Олимпий модмаш: версий-влак коклаште ойыртем

Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
ПешСай (каҥашымаш | надыр)
кириллик ӱ-м шындышым
ПешСай (каҥашымаш | надыр)
кириллик ӧ
13 корно:
Римлян-влак толмо дене Олимпий модмаш-влак шке сыныштым палынак йомдареныт. [[Христиан тын]]ым налме деч вара нуно [[чий тын]] дене кылдалтшылан шотлалташ тӱҥалыныт да [[394]] ийыште император Феодосий I нуным чараш кӱштен.
 
== Олимпий модмашым угыч пöртылмашпӧртылмаш ==
[[Файл:Baron Pierre de Coubertin.jpg|thumb|200px|Барон [[Пьер де Кубертен]]]]
Олимпий шонымаш акрет таҥасымашым чарыме деч вара йöршынланйӧршынлан йомын огыл. Мутлан, [[Англий]]ыште [[XVII курым]] жапыште «олимпий» таҥасымаш да ӱчашымаш-влак ик гана веле огыл лийыныт. Варарак тыгай таҥасымаш-влак [[Франций]] да [[Греций]]ыште эртеныт. Туге гынат, нуным {{comment|кундем сынан|регионального масштаба}} изи сомылкалан веле шотлаш лиеш. Кызытсе Олимпий модмаш-влакын эн тӱҥ ончычсо «Олимпий»-влак лийыныт. Нуно [[1859]]-[[1888]] ийлаште эреак эртаралт шогеныт. Олимпий модмаш-влакым уэш пöртылмашпӧртылмаш нерген шонымашым [[Панайотис Суцос]] [[почеламутчо]] темлен, а илышыш тудым [[мер]] пашаеҥ [[Евангелис Заппас]] шыҥдарен.
 
[[1766]] ийыште археологический кычалмашым эртарыме деч вара Олимпий Олаште спорт да храм полат-влакым верештыныт. [[1875]] ийыште археологический шымлымаш да кычалмаш [[немыч]]-влакын вуйлатымышт почеш шуйнен. Ты пагытыште [[Европо|Европышто]] акрет жапым романтико-идеалистический семын онченыт. Олимпийысе шонымашым да тӱвырам угыч нöлталнӧлтал колтымо нерген ой Европо мучко моткоч вашке шарлен. Француз барон Пьер де Кубертен тунам каласен: «[[Немыч Эл]] акрет Олимпий деч мо кодмым кычал муын. Молан [[Франций]] тошто куатшым пöртылтенпӧртылтен ок керт?»
 
Кубертенын шонымыж почеш, француз салтак-влак [[1870]]-[[1871]] ийласе Франко-прусский сарыште начар тазалыкыштлан кöракӧра сеҥалтыныт. Тыгай сӱретым тудо француз-влакын кап-кыл тазалыкыштым шуарыме дене вашталташ тöчентӧчен. Тидын годым калык эгоизмым кораҥдаш тыршен да тыныслык ден калык кокласе келшымаш верч шоген. Тӱнямбалсе самырыктукым шке вийжым кредалмаш пасушто огыл, а спорт таҥасымашлаште тергышаш. Олимпий модмашым угыч нöлталмашнӧлталмаш тудын шонымыж почеш ты экшык-влакым тöрлашлантӧрлашлан эн сай йöнйӧн лийын.
 
[[1894]] ий [[Пеледыш]] тылзын 16-23 кечылаштыже [[Сорбонн]] олаште ([[Париж]] университет) эртаралтше конгрессыште Кубертен шке шонымашым да {{comment|ыҥым|идейым}} тӱрлöтӱрлӧ калык ончыко луктын. Конгрессын пытартыш кечынже тыгай ойыш шуыныт: кызытсе пагытын икымше Олимпий модмаш [[1896]] ийыште ты модмашым шочыктышо элыште – [[Греций]]ыште, [[Афин]]ыште эртышаш. Тунам Интеркалыкын Олимпийский Комитетлан (ИОК) негызым пыштыме да модмаш-влакым вӱдымылан нуно вуйын шогеныт. Комитетын I-ше президентше [[грек]] [[Деметриус Викелас]] лийын. Ты пашам тудо 1-ше Олимпий модмаш чарнымеш, [[1896]] марте, вӱден. Барон Пьер де Кубертен генеральный секретарь сомылым шуктен.
[[Файл:Athens 1896 report cover.jpg|thumb|left|200px|Икымше Олимпий модмаш-влакын плакатше]]
Икымше Олимпий модмаш-влак кугу сеҥымаш дене эртеныт. Тушто 241 атлет (41 эл) гына лийыныт гынат, модмаш-влак акрет Греций пагыт годсек эн кугу спорт сомылкаш савырненыт. Грецийысе официал еҥ-влаклан да калыклан тиде моткоч келшен, садлан нуно модмаш-влакым Грецийыште ончыкыжат эре эртараш кӱлмöкӱлмӧ нерген темлымашым пуэныт. Но ИОК модмаш-влакым эртарыме верым кажне ныл ий вашталтыме нерген тӱрлöтӱрлӧ эл коклаште пунчалым луктын.
 
Икымше сеҥымаш деч вара Олимпий модмаш икымше нелылыкымат чытен. [[1900]] ийысе Парижысе (Франций) II Олимпий модмаш да [[1904]] ийысе Сент-Луисысе (Миссури, США) III Олимпий модмаш [[тӱнямбал ончер]] дене ушнен шоген. Спорт таҥасымаш-влак тылзе дене шуйненыт да ончышо калыклан оҥай лийын огытыл. Сент-Луисысе модмаште утларакше американ спортъеҥ-влак лийыныт, молан манаш гын Европысо калыклан теҥыз гоч вончаш технический амаллан кöракӧра моткоч неле улмаш.
 
[[1906]] ийын Афиныште (Греций) эртыше Олимпий модмаште спорт таҥасымаш да лектыш тӱҥ верым айленыт. Ончыч ИОК ты модмаш-влакым Олимпийысылан шотлен гын (кеч нуно кажне кок ий гыч эртаралтыныт, а ныл ий гыч огыл), кызыт нуно Олимпий модмашлан огыт шотлалт. [[1906]] ийысе модмашым южо [[спорт]] [[эртымгорно]] [[шанчезе|шанчызе-влак]] олимпий шонымашын утаралтмаш семын ончат, молан манаш гын нуно модмаш-влаклан яра да кӱлдымыш савырнаш пуэн огытыл.