкенжын стильжым пойдарен да рашемден.
Осмин Йыван музыкам чот йöратен, шÿм-чон деке тудым лишемден. Умылаш тидым йöсö огыл, веет поэзий ден музык эре акак-шÿжарак гай лийыныт, а почеламутым возышо поэт-влак композитор-шамыч дене кылым кученыт, сылне мурым пырля возеныт. Осмин Йыван – шкежат тале гармончо, баянист. Изинек сылне йÿкан, шÿмеш пижше муро-влакым, колын, ушеш кодаш тыршен. Сандене тудын мутшылан возымо Н. Сидушкинын, А. Искандаровын, Л. Сахаровын, К. Смирновын, В. Алексеевын, В. Даниловын мурсемыштмоткоч сылне, умылаш лийше. Осмин Йыван тыгак Э. Сапаевын «Акпатыр» икымше марий опержын ик либреттистше.
Иван Ивановичын слогшо лывырге, сылнын йонгалтше, тушко шочмо йылмын тÿрлö ойыртемжым келыштарен пуртымо. Сандене тудын произведенийже-влакым вес йылмыш кусараш куштылго лийын огыл: икгай идиомжо тушто шагал. Эсогыл марий йылме гыч кусарыше Моско поэт А. Казаковат тиде нелылыкым южгунам сенен кертын огыл.
Кугу Отечественный сар жапыште Осмин Йыван келге патриотический шÿлышан, фашист-влак ваштареш лÿдде кредалаш ÿжшö, фронт да тыл герой-влакын подвигыштым моктен мурышо ятыр произведенийым возен. Нуно калыкын пагалымыжым сулен налыныт. «Сове т Союз Герой Суворов нерген муро» , «Геройым вашлиймаш», «Мемнан уремыште пайрем», «Ой, кодалеш, кодалеш», «Родина», «Фронтыш марий ÿдырлан серышыже» да молат лудшын шÿмешыже пале кышам коденыт. Тушто – ойырлымашын кочыжо, шучко кредалмаш, сенен толмеке куандарыше вашлиймаш. Кредалме пасулаште совет калык пеш шуко салтакшым йрмдарен гынат, волгыдо Сенымаш Кечым лишемден сенен. Тиде исторический событийлан поэт «Онар» сборникшым пöлеклен.
Тунамсе произведений-влак коклаште пеш проста йылме дене возымо, шÿмым тарватыше, ойган почеламут ойыртемалтеш – тиде «Ой, кодалеш, кодалеш». Тыште фронтыш кайыше геройын шочмо верже, ача-аваже дене чеверласымыж нерген ойлалтеш:
{{ цитате тӱҥалтыш }}
Ой, кодалеш, кодалеш,
Марий ялем кодалеш.
«Эсен пöртыл тол», - манын,
Авам семын кодалеш.
Ой, кодалеш, кодалеш,
Мотор суртем кодалеш.
«Сенымаш ден пöртылметым
Вучем», - манын кодалеш…
{{ цитате мучаш }}
Тыгодымак Осмин публицистика шÿлышан кок поэме очеркым возен – «Шайра» да «Передовик» колхозын отчетшо. Мо нерген? Фронтовик-влак деч толшо письмалан колхозник-шамыч тÿшка вашмутым ямдылат. Тыгай формо сар жапыште кумдан шарлен ыле, ятыр лÿмлö литератор да журналист тудым шке произведенийыштышт кучылтыныт.
Сар годам Осмин «Марий коммуна» газетыште ял озанлык отделым вуйлатен шоген, паша сомыл дене чÿчкыдын тудлан яллаште лияшыже логалын. Да поэт шке шинчаж дене ужын, кузе колхозник-влак ( тÿҥ шотышто ÿдырамаш да самырык ÿдыр ден рвезе-влак), шкем чаманыде, лым лийде колхоз пашам шуктен толыныт. Чыла тидым Осмин поэме-рапортлаштыже ончыктен, волгыдо ÿшаным пуртен коден.
Налына тудын «оҥгыран гармонь» поэмыжым (1978). Формо шот дене тудо пеш проста – тыглай ныл стопан хорей, да мут-влакшат куштылго улыт – йоҥгалтше, тÿрлö чиян. Туге гынат Осмин паша дене илыше еным, тудын кöргö тÿняжым тÿжвак луктын кертын.
Поэмыште тÿн вер чапым налше лÿмлö интеллигент-влаклан ойыралтын – С. Чавйн ден С. Николаев ( «кок Сергей да кок йолташ»), М. Казаков. Мирон Чойн, кок Мухинмыт, Шкетан, Содорон, Ефруш, Ипай, Элнет Сергей, Ток, Колумб, Эрыкан, Микай, Ялкайн, Юзыкайн да шуко молат. Тÿрлö верыште шочын-кушшо, марий культурым кÿш нöлталше писатель, музыкант, ученый, артист-влакым автор пуйто ик пеледыш аршашыш чумырен. Онгыран гармонь йÿк почеш нуно Чавайотыш погынат. Поэмысе ший онгыран гармоньжо – тиде поэзийын символжо, условный тамгаже. Тудо у илышым сöрастарен, марий культурым виянден шогышо еҥ-влакым моктен мурымым ончыкта.
Морко мландын у айдемым –
Кажныжым чот моктыман,
Кажнылан кÿлеш поэме,
Але драме, я роман.
Вот сандене угыч нöлтыт
У писатель, у поэт,
Шке кугезышт дене нöлтыт,
Ямлана марий оет.
