Нӧлпӧ
Нӧлпӧ (лат. Alnus) — кумдан палыме пушеҥгын урлыкшо. Чылажге 30 наре тӱрлык уло.
| Нӧлпӧ | |
|---|---|
| |
| Alnus serrulata Пурлаште пӧръеҥ йолва, шолаште шушо ӱдырамаш йолва | |
| Биологий классификаций | |
| Кугыжаныш: | Кушкыл |
| Пӧлка: | ПокрытосеменныеШылтымнӧшман (Magnoliophyta) |
| Класс: | Двудольные (Magnoliopsida) |
| Тӱча: | Букоцветные (Fagales) |
| Урлык: | Нӧлгӧ |
| Тӱрлык-влак | |
|
20-30 наре тӱрлык-влак. | |
Сур нӧлпӧ – 15–20 м кӱкшытан лышташан пушеҥге але йыргешке парчан кугу вондо. Вожшо келгышкак ок кай, мланде ӱмбал деке лишке лиеш. Лышташыже 10 см кужытан, 7 см лопкытан, чуяка але муно гай форман, мучашыже пӱсӧ, тӱржӧ кокытлан пӱчкылтшӧ пӱян, вудака-ужар тӱсан, йымалже кандалгырак-сур мамыкан.
Нӧлпӧ лышташ лекме деч ончыч, мартыште-апрельыште пеледеш. Шем-кӱрен тӱсан пӱгыльмыжӧ кӱчык йолан, сандене кашташте 3–8-ын шинчыме гай койыт. Кичкыже – аҥысыр шулдыран лапташке пӱкш, шыжым шуэш.
Нӧлпӧ Российын Европейский ужашыштыже, чодыран кундемысе вӱдыжгӧ, купаҥше мландыште кушкеш. Йӱдйымаке, Петрозаводск – Пермь линий деке, кӱза. Касвел Сибирьыште Иртыш марте шуэш. Кечывалвелне, Крымыште да Кавказыште, вашлиялтеш.
Марий Элыште нӧлпӧ чодыра дене айлалтше вӱдыжгӧ верлаште, эҥер да ер серлаште, коремлаште да куплаште кушкеш.
Лӱмдымӧ ойыртем
тӧрлаташМарий йылмын диалектлаште нӧлпым лӱмдышӧ мутын икмыняр параллельный формыжо уло. Нунышт икте-весышт деч ончыч радаман гласный да сонорный согласный дене ойыртемалтыт:
- олык, эрвел наречийлаште нӧлпӧ
- морко подговорышто нӧрпӧ
- тоншай говорышто нӱлпӧ
- йошкар-ола, красноуфимск говорлаште лӧлпӧ
- курык марий наречийыште лӱлпӹ
- яраҥ говорышто лӱлпӧ
- малмыж говорышто лӧрпӧ
Биологий сӱрет
тӧрлаташНӧлпӧн однодомный пеледышыже йолваш погынымо. Йолва шыже пагытлан шуэн шуктеш, теле годым пушеҥгыште кодеш, а эр шошым пеледеш. А варажым лышташ-влак лектыт. Пӧръеҥ пеледыш-влак кумытан шинчат (южгунам, икте), ӱдырамаш пеледыш-влак кокытан шинчат. Ӱдырамаш пеледыш пӱгылмӧ семын коеш.
Пайдалымаш
тӧрлаташНӧлпӧн пушеҥге йошкар тӱсан да пеҥгыде огыл. Садылан тудым сувенир-влаклан веле кучылталтеш. Утларакше тудо пулан кая (10-30% куэ пу гыч шулдерак).
Нӧлпӧ пу вӱд йымалне сайын арален кодеш, садлан вӱд йымалне куштылго чоҥымашлан келша.