Пале мут

Пале мут – предметын палыжым, могай улмыжым ончыктышо ойлымаш ужаш. Пале мут могай? Кусо? Кунамсе? Йодышлан вашмутым пуа.
Пале шомакын значенийже моткоч кумда. Тудо предметын тÿрлӧ – тÿрлӧ признак ойыртемжым умылтарен пуа: тÿсым (ошо, шеме, канде), кугытым (изи, кугу, пычырик), кужытым (кужу, кÿчык, метран, километран), нелытым (вич килограмман, ныл пудан, вич кремган), вер-шöрым (пасусо, чодырасе, оласе), жапым (ожнысо, шукертсе, тачысе), тамым (тутло, тамле), ятыр моло. Тиде семантический ойыртем. Предметын признакшым ончыктен шогымылан кöра пале мут предложенийыште кок тÿҥ синтаксический рольым шукта:
1) Определений лийын, лÿм мут пелен примыканий йӧн дене кучылталтеш, мутлан: Ах!... Могай тамле ÿпш солымо шудо гыч лектеш! Волгыдо, йоҥгата, янда пырдыжан цехлаште станок – влак радам дене шогат. Трук тÿрлö-тÿрлö пеледышан кужу шудо олмеш чара мланде веле киен кодеш. Тунамак Сакарын шинчаштыже име гай кошарге, вурс гай пенгыде шонымаш койо… (С.Г.Чавайн)
2) Составной сказуемыйын лÿман ужашыже, мутлан: Савак марий утларакшым кыдалаш капан, шымавуч гай вияш да чумыраш могыран, ӱнаран еҥ лиеш. Вӱдшат келге, сержат тура, кучалал лекташ арамаже уке. Олыкшат кугу, саважат нушко, солалтен колташ калакшат уке. Нуржат кугу, анажат лопка, луктын шогалташ енжат уке.
Лум мутан сочетанийым алмаштымыж годым але лум мут почеш каласалтмыж годым пале мут предложенийын моло членжат лийын кертеш, мутлан:
1) Подлежащий: Пижаман да костюман – влак пристань турасе буфетыш, киоскыш керылтыт. Ончем, погонан – влакет кумытын пурен шогальыч.
2) Дополнений: Удырамаш – влак лушкаш тунальыч. Чондымылан вер уло, а чонанлан уке!
3) Умландарыше член: Тыгай порананыште пеш кулеш дене гына чараш лектыт. Вич тылзе гыч ялыш серыш толеш: Йыван ошо – влак деч ялт ойырлен, йошкаргыш вончен… Мо-гынат пайрем чылт кукшеш ок эрте.
Шке значенийже да грамматический (морфологический) ойыртемже дене пале мут кок кугу тушкалан шелалтеш: качественный да относительный пале мут – влак. Кумшо изи тушка – качественно-относительный пале мут – влак.