«Уна» поэмын Унай героиньыже – йытыным куштышо марий ÿдырамаш. Фронтовик-марийже колымек, эргыжым шкетын ончен куштен. Но тудет Алтай крайыш кудалеш, тушто механизатор лиеш, ешым пога. Коктынат, аваж ден эргыже, икте-весе деч посна йокрокланен илат, ваш-ваш серышым гына колтылыт. Но аван шÿмжö чытен ок керт, поездыш шинчын, эргыж дек кудалеш.
Мÿндыр верыш, пеш торашке,
Марий вате кудалеш.
Мардежан вагон окнаште
Чÿчкыдынак ончалеш.
Барнаул ола лишне верланыше совхозыш Унай вашка, эргыжым öндалнеже, шешкыж дене палыме лийнеже, уныкажым ужнеже. Героиньын корно мучко шонен толмыжо, Барнаулышто, куанен, тудым вашлийме нерген автор тÿрыс каласкала. Марий вургемым – тÿрлымö тувырым – чиен кая, вуйыштыжо – ший окса дене сöрастарыме шымакш. Пелен мужыр йыдалым налаш монден огыл. Мийымекше, Пагул эргыже вес вургемым иондаш жап шуын:
{{ | цитате тӱҥалтыш }}
«Ятыр жап йыдалым пидын,
Ятыр корным коштынам…
Илышем ялт весе лийын,
Молан тоштым акленам,?»
Марий вате курык серыш,
Эн чонгашкыжак, кÿзен,
Шонгешталтше Обь энерыш
У йыдалжымак шолен…
Да шымакшым, вуй гыч налын,
Шартне укшышы сакалта,
Мане: «Тек мардеж пуалын,
Обь вÿдводыжлан чикта!..»
{{ | цитате мучаш }}
== Кусарыме сомыл ==
Шке гыч возымо дене пырля И. Осмин марий лудшо-влакым моло иза-шольо калыкын сылнымутшо дене палдарымаштат ятыр тыршен. Вигак каласыман: кусарымаш-неле паша. Но моло дене таҥастарымаште И. Осминын ик пайдале ойыртемжым палемдашак кÿлеш: тудо оригиналын ямжым лийме семын аныклаш тырша, но тунамак марий йылмылан келыштара. Мемнан шонымаште, моло кусарышыланат туддеч ятырлан тунемаш лиеш.
== Литератур произведений-влак ==
1. У тукым : йочалык почеламут-влак. [Молодое племя : стихи для детей]. Йошкар-Ола, 1935. 56 с.
2. Рвезе ÿмыр : почеламут-шамыч [Пора юности : стихи]. Йошкар-Ола, 1940. 76 с.
3. Йöратем: почеламут-шамыч [Люблю : стихи]. Йошкар-Ола, 1941. 80 с.
4. Онар : почеламут-шамыч [Исполин : стихи]. Йошкар-Ола, 1943. 104 с.
5. Алал кумыл дене : муро-шамыч [От всей души : песни]. Йошкар-Ола, 1945. 48 с.
6. Шочмо мланде : йоча-шамычлан почеламут ден йомак сборник. [Родная земля : стихи и сказки для детей]. Йошкар-Ола, 1948. 96 с.
7. Ужар жап: йоча-влак. почеламут сб. [Зеленое время : сб. стихов для детей]. Йошкар-Ола, 1957. 52 с.
8. Янлык пайрем : йомак [Праздник зверей : сказка]. Йошкар-Ола, 1957.44 с.
9. Почеламут ден муро-влак [Стихи и песни]. Йошкар-Ола, 1959.160 с.
10. Поэма-влак [Поэмы]. Йошкар-Ола, 1960. 116 с.
11. Поро кече: почеламут ден муро-влак. [Добрый день : стихи и песни для детей]. Йошкар-Ола, 1963. 28 с.
12. Мыйын шулдырем: почеламут-влак. [Мои крылья : стихи]. Йошкар-Ола, 1965.116 с.
13. Йомак-влак : почеламут дене возымо [Сказки в стихах]. Йошкар-Ола, 1967. 28 с.
14. Чодыра сем : ойлымаш ден очерк-влак. [Лесная мелодия : рассказы и очерки]. Йошкар-Ола, 1969. 108 с.
15. Летчик: поэма. Йошкар-Ола, 1973. 24 с.
16. Уна: поэма [Гостья: поэма]. Йошкар-Ола, 1974. 112 с.
17. Йыжынган муро : почеламут ден поэма-влак. [Моя периодическая : стихи и поэмы]. Йошкар-Ола, 1976. 160 с.
18. Уныкамлан : почеламут-влак. [Внукам : стихи]. Йошкар-Ола, 1979. 32 с.
19. Летчик : поэма. Йошкар-Ола, 1990. 16 с.
20. Пышкемдыш ; Ом мондо : почеламут-влак. //Тылат. Йошкар-Ола, 1994. С. 194-196.
21. Мераҥ : Заяц: почеламут-буклет [на мар. и рус яз.]. Йошкар-Ола, 1995.8 с.
22. Кава ден мланде коклаште : шарнымаш роман. 1, 2 книга-влак. [Между небом и землей : роман-хроника. 1, 2 кн.]. Йошкар-Ола, 1996. 264 с.
23. Муролоҥташте ; Муремын рудыжö...: почеламут-влак. // Кече. 1991. №11. С 6-7.
24. Синоним-влак // Кече. 1997. № 2. С. 4.
== Литератур ==
|
