Семёнов, Алексей Николаевич: версий-влак коклаште ойыртем
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке |
||
7 корно:
== Алексей Эрыканын илыш корныжо ==
Эрыкан (Семенов Алексей Николаевич) [[1912 ий]] 15 ноябрьыште Урал курык лоҥгасе Андраул лÿман марий ялеш (тиде ял кызыт Свердловский областьысе Сажинский районышто) туныктышын ешыштыже шочын.
Ачаже, Семенов (Акреев) Николай, Уралыш Юл вÿд могырым миен лектын. Тудын шочмо ялже кызытсе Звениговский районысо Какшамарий улмашын. 1905-1906 ийлаште тудо революционный пашашке ушнен да шочмо кундемыштыже,- Какшамарий ден Красноярыште кресаньык восстанийым тарваташ полшен. Восстанийым пызыралмек, кугыжан жандармже-влак, революционер-влакым кучен, тюрмаш шындылаш тÿҥалын. Николай Акреев йолташыже дене, Алексей Лисов дене, тюрмаш логалме деч утлаш манын, Уралыш шылын каят. Николай фамилийжымат вашталта – ачажын лÿм гыч шкаланже Семеновым возыктен. Илыш толпын тыштак Вятка кундем гыч руш ÿдырым, епархиальный училищым пытарыше Лидия Михайловнам, конда. 1908 ийыште Лидия ден Николай ешым чоҥат. Вес ийжылан эргышт шочеш, но тудын ÿмыржö кужу ок лий. Кÿркеде гыч вес марий ялеш куснымек, 1912 ий 16 ноябрьыште Юмо самырык ешлан вес шочшым пöлöкла. Тудлан марий писатель, журналист, критик да кусарыше Алексей Эрыкан лияш пÿралтын улмаш.
Какшамарий ялын эргыже Н.С. Семенов Кÿркедыштат, Андраулыштат шкаланже суртым чоҥаш пижын огыл, казна илем дене серлаген. Андраулышто ешыж дене школ пöртын ÿлыл пачашыштыже, изирак пöлöмыште илен. Тыштак Алексей деч вара кум ÿдыр (Валентина, Зоя да Вера) шочыныт.
Алексейын йоча пагытше революций ден граждан сар кечыла дене кылдалт толын. Тудо Урал курык коклаште эртыше тале классовый кучедалмашым, тошто ден у ваш шогымым изи улмыж годымак ужын.
«[[Октябрьский революций]] лийме годым мый але йоча улам ыле,- варажым тиде жапым шарнен, возен Ал. Эрыкан.- Граждан сар жапым изишак шарнем. Мемнан ялна гоч ош чех ден колчаковец-влак кредал эртеныт. Ачий ошо-влак деч идымеш шылын ыле. Ушешем 21-ше шужен ий кодын. Кызытат ом мондо: кулак-влак ик йорло пошкудынам, йошкарармеецым, кырен пуштыч. Тидым ужын, поян ашак ваштареш изи шÿмыштем шыде тарваныш. Илышым тыге икмочоло умылаш тÿнальым… »
Школыш кошташ тÿҥалмекыже, Семенов Алексей книга деке моткоч шÿмаҥын.