Качественный пале мут

Качественный пале мут предметын палыжым, вес шомак полшыде, шке лексический значенийже дене ончыктен пуа. Тудо тыгай палым лумда: 1) 1) предметын тусшым: йошкарге, ошо, ужарге, канде, шеме, нарынче, чувар, ракш, шапалге, шышталге да молат; 2) 2) турло объемно-пространственный признакым: кугу, изи, лопка, кумда, анысыр, кужу, вичкыж, йыргешке, тыгыде, лаштыра, ладыра, лапка. 3) 3) енын, моло чонанын тужвал да корго вий ойыртемыштым: ушан, уста, виян, куатле, яшката, чулым, нарашта, йытыра, таза, черле, сокыр; 4) 4) предметын колаш, шижаш, кучылтын тергаш лийме палыжым: оралге, чоштыра, козыра, яклака, йывыжа, чоткыдо, лушкыдо, леве, шыма, ныжылге, лыжга, пушкыдо, лывыжге; 5) 5) предметын там ойыртемжым: тутло, тамле, тамдыме, шинчалан, шопо, лачка, шере, кочо; 6) 6) редметын ак палыжым: шерге, шергакан, шулдо; 7) 7) чонан да чондымо предметын моло турло ойыртемжым: тале, йомартле, ямле, чапле, тыматле, соптыра, ковыра, чесле, тутло, йыгыжге, шыма, лывырге, яндар да молат; 8) 8) редметын илышыште налын шогымо вер ойыртемжым: пайдале, кулешан, йонан, йонло, йондымо; 9) 9) ийгот да социальный положений ойыртемым: самырык, рвезе, шонго, нужна, йорло, незер, икмарда, поян; 10) 10) действий дене кылдалтше признакым, качествым: вожылшан, куанышан, ойлышан, чытышан, умылышан да ятыр молат.Удырем, теве ачат ой турысеш толеш: тунемшылан кает гын, поро чечен илышым ужат, илышетат мемнан деч умылышынрак, арурак лиеш… Качественный пале мутын чыла шомакым авалтыше грамматический ойыртемже кум турло: а) кажне пале мут мера ден степеньым ончыктышо наречий дене пырля кучылталт кертеш: пеш йошкарге, моткоч тале, птырак тамле, утларак вожылшан; б) чылаштынат танастарыме степеньышт ышталтеш: ужарге – ужаргырак, тутло – тутлырак, кужу – кужурак, пайдале – пайдалырак, виян – виянрак; в) чыланат качествым танастарыде аклыме форман лийыт: канга – кангарак, шуэ – шуэрак, кугу-кугу;
Моло грамматический ойыртемышт дене качественный пале мут – влак тыгыдырак тушкалан шелалтыт: 1) Иктышт кужу да кучык форман улыт: ош – ошо, шем – шеме, йошкарге, ужар – ужарге, кошар – кошарге, ныжыл – ныжылге. Лум мут ончылно определений семын кучык форма кучылталтеш, мутлан: ош куэ, шем упш, ужар лышташ, кошар тоя.
Кужу форма тыгай годым кучылталтеш: а) лум мут але олмештыш мут почеш, мутлан: Курезыже ошо – ялт уян туара; Ик укшыжо ужарге, весыже нарынче, кумшыжо олача. б) икмыняр пале мут определений лийме годым запятой ден ушем мут ончылно, мутлан: Тиде жапыште Юл умбач эртыше пароходын ужарге, йошкарге да кандалге тул волгыдыжо путырак соралын койын кодо; Ошо ден шем ожемже тушто коктын чумедалыт; в) южо частица ден вес суффикс ончылно (-ат, -ак частицыла ончылно ударенийдыме гласный – влак лектын возыт), мутлан: йошкарге – йошкаргат, ужарге – ужаргак; Шудо паша пытен. Уржа але ужаргырак шогыш. г) лум мутан сочетанийым алмаштен, лум мут семын кучылталтме годым, мутлан: «Мемнан – влак сенат, ошо – влак куржыт!» - шоналта Эчан, адак шинчаже петырна.
Южышт лум мут ончылнат, определений семын, кучык да кужу форман лийыт: ныжыл – ныжылге, кошар – кошарге. Удырамашын ныжылге чонжо…
2) Вес тушка пале мут – влак предметын качествыжым танастарыде аклыме турло степеньжым суффикс полшымо дене ончыктышо формым ыштат, мутлан: ошо – ошалге, шеме – шемалге, лудо – лудалге, сур – суралге, курен – куреналге, нарынче – нарынчалге. 3) Кумшышт ваштарешла значенийан лийыт, мутлан: кугу – изи, кужу – кучык, кукшо – лопка, лопка – анысыр, ушан – аныра, келге – куакш, кужго – вичкыж, коштыра – йывыжа. Ышталтме ойыртемышт дене качественный пале мут – влак кок тушкашке чумыралтыт:

• иктышт непроизводный мут тунан улыт: изи, кугу, писе, ракш, сур, сокыр;
• весышт суффикс полшымо дене ышталтыныт(производный мут тунан улыт):тамле,йонло,йондымо,ушан,ушдымо.

Признакым ончыктымо ойыртемышт денат качествен¬ный пале мут-влак кок турлб лийыт:

• иктышт предметын палыжым вигак, шкеныштын лексический значенийышт дене лумден пуат, мутлан: пенггыде, пушкыдо, вужга, кочо, шере, шопо, лачка;
• весышт моло предметын ойыртемышт гоч у приз¬накым ончыктат, мутлан: виян, ушан, шотан, куатле. Нине пале мут-влак предметын признакшым вий, уш, шот, шомакла, полшымо дене рашемдат.

Качественный пале мут-влакын эше кок ойыртемыштым палемдаш кулеш: 1) Южышт признакымат, тиде признакан енымат ончыктен кертыт да лÿм мут -семынат кучылталтыт, мутлан: (Суворов) эше пеш рвезе вет (Д. О.).— (Суворов) южын гай шалтай-балтай рвезе огыл (Д. О.). Овоп шона. Мом гына кызыт тудын шонго ушыжо шонен пытарен огыл! Тыште пале мутын вияш да вончештарыме (ешартыш) значенийлаж нерген ойлаш лиеш. Метонимизаций негызеш пале мутын предметность значенийже ешаралтеш, тыге качественный да предметный признакше пырля ушалтеш. Тидыже пале мут-влакын -рак суффикс але мера да степень наречий дене пырля кучылталтмышт годым поснак раш коеш, мутлан: A илен пеш шонгго (О. И.). Шужышо ялыште йорло-влак коклаште эн йорлыжо — Гусев Пöтыр (С. Ч.). Эсогыл йорлыракшат семыклан мом-гынат шопашла (Ш. О.). Южо тошто койышан шÿкшö куват, коклан рвезыракыштат Маринам шöрын ончен коштыт, огыт йöрате (Ш. О.). Кумшо бри¬гада—шонгырак-влак, нуно посна делянкым руат... (М. Ш.) Але тый дечет уланрак-влаклан пуэна (Н. Л.). Самырыкракышт ÿстел ончылно йолым тыртештен шинчылтыт... (Н. Л.) 2) Качественный пале мут-влак раш категорийдыме мут дек лишем шогат, но нунын деч эн ончычак значенийышт дене кугун ойыртемалтыт. Пале мут, предметын палыжым тиде предмет деч ок ойыро, а тудын ойыраш лийдыме признакше семын ончыкта, мутлан: ош лум, канде кава, кужу корно, нарашта удыр. Ош кид, шем кид да нарынчат— тÿняште эн мотор, букет! (В. К.) Пале мут предметын эреак лийше признакшым ончыкта, садