Марий орфографий мутер (2011)
Марий орфографий мутер (2011) — 2011 ийыште савыктыме у редакций почеш марий орфографий мутер. Книгашке орфографий ден пунктуаций правил-влак, орфографий мутер пуреныт. Нуным 1992 ийысе «Марий орфографий мутер» да 1972 ийысе тыгаяк книгаште савыкталтше пунктуаций правил-влак негызеш ямдылыме. Тыгодым икмыняр вашталтышым, тӧрлатымашым, ешартышым ыштыме. Мутер марла возышо да лудшо чыла еҥлан пӧлеклалтын. Йылмым, литературым да историйым научнын шымлыше В.М. Васильев лӱмеш марий институт мутерын у редакцийыжым ямдылен. Чылажге кнагаште 367 лаштык уло. Тираж - 5000 экземпляр. Книга ГУП РМЭ «Типография Правительства Республики Марий Эл» типографийыште савыкталтын. ISBN: 978-5-94950-059-0.
Редколлегий
тӧрлаташРедколлегийыш кызыт Марий Элыште марий йылмым шымлыше шанчызе-влак ушненыт. И.Г. Иванов (отв. редактор), И.С. Галкин, Ю.В. Андуганов, Е.М. Андрианова, Л.И. Барцева, В.И. Вершинин, В.Г. Гаврилова, Э.В. Гусева, З.К. Иванова, Н.И. Исанбаев, М.Н. Кузнецова, О.А. Сергеев, С.С. Сибатрова
Книга гыч
тӧрлаташОнчылмут
тӧрлаташПытартыш гана марий орфографий мутер 1992 ийыште савыкталтын. Ончычсо мутер-влак дене таҥастарымаште тудо ятырлан кугу лийын, марий мут поянлыкым тичмашынрак ончыктен. Возымо шотышто, тыгак серыме йылмым кутырымо деке лишемдыме шотыштат, икмыняр у ошкылым ыштен. Эн ончычак тиде йыгырмут ден руш йылме гыч кӱсынлымӧ шомак-влакым авалтен. Но мутер чылажымак мучаш марте рашемден шуктен огыл. Марий Эл Республик Виктер 2000 ийыште марла возымым тӧремдаш 17 еҥан орфографий комиссийым пеҥгыдемден. Комиссий кугу сомылым шуктен, туге гынат икымше гана ямдылыме правил-влак ден мутер савыкталтын огытыл. Амалже южо йылмызын йыгырмут ден кӱсынлымӧ шомак-влакым серымаш дене келшыдымышт лийын. Садлан виктер пеленсе йылме комиссий правил ден мутерым тӧрлаташ да савыкташ ямдылаш эше икмыняр гана тӱрлӧ комиссий ден редколлегийым ыштен. Пытартыш редколлегий тӧрлатыме пашам поснак тӱткын шуктен. Тыгеракын, правил-влак ден мутерым ямдылымаште, каҥашымаште ятыр йылмызе ден мер пашаеҥ тыршен да книга, моткоч кугу тергымашым эртымеке веле, ош тӱняш лекташ корным налын. Правил-влакым Марий Эл Республик Виктерын пунчалже дене пеҥгыдемдыме.
Вес йылме гыч пурышо мут-влакым возымаш
тӧрлаташ19. Марий йылмыште пеҥгыдемдалтше мут-влак ойлымо семынак возалтыт: бронь, вочко, газет, галанке, грамот, десятин, зубил, калош, кампет, карт, каструль, комет, котлет, кутыр, матер, минут, музык, одеял, парт, планет, плацкарт, покрывал, помазе, пошлин, правил, просек, простынь, пружин, пустынь, раке, секунд, сигарет, сирен, ситце, сукара, трахом, тренча, чаж, шале, шепка, школ, шпал, штук да т.м.
20. Мут мучаште -ия, -ие, -уя олмеш марий йылмыште -ий, -уй возалтеш: Австралия – Австралий, Карелия – Карелий, Финляндия – Финляндий, биология – биологий, партия – партий, революция – революций, станция – станций, филология – филологий, химия – химий; деепричастие – деепричастий, действие – действий, занятие – занятий, звание – званий, наречие – наречий; статуя – статуй.
21. -ея дене пытыше мутлаште пералтыш е гласный ӱмбак возеш гын, марий йылмыште -ей возалтеш: аллея – аллей, ассамблея – ассамблей, бакалея – бакалей, батарея – батарей, галерея – галерей, лотерея – лотерей, оранжерея – оранжерей, траншея – траншей, эпопея – эпопей; пералтыш я гласный ӱмбак возеш гын, мут вашталтде возалтеш: колея, шлея.
22. Пералтышдыме -ая, -ое дене пытыше лӱм мут да род дене вашталтше пале мут-влак -ый дене возалтыт: котельная – котельный, прачечная – прачечный, приёмная – приёмный; сказуемое – сказуемый; заочная, заочное – заочный; пералтышан -ая дене пытыше мут-влак -ой дене возалтыт: запятая – запятой, мастерская – мастерской, накладная – накладной. Но: свая – свай.
23. Мут мучашысе пералтышдыме -ок, -ек олмеш марий йылмыште -ко, -ке возалтыт: ботинок – ботинке, напиток – напитке, окурок – окурко, осколок – осколко, посёлок – посёлко, рынок – рынке, снимок – снимке, список – списке, турок – турко, перешеек – перешейке. Но: замок, игрек, кубок, хлопок.
24. Пералтышан гласный дене пытыше мут-влак вашталтде возалтыт: глава, госпожа, графа, копна, судья, драже, мулине, резюме, фойе, шоссе, сырьё, городки (модыш), духи, жалюзи, жюри, коньки, носки, такси, домино, кино, метро, трико, кенгуру, табу.