«Книга мыйын йöратыме йолташем лие,- возен тидын нерген варажым писатель,- куанен, тÿрлö книгамат лудаш пижым. Школышто, ачамын шкапыште, мо ыле - чыла лудын лектым. Кидыш мо перна, тудым лудым. Шарнем, Парижский коммуна нерген возымым икана лудым. Тунамак «книгам ыштымыла» модам ыле. Газет лаштыкла дене изи гына «книгам» ыштемат, ÿмбаланже лÿмжым возем. Шке ыштыме «книга-влакемым» оҥамбалан шогалтылам. Модшемла, шкемым шке мый «писательлан» шотлем ыле. А тиде жапыштак ялыш марий студент-влак агитотряд дене толын лектыч. Нуно, калыкым поген, спектакльым ончыктышт, докладым лудыч. Мый, моткоч йывыртен, изишак öрынракат, постановкым ончышым…»
24 корно:
=== Икымше почеламут ===
Чавайнын, Шабдарын поэзийыштым онченак, тудо шке гыч первый произведенийжым – [[В.И. Ленин]] нерген «Ильич» почеламутым воза. Кугу вождьым шÿм йÿлен шарнен, тудын мондалтдыме пашажым моктен, Алексей тиде почеламутышто тыге манеш:<br />
Ильич колен огыл, колен огыл,<br />
61 корно:
А. Семенов лач тиде эпизод гыч шке произведенийжым тÿҥалеш. Тудын ойлымашыштыжат пич чодыра кöргыштö латиндеш партизан ошо деч чакнен кая. Нунын кокла гыч иктыже – ÿдырамаш. А ошо-влак чыла корным авыреныт, йошкар партизан-влакым йырым-йыр колымаш ваҥа. Тидым ужын, партизан-влак кокла гыч южышт ойлат: «Пычалым кудалтен, ялысе кресаньык улына манын, иктын-коктын тышечын лекман…» А партизан отряд командир, пеҥгыде большевик, ойла: «Уке, мыланна пытартыш вий марте кредалман, шке илышнам огына пу…» Изи гына партизан отряд ошо-влак ваштареш кредалаш пижеш да тиде кредалмашеш шукышт пытат. Вич еҥ гына илыше кодеш, но нуныжат ошо кидыш верештыт. Ош банит-влак нуным шучкын орландарен пуштыт. Йошкар герой-влак колымашым лÿдде вашлийыныт.
Рвезе писатель партизан-влакын подвигыштым романтический чия дене сÿретла, садланак тудын геройжо-влак патетика койышан шомаклам ойлат, пÿртÿсат, герой-влак йыр улшо обстановкат сюжетын действийшкыже активнын ушнат.
«Йошкар партизан-влак» ойлымашым автор Йошкар-Олашке, [[Чавайн]] деке, колтен да тиде произведений 1928 ийыште 9-ше номеран «У вий» журналеш печатлалт лектын. Изиш варарак тиде журналешак да «Марий ял» газетеш А. Семеновын умбакыже возымо ойлымашлаже («Тÿредмаште», «У корнышто», «У вий сеҥыш» да молат) печатлалтыт.
Шкенжын первый прозаический произведенийлажым Алексей, ачажын чын фамилийжым шарнен, «Ал. Акрейн» псевдоним дене луктын, а 1930 ий гыч шкаланже у псевдонимым – «Ал. Эрыкан» псевдонимым налын. Тиде псевдоним денак тудо марий литературын историйышкыже пурен.
Тÿҥалтыш ойлымашыштыже рвезе прозаик ялыште класс кучедалмаш кузе каен шогымым, у вий, у идеологий сеҥен толмым сÿретла. Мутлан, «У корнышто» ден «У вий сеҥыш» ойлымашлаште тудо коллективизаций жапым, марий ялыш первый трактор толмым ончыкта. Но каласыде ок лий: Ал. Эрыкан прозым возаш тÿҥалме жапыштыже кугу общественный темым налаш тырша гынат, тудлан але творческий мастарлык ок сите. Шукыж годым тудо схематизм корно дене кая, тудын возымаштыже илышым ÿмбачын, фотографла ончыктымаш раш коеш.
75 корно:
П.Я.Семенова (1909-1986) Мишкан районысо Кугу Соказа ялеш шочын кушкын. Марлан лекмекше, тудым Прасковья Яковлевна манаш тÿҥалыныт, докуменлаштак тыгак возеныт.
Йошкар-Олаште тудо «Марий комунна» газетыште, Книгам лукшо марий издательствыште да «У вий» журнал редакцийыште 1937 ий марте пашам ышта. Тиде жапыште тудо эн уста марий писатель-влак дене палыме лиеш. Тудлан творчество пашаштыже С. Чавайн, О. Шабдар, П. Карпов чот полшат. Тудо Олык Ипай дене палыме лиеш.
