Олимпий модмаш: версий-влак коклаште ойыртем

Акрет Грецийысе Олимпий модмаш-влак Олимпий Олаште эрталалтше йÿлайӱла да спорт дене кылдалтше пайрем сынан лийыныт. Модыш-влакын кузе шочмышт нерген пале-влак йомыныт, но ты событийым сÿретлышесӱретлыше икмыняр легенде аралалт кодын. Модмаш-влак тылеч ончыч лийыныт гынат, документ дене палемдалтше икымше тыгай пайремлымаш {{comment|м.к.д.о.|мемнан курым деч ончыч}} 776 ийыште лийын. Негызым [[Геракл]] пыштен. Модмаш-влакым эртарыме жапыште {{comment|савырле сӧрасымаш|священное перемирие}} увертаралтын, тыгодым сар-влакымат чареныт (чарыман улмаш), кеч тиде пунчал эрежак эскералтын огыл.

Римлян-влак толмо дене Олимпий модмаш-влак шке сыныштым палынак йомдареныт. [[Христиан тын]]ым налме деч вара нуно [[чий тын]] дене кылдалтшылан шотлалташ тÿҥалыныттӱҥалыныт да [[394]] ийыште император Феодосий I нуным чараш кÿштенкӱштен.

Олимпий шонымаш акрет таҥасымашым чарыме деч вара йöршынлан йомын огыл. Мутлан, [[Англий]]ыште [[XVII курым]] жапыште «олимпий» таҥасымаш да ÿчашымашӱчашымаш-влак ик гана веле огыл лийыныт. Варарак тыгай таҥасымаш-влак [[Франций]] да [[Греций]]ыште эртеныт. Туге гынат, нуным {{comment|кундем сынан|регионального масштаба}} изи сомылкалан веле шотлаш лиеш. Кызытсе Олимпий модмаш-влакын эн тÿҥтӱҥ ончычсо «Олимпий»-влак лийыныт. Нуно [[1859]]-[[1888]] ийлаште эреак эртаралт шогеныт. Олимпий модмаш-влакым уэш пöртылмаш нерген шонымашым [[Панайотис Суцос]] [[почеламутчо]] темлен, а илышыш тудым [[мер]] пашаеҥ [[Евангелис Заппас]] шыҥдарен.

[[1766]] ийыште археологический кычалмашым эртарыме деч вара Олимпий Олаште спорт да храм полат-влакым верештыныт. [[1875]] ийыште археологический шымлымаш да кычалмаш [[немыч]]-влакын вуйлатымышт почеш шуйнен. Ты пагытыште [[Европо|Европышто]] акрет жапым романтико-идеалистический семын онченыт. Олимпийысе шонымашым да тÿвырамтӱвырам угыч нöлтал колтымо нерген ой Европо мучко моткоч вашке шарлен. Француз барон Пьер де Кубертен тунам каласен: «[[Немыч Эл]] акрет Олимпий деч мо кодмым кычал муын. Молан [[Франций]] тошто куатшым пöртылтен ок керт?»

Кубертенын шонымыж почеш, француз салтак-влак [[1870]]-[[1871]] ийласе Франко-прусский сарыште начар тазалыкыштлан кöра сеҥалтыныт. Тыгай сÿретымсӱретым тудо француз-влакын кап-кыл тазалыкыштым шуарыме дене вашталташ тöчен. Тидын годым калык эгоизмым кораҥдаш тыршен да тыныслык ден калык кокласе келшымаш верч шоген. ТÿнямбалсеТӱнямбалсе самырыктукым шке вийжым кредалмаш пасушто огыл, а спорт таҥасымашлаште тергышаш. Олимпий модмашым угыч нöлталмаш тудын шонымыж почеш ты экшык-влакым тöрлашлан эн сай йöн лийын.

[[1894]] ий [[Пеледыш]] тылзын 16-23 кечылаштыже [[Сорбонн]] олаште ([[Париж]] университет) эртаралтше конгрессыште Кубертен шке шонымашым да {{comment|ыҥым|идейым}} тÿрлöтӱрлö калык ончыко луктын. Конгрессын пытартыш кечынже тыгай ойыш шуыныт: кызытсе пагытын икымше Олимпий модмаш [[1896]] ийыште ты модмашым шочыктышо элыште – [[Греций]]ыште, [[Афин]]ыште эртышаш. Тунам Интеркалыкын Олимпийский Комитетлан (ИОК) негызым пыштыме да модмаш-влакым вÿдымыланвӱдымылан нуно вуйын шогеныт. Комитетын I-ше президентше [[грек]] [[Деметриус Викелас]] лийын. Ты пашам тудо 1-ше Олимпий модмаш чарнымеш, [[1896]] марте, вÿденвӱден. Барон Пьер де Кубертен генеральный секретарь сомылым шуктен.

Икымше Олимпий модмаш-влак кугу сеҥымаш дене эртеныт. Тушто 241 атлет (41 эл) гына лийыныт гынат, модмаш-влак акрет Греций пагыт годсек эн кугу спорт сомылкаш савырненыт. Грецийысе официал еҥ-влаклан да калыклан тиде моткоч келшен, садлан нуно модмаш-влакым Грецийыште ончыкыжат эре эртараш кÿлмöкӱлмö нерген темлымашым пуэныт. Но ИОК модмаш-влакым эртарыме верым кажне ныл ий вашталтыме нерген тÿрлöтӱрлö эл коклаште пунчалым луктын.

Икымше сеҥымаш деч вара Олимпий модмаш икымше нелылыкымат чытен. [[1900]] ийысе Парижысе (Франций) II Олимпий модмаш да [[1904]] ийысе Сент-Луисысе (Миссури, США) III Олимпий модмаш [[тÿнямбалтӱнямбал ончер]] дене ушнен шоген. Спорт таҥасымаш-влак тылзе дене шуйненыт да ончышо калыклан оҥай лийын огытыл. Сент-Луисысе модмаште утларакше американ спортъеҥ-влак лийыныт, молан манаш гын Европысо калыклан теҥыз гоч вончаш технический амаллан кöра моткоч неле улмаш.

[[1906]] ийын Афиныште (Греций) эртыше Олимпий модмаште спорт таҥасымаш да лектыш тÿҥтӱҥ верым айленыт. Ончыч ИОК ты модмаш-влакым Олимпийысылан шотлен гын (кеч нуно кажне кок ий гыч эртаралтыныт, а ныл ий гыч огыл), кызыт нуно Олимпий модмашлан огыт шотлалт. [[1906]] ийысе модмашым южо [[спорт]] [[эртымгорно]] [[шанчезе|шанчызе-влак]] олимпий шонымашын утаралтмаш семын ончат, молан манаш гын нуно модмаш-влаклан яра да кÿлдымышкӱлдымыш савырнаш пуэн огытыл.