Модернизм
| Марлаҥдымашлан палемдыме статья. Возымашым марий йылмыш мучаш марте кусараш кӱлеш.
|
Модернизм (французла modernisme, лат. modernus ”кызытше жапыш”) XX-шы курымын тӹнгалтӹшӹн тӱвыра аренышке толше йогымаш. Тиде жепӹм тӱвыран эртымгорныштыже (”измвлäн”) жеп семӹнь палат: импрессионизм, экспрессионизм, дадаизм, футуризм, сӱрреализм да молат. Модернизм ӹлянäшӹжӹ, 1860-шы ивлäнок ӹлянен, кынам француз поэт Шарль Бодлер (Charles Baudelaire, 1821-1867) ”Модерн ӹлӹмäшӹн артньыкшы” (Le Peintre de la vie moderne) артикльжым сирен, кыды модерниствлäн манифeстӹшкӹштӹ сäрнäлтӹн. Но кымдан шäрлен кеäш манын, М.-лäн XX-шы курым тӹнгäлтӹш дä ”измвлäн” культуры нырышкы толмышты якте вычаш варештӹн.
Модернизм вӹкӹ шукы семӹнь анжат. Техника монгырым анжаш гӹнь модернизм шӱлӹшäн кунст пашäвлä симультантан, тäнгäштäрӹмäшäн да маxань-шон монтажан ылыт, тӹ годымок модернизмäн пäшäвлäштӹ ӹлӹмäш вӹкӹ парадоксын тӹгӹржӹ вашт анжат, нӹнӹ проставлä агылеп, лачоклам анжыктымаш ӹмӹлеш кодеш, дегуманизаци шижäлтеш. Модернизм йöн доно сирӹмӹ cӹлнӹшаяшты традициштӹ ылшы шайыштмы структура пыжгаялтын, сирӹмӹ пäшäн тӹнг элементвлäжӹ махань-шон аллюзивлä, вес семьӹньжӹ йиждӹмашвлä, мифвлäн архетипвлä дä символвлä гӹц шалгат. Модерн сӹлнӹшая нарраторлан (шайыштмашым нäнгешӹлäн) хронологи дон фактвлäмäт лыгаш ирӹкӹм пуа.
Сӹлнӹшаям анжалаш гӹнь, М. сек келгӹ кишäвлäм поэзиэш коден дä тидӹжӹ сек пӹтäриок XIX-шӹ курымын мычашты Франциштӹ лиäлтӹн. Бодлер гӹц пасна раскыды дä виäн модерниствлäэш Поль Верлен (Paul Verlaine, 1844-96), Артур Рембо (Arthur Rimbaud, 1854-1891) дä Жулиам Аполлинер (Guillaume Apollinaire, 1880-1918) шотлалтыт. Модернизм йöнäн прозаиквлä логӹц сек кымдан пäлӹмӹ Марсель Пруст (Marcel Proust,1871-1922), кыды ”Ямдымы жепӹм кӹчäлмäш” кӹжгӹ романым сирен, Альберт Камӱ (Albert Camus, 1913-1960) дä Симон де Бавуар (Simone de Beauvoir, 1908-1986) ылыт.
Немӹцлä сирӹшӹ модерниствлä логӹц сек палӹмӹвлä поэт Райнер Мариа Рильке (Rilke Rainer (René) Maria, 1875-1926), прозаиквлä Франц Кафка (Franz Kafka, 1883-1924), Томас Манн (Thomas Mann, 1875-1955), Роберт Мусил (Robert Musil, 1880-1942) дä драматург (Bertolt Brecht, 1898-1956) ылыт. Кокшы Тунымбал вырсы паштекш ӹ авторвлä логӹц Генрих Болльым (Heinrich Böll, 1917-1985), Зигфрид Ленцӹм (Siegfried Lenz, 1926) дä Гунтер Грассым (Günter Grass, 1927) пäлдӹртӹмӹлä. Англла сирӹшӹ модернист-сирӹзвӹлä: Джеймс Джойс (James Joycey, 1882-1941, ”Одиссей” романжы, 1922), Вирджиниа Вульф (Virginia Woolf, 1882-1941), Т. С. Элиот (T.C. Eliot, 1888-1965), Самуил Бäкет (Samuel Beckett, 1906-1989), американвлä: ир поэт- модернист Волт Вайтман (Walt Whitman, 1819-1892), прозаиквлä - Ф, Скотт Фицджеральд (F. Scott Fitzgerald, 1896-1940), Уильям Фолкнер (William Faulkner,1897-1962), Эрнест Хемингуэй (Ernest Hemingway,1899-1961), Бернард Маламуд (Bernard Malamud, 1914-1986), Йосеф Хеллер (Joseph Heller, 1923) дä Пилип Рот (Philip Roth, 1933), поэт Валлас Стевенс (Wallace Stevens, 1879-1955), драматургвлä Теннесси Уильямс (Tennesse Williams, 1914-1983) дон Эуген О Нэйль (1888-1953).
Модернизм тӱнымбалныш культуреш, лӹмӹнок сӹлнӹшаяэш пиш келгӹ кишавлäм коден. Финн-угр литературывлäм анжалаш гӹнь модернизм йӧным эстон, финн дä венгр сӹлнӹшаявлäштӹ эче 1920-шы ивлäнок кычылташ тӹнгäлмӹ. Эстон модерниствлä логӹц Мариа Ундерӹм (Marie Under, 1883-1980), Хенрик Виснапуум (Henrik Visnapuu, 1890-1951) Уку Маасингым (Uku Maasing, 1909-1985), Яан Каплинским (Jaan Kaplinski, ш. 1943), финнвлä логӹц шведлä сирӹшӹ поэтесса Эдит Сöдерграным (Edith Södergran, 1892-1923), Катри Валам (Katri Vala, 1901-1944), Ууно Кайласым (Uuno Kailas,1901-1933 ) Пентти Саарикоским (Pentti Saarikoski, 1937-1983), шведлä сирӹшӹ Клас Андерссоным (Claes Andersson, ш. 1937), венгрвлä логӹц Адь Эндре (Ady Endre, 1877-1919) дон Аттила Йожефӹм (Attila József, 1905-1937) пäлдӹртӹмäн. Кӹзӹтшӹ гӹнь ти литературывлäштӹ кыцe прозаиквлä, тенгеок поэтвлääт лач М. йöн доно веле сирäт Мары сӹлнӹшаяшты М. вӹкӹ кужы жеп тӹрӹн анженӹт, тенге гӹнят тӹдӹ туан литературыштына ӹлянен да виäнгеш. Кырык мары сӹлнӹшаяшты модернизмӹн кишäвлäжӹм раскыдын поэзишӹт, лӹмӹнок Ондрин Валькан (ш.1954), этнофутурист Валери Микорын (ш.1960) дä Влад Самойловын (ш.1963) лыдышвлäштӹштӹ ужына. Прозаиквлä логӹц модернизм йöн доно Витали Петухов (ш.1954) сирä. Алык мары поэзиштӹ сек яргата модернистеш Валентин Колумбым (1937-1974) шотлат. Тӹдӹ гӹц пасна Албертина Иванова (ш. 1954) дон Зоя Дудинан (ш. 1963) лыдышвлäштӹ модернизм шулӹшäн ылыт.
Руш сӹлнӹшаяшты модернизм 1900-1917-шӹ ивлäн пеледын, но революци паштек пӹснен дä совет кӹлӹн урын валымыкыжы руш сирӹзӹвлä угӹц М. йöнӹм активно кычылтыт.