25. Мут мучашысе пералтышдыме а гласный ӱмбак марий йылмыште пералтыш возеш гын, а вашталтде возалтеш: буква – буква, вера – вера, воронка – вороҥга, книга – книга, котомка – котомка, машина – машина, посыпка – посипка, пуля – пуля, решётка – решотка, ручка – ручка, трубка – трупка, чарка – чарка, чернила – чернила.
26. Кок мутлончан мутышто мучашысе пералтышан о олмеш марий йылмыште пералтышан, а каласалтме годым а возалтеш: ведро – ведра, звено – звена, клеймо – клейма, окно – окна, перо – пера, право – права, село – села, сукно – сукна, число – числа.
27. Мут мучашысе пералтышдыме а, о гласный-влак гармонийлан келыштаралт возалтыт. Пытартыш деч кокымшо мутлончышто о, ё, у, ю гласный-влак лийыт гын, мут мучаште о возалтеш: гиперболо, катастрофо, копировко, посольство, амёбо, клеёнко, расчёско, преамбуло, пушко, сауно, фабуло, шпулько, шлюпко, юрто; а, е, и, ы, э, я гласный-влак лийыт гын, мут мучаште е возалтеш: бригаде, кантате, кожанке, мелодраме, авансцене, капелле, кресле, обществе, спортсменке, творчестве, министерстве, немке, актрисе, директиве, логике, облепихе, повидле, рознице, рубрике, таблице, топливе, электронике, дыне, косынке, открытке, пустыне, поэме, зарядке, сеялке, солярке, памятке, фляге. Но: лира, муза (поэзийыште), ода (почеламут), меря (калык), роза (пеледыш), эра, республик, коммун.
-ра дене пытыше мутлаште мучаш а гласный ок возалт: гитар, сигар, гидросфер, камер, опер, фанер, метафор, фитофтор, штор, аспирантур, литератур, скульптур, фигур, алгебр, зебр, домр, канистр, кафедр, пудр, ондатр, эскадр, цифр.
29. Руш йылмысе шуко чот форман мут-влак марий йылмыште шкет чот формо дене возалтыт: алименты – алимент, брюки – брюко, каникулы – каникул, клипсы – клипс, консервы – консерве, макароны – макарон, нары – нар, обои – обой, рейтузы – рейтуз, сутки – сутка, тефтели – тефтель, трусики – трусик, финансы – финанс, чулки – чулка, шаровары – шаровар, шахматы – шахмат, шпроты – шпрот, ясли – ясле. Но: джунгли.
30. -ье мучашан мут-влак (тышкак вершӧр лӱм-влакат пурат) вочмык дене вашталтме годым тыгакак возалтыт: Закавказье – Закавказьеште; Ставрополье – Ставропольеште, Ставропольем; ателье – ательен, ательешке; досье – досьем, досьеште; двоеборье – двоеборьеште, двоеборьем; многоборье – многоборьеште, многоборьем. Но: варене – вареньылан, вареньым; печене – печеньылан, печеньым; плате – платьылан, платьым, платьыште.
31. ь дене пытыше кӱсынлымӧ мутым вашталтыме да тудын деч у шомакым ыштыме годым согласный-влак да ы гласный ончылно тиде буква возалтеш: печать – печатьлан, печатьым, печатьыште, печатьге, печатьдыме, печатьысе; сирень – сиреньлан, сиреньым, сиреньыште, сиреньге; -е, -я гласный-влак ончылно -ь ок возалт: печать – печатеш, печатем, печатет, печатян; сирень – сиренеш, сиренем, сиренет, сиренян, сиренят. Но: дробь – дробан, дроблан.
32. Руш йылме гыч пурышо вершӧр лӱм-влак руш йылмысе семынак возалтыт: Аргентина, Бирма, Куба, Луанда, Польша, Украина, Иваново, Пенза, Камчатка, Сахара, Данилово, Сидорово, Ягодка (ял).
Южо ола-влакын марий лӱмышт уло, нуно марла возалт кертыт: Вӱрзым, Ильна, Моско, Озаҥ, Пӱрӧ, Угарман, Ӱпӧ.
Мут мучашысе пералтышдыме а, о гласный-влак мутым вашталтыме годым ойлымо семынак ы гласный дене алмашталт возалтыт: Польша – Польшын, Польшышто; Камчатка – Камчаткым, Камчаткышке; Сидорово – Сидоровышко, Сидоровышто.
33. Кореш (дефис) дене возалтше вершӧр лӱм, фамилий-влак руш йыл- мысе семынак возалтыт: Австро-Венгрий, Орехово-Зуево, Петропавловск-на-Камчатке, Франкфурт-на-Майне, Мамин-Сибиряк, Новиков-Прибой, Соловьёв-Седой.
Палемдыше мутан марий вершӧр лӱм-влак кореш деч посна возалтыт: Мари-Турек – Марий Турек, Мари-Билямор – Марий Пыламарий, Руду-Шургуял – Рӱдӧ Шӱргыял. Но: Тат-Китне,Тат-Шолкер, Тат-Чодыраял.
34. Руш йылмысе род, падеж да шуко чот форман вершӧр лӱм-влак шке тӱсыштым арален коден але кусаралт возалтыт: Белая Церковь, Большое Гнездо, Ясная Поляна, Великие Луки, Минеральные Воды, Поро Ӱшан мыс, Ӱлыл Тагил, Шнуй Елена отро, Беринг пролив, Балтик теҥыз, Баренц теҥыз, Лаптевмыт теҥыз, Коммунар урем, Сӧрал урем, Йошкар Армий урем, Чодыра урем, Тыныслык урем, Икымше май урем, Совет урем, Строитель урем, Сеҥымаш бульвар.