«Тунамак мый марий поэт [[Олык Ипай]] лене йолташла келшен илаш тÿҥальым,- возен Ал. Эрыкан война деч ончычсо ик письмаштыже,- ме коктын кажне литературный у произведений нерген ваш мутланена, шке возымынам, пырля лудын, канашена ыле. Литературым икте-весыланна поро, сай йолташ лийынна».
Писательский коллективыш ушнымекыже, Ал. Эрыкан теоретический шинчымаш шотыштат, творчетво пашаштат пеш чот кушкеш. Тудо чарныде тÿрлö-тÿрлö книгам лудеш, газет паша дене чÿчкыдынрак колхоз ден у стройкылаште лектын коштеда. Чыла тидыже тудлан келге шонымашан произведенийлам возаш йöным пуа. Писательын творчыствыже ончыко вийнен кая да Ал. Эрыкан кÿчык жапыште эн сай марий литератор-влак радамыш лектеш. Тудо, Йошкар-Олашке толмекыже, ятыр ойлымашым, очеркым воза, литературный критик семынат виян ышта. 30-шо ийлаште тÿрлö газет ден журналлаште тудын ятыр литературно-критический статьяже-влак («В. И. Ленинын образше марий калык мурышто», [[«Путевка в жизнь»]]- йÿкан первый фильм, «Осмин Йыванын первый почеламут сборникше» да т.м.) печатлалтыныт.
Ал. Эрыканын статьяжым шке жапыштыже марий писатель-влак моткоч кÿкшын акленыт. Мутлан, [[М. Шкетан]] 1935 ийыште «У вий» журналеш печатлалт лекше «Алашада пакма» лÿман литературный памфлетыштыже тыге каласен: «Эрыкан-айык ушан критик, тудын критический статьяже-влак марксизм негызан улыт… Эрыкан шулдакан эффекты ок покто, рончылен пуэн мошта…»
== Икымше роман ==
91 корно:
Романын ош тÿняш лекмыже марий литературын кумшо корныштыжо чынжымак у йыжын лийын. Арам огыл 1935 ийысе нылымше номерын ончыл статьяштыже каласыме: «Тиде жапыште романым сераш тÿнальыч. Шкетанын «Эреҥерже» лекте. Тений Эрыканын «Кучедалме тулеш» романжым печатлаш тÿҥалме».
Авторын ончылгоч увертарымыж семынак, романыште ик тÿҥ геройлан ялысе туныктышо шотлалтеш. Икымше глава тудын, Мичу Петровын, оласе техникум дене чеверласен, ялыш пашам ышташ кайыме сÿрет дене тÿҥалеш. Роно Мичум Арслан лÿман ялыш колта. Заводын пашаче ешыштыже шуаралт толшо Андреев Петрован, комсомол секретарь Осып, аваже колымылан кöра техникумым кудалтен пöртылшö чолга ÿдыр Анай у илыш верч кучедалмаште Мичун эҥертышыже лийын. Нунылан ваштареш ончычсо каратель Сайпола да тудын йыр чумыргышо, весын кÿшеш илаш тунемше еҥ-влак шогат. Тиде пÿсö кучедалмашы самырык прозаик келгын, тÿрлö велым почын пуэн. Лудмо годым шоналтыде от чыте: илышын, коллективизаций саманын лончын-лончын – я шолын, я шинчаорак – каен шогымыжым тудо, коло ийым гына эрталтыше автор, кузе да кунам шымлен-пален шектен? А писательын палыме гына шагал, тиде палыметым сылнымут кышкарыш, роман сюжетыш шыҥдарен, персонаж-влакын образышт гоч сÿретлен моштыман. Алексей Эрыкан тидым ыштен сеҥен. Санденак огыл мо В. Колумб шке жапыштыже кугешнен каласен: «Алексей Эрыкан 23 ияш годымжак романым возен! Теве кузе, очыни, рвезылыкым умылыман, теве кузе тудым аралыман». Чынжымак рукописьым печатьыш пуымыж годым писатель 22 ияш гына лийын.
1937 ийыште революций пайремлан пöлеклалтше номерешыже «Марийская правда» газет «Октябрь в марийской литературе» страницым савыктен. Тушко С.Чавайнын «Октябрь» поэмыж гыч, [[О. Шабдарын]] «Акарсаман» ойлымашыж гыч да Ал. Эрыканын «Кучедалме тулеш» романже гыч ужашлам да М. Шкетанын «Революций, мый тыйын айдемет улам!» ойлымашыжым пуртымо. Самырык романист нерген каласыме: «Алексей Эрыкан (Семенов)- молодой марийский писатель. Особенно он выдвинулся за последние годы. Им написан роман «В огне борьбы», где рисуется деревня начального периода коллективизации с ожесточенной классовой борьбой и упорной работой по строительству новой деревни».
1939 ийысе ик серышыштыже писатель «романын кокымшо книгаже мучашке шуктыде кодын» манын возен.
Кÿшнö ончыктышна: Эрыкан романым возымыж годым почеламут ден пьесе формым кучылташ шонен, веет тудлан ойлымаш формо аҥысырын чучын. Чынак, романыш кокланже почеламут корныламат пуртылын. Теве Мичу Петровын, ола дене чеверласен, ялыш паша ышташ лектын кудалме сÿрет:<br />
147 корно:
Мичун образше икмыняр автобиографичный: Мичу, Алексей Семенов-Эрыкан семынак, Урал марий техникумышто тунемын, тушан комсомолыш пурен да у илыш верч чот шога, тудат, романын авторжо семынак, поэзийым, сылнымутым йöрата.
Чаманен каласаш кÿлеш: Мичу- романын рÿдö геройжо гынат, тудым автор схематичнынрак ончыктен. Мичу романыш ямде характер дене толын пура да мучашке шумеш тугаяк кодеш.
Мичун образшым ялысе коммунист Петрованын образше ешарен шога да тиде образ утларак келгын, раш ончыкталтын. Петрован гай герой марий литературышто Эрыканын романже мартеат лийын. Мутлан, тудын образше [[М. Шкетанын «Эреҥер»]] романже гыч Эвай Пöтырым икмочоло ушештара. Петрованат, Эвай Пöтыр семынак, акрек годсо марий ялым коден, Уралысе кугу заводы пашам ышташ кая да, пролетарский шÿлыш дене шуаралтын, шочмо ялышкыже пöртылеш. Туге гынат, Петрован Эвай Пöтыр деч ятыр шотышто ойыртемалтеш. Тудо революций деч ончычак большевик-подпольщик лиеш. Петрован- элыштына сициалистический революцийым ыштыше тукымын представительже.
Мичу ден Петрован йыр Арслан ялысе комсомолец-влек: Осып, Анай да молат,- чумыргеныт. Писатель нунын образыштым чон пыштен сÿретла, тыге нуно лудшын ушешыже шуко жаплан кодыт.
У вий ваштареш калыкын тушманже-влак – кулак, карт да бюрократ-перерожденец-влак шогат. Арслан ялыште тиде йот вийым тошто приказчик Семняйын эргыже – Сайпола вуйлата, манаш лиеш. Тудо граждан сар жапыште ош бандит Аненковын карательный отрядытыже коштын, Сибирь тайгаште шемер кресаньык-влакым пуштеден. Почыла тидым кызыт шочмо ялыштыже иктат огеш пале: Сайпола шкаланже йошкар партизан документым муынат, калык ончылно шкенжым сай еҥ семын куча. Сайпола шылын кайше кулак Акуш дене шолыпак кылым куча. Калык коклаште тÿрлö осал шонымашым шаркала. А тушман пашажым шылташ манын, шкеат колхозын организаторжо лиеш. Сайполан тушман чурийжым пален налде, тудым партий радамыш логалше карьерист ден бюрократ-влак: Кротов, Баймаков да молат пыдал налыт. Но тушман керек-мыняр чоялана гынат, тудо садак сеҥалтеш. Писатель Сайполан чын тÿсшö, тушман койышыжо калыклан эркын-эркын почылташ тÿҥалмым, тудын пытышаш ончыко шумыжым романын пытартыш главаштыже шижтара.
