Марий мланде кӱ курымышто

Кӱ курым

Марий мландышке икышме айдеме толмо нерген возен кодымо кагаз уке. Археолог-влакын шымлымышт почеш, пеш ожно, айдемын Эрвел Европысо тӧр мландым айлаш тӱҥалмыж годым, кызытсе Марий кундемна ий воктен верланен улмаж. Ий эркын шулен. тысе мландын тӱсшӧ чот вашталтын: курык гай кугу ий гыч шулышо вӱд кумдан шарлен. Вӱд покшелне Юлын пурла серысе кӱкшакажын йӱдвел ужашыже да Виче воктенысе кӱкшӧ курыкйол-влак нӧлтат шогеныт. Курыкйол кушкыллан пеш поян лийын. Акрет годсо еҥ-влак пӱртӱслан поян, янлыклан улан мландыш кечывалвел гыч тӱшкан-тӱшкан толеденыт. Тыге Марий кундемышке кугезе-влак толын лектыныт, илаш тӱҥалыныт. Курыкмарий кундемыште Юнга-Кушерга ял воктенысе Юнга эҥер серыште архелог-влак первобытный айдемын илем деч кодшыжым верештыныт. Тиде Марий кундемыште археолог-влакын мумо эн акретсе (иктаж 30-20 тӱжем ий ончычсо) памятникше. Но тыгай вер гыч верыш куснылшо сонарзе-влакым марий-влакын кугезышт манын огына керт. Могай йылме дене кутыреныт, могай илыш-йӱлам шуктеныт – ме огына пале. Тыге 12-5 тӱжем ий ончыч Марий мландыште ик верыште илаш тунемын шушо калык шкаланже верым муын. Элнет эҥер аҥыште Русско-Луговской стоянкыште тыгай илымверым мумо. Кӱ Курым мучашыште мемнан эра деч 5-3 тӱжем ий ончыч тыште илыше калык ятырлан шукемын. Нуно ынде Юл воктене веле огыл иленыт, тыгак моло изи эҥерла дене умбаке, чодырашке шарленыт.

Акрет ӱзгар-влак

Кӱ гыч моштен ыштыме ӱзгар-влак ту годсо айдемын шонен моштымыж да моторлыкым умылымыж нерген ойлат. Шӱтен, ягылтен ыштыме товар, ий (долото), катман (тореш товар) да озанлыкыште кучылтмо тулеч моло тарман-влак тӱрлӧ семын сӧрастарыме улыт. Кочкышым тамлын ямдылаш да сайын аралаш тӱрлӧ сынан, когартен ыштыме шун атым кучылтыныт. Тыгай шун атым сӱрет денат сылнештареныт. Ты жапыштак межым шӱдырен пидаш, кушкыл ярым гыч вургемым куэн, урген чияш тӱҥалыныт. Акретсе айдеме янлык коваште гыч вургемым ыштен гын, кӱ курым мучаште куымо вургемлан тунем шуын. Лач тунамак, очыни, вургемым тӱр дене, тӱлӧ тамга дене сылнештараш тӱҥалыныт.

Акрет годсо кугезына-влак кечывалвелне ошман мландыште илыше иран йылман племена-влак дене пеҥгыде кылым кученыт. Нунын дечын вӱргене дене тӱрлӧ арверым ышташ тунемыныт, мланде пашам пален налыныт, вольыкым ончаш тунемыныт. Лач тусо жап гычын марий йылмыш вӱргене, шӧртньӧ металл лӱм, ушкал, чома суртвольык лӱм, ял озанлыкысе кушкыл лӱм шыҥен пуреныт да аралалт кодыныт.

Юмынйӱла

Акрет годсо еҥ-влак тулото воктене шке юмыштлан ончен куштымо киндым да суртвольыкым пӧлеклен кумалыныт. Нунын курымла дене вашталт толшо чон поянлыкышт пӱртӱс вий дене кылдалтын. Тиде индо-иран калык деч толшо йӱла. Юл воктен мумо археологический памятниклаште, кугезына-влакын илыме верлаште кумалме тулото деч кугу вынем-влак аралалт кодыныт. Тыгак озанлыкыште ончымо вольыкын, кайыквусын луыштым шуко верештме. Туллан кумалме йӱла, юмылан вольыкым сӧрымаш варажым марий да моло финн-угор калыкынат чий веран негызышкыже савырнен. Вуй ӱмбалсе кечылан кумалмымат кидпаша сомылыштышт моштен кучылтыныт: кечым ончыктышо оҥго да ырес сынан пале марий да моло родо-тукым калыкын тӱрыштышт кызытат куге верым айлен шогат.