168 корно:
Ушештарена: келгын лончылымо – аклыме нине шомакым эше 21 ийыштак шудымо еҥ возен. Тиде творческий пашан йодышлажым критикын чын умылен моштышыжо М. Шкетанлан келшыде кертын огыл, тудо «Кодшо румбыкым» негыздымын вурсымылан кöра шочшо öпкем монден. Писатель манын: «Ал. Эрыканлан критике шотышто ÿшан ыле, кызытат ÿшанен илена». Но романым сераш шичмек, Алексей Николаевичлан литературоведений деч мыняр гынат торлаш логалын.
Шкенжын критике пашаштыже сылнымут творчествын тÿрлö йодышлажым тарвата, илышым тÿткынрак эскераш да утларак сылнын сÿретлаш, руш литературын мастарже–влак деч тунемаш йолташыже–влакым ÿжеш. Мом каласаш шонымыжо статьяжлан вуймутышт гычак коеш: «Пролетар литературын ударникше» (писатель погынымаш гыч), «Чын илышым уждымо поэт» (марий писатель Николай Тишинын у книгаже), «Сай тÿҥалтыш» (Звенигово райгазет редакций йыр чумыргышо автор–влакын возымышт), «Рвезе йÿкна чотрак йоҥгыжо» (самырык автор–влакын творчествышт), «Эпохын семже дене йоҥгалтса» (сылнымутым комсомолын куатле пашажлан келыштарыме нерген), «Тудын мутшо – динамит» (Максим Горький)…
Ал. Эрыкан калыкнан тÿҥалтыш писательже [[Сергей Чавайн]] нергенат шке шомакшым каласаш огеш аптыране. 1932 ий мучаште кок спектакльлан – «Чодыра завод» ден «Мÿкш отарлан» рецензийым воза, тыгодым актер–влакын модмыштым лончылымо дене пырля писательын пашажымат шергалеш. Критикын палемдымыж почеш, «ты пьесе С. Г. Чавайн йолташын ожнысо дене танастарымаште кугун кушмыжым ончыкта», «пьесым тöрлатенрак, пеш вашке печатлен лукмаш кугу пайдам пуа». Эрыкан ты спектакльым МАО – чодыра заводлаште, лестранхозлаште да колхозлаште ончыкташ темла: «Тидым илыш йодеш, тидым шукташак кÿлеш».
«Паша лугычак кушкаш» статьяштыже «Мÿкшотар» драмын да тудын негызен шындыме спектакльын новатор сыныштым почын пуымо. Чавайнын у пашаже, манеш автор, марий театрын вияҥмаштыже у савыртышым ышташ корным ончыктен: «Мÿкшотар» пьесым шындымаш – куштылго паша огыл, ты пьесыште ойлымаш формат, мурат, музыкат, балетат (куштымаж) келыштаралтыныт, чыла формат икте–весе дене ойыраш лийдымын ушалтын». Рецензийште артист – влак А. Петрова (Клавий), Г. Пушкинын (Епсей), А. Мамуткинын (Корий кугыза), Т. Соколовын (Орöзöй), И. С. Мирновын (Мичи) сайын модмыштым палемден, эн поро шомакым марий сценым ончыклык шÿдыржö Нина Конаковалан пöлеклен: «Искусства техникумышто тунемше кокла гыч Конакова йолташ балетыштат, модмаштат шке рольжым моло деч чот келыштарыш. Тудын деч ончыкыжым, сайын тунемеш гын, сай артистым вучаш лиеш».
Икмыняр ий гыч Ал. Эрыкан С. Чавайнын драматургийже дек уэш пöртылеш – «Илыше вÿд» пьесым да тыгаяк лÿман спектакльыште артист–влакын модмыштым лончыла («Марий коммуна», 1936 ий 6 январь).
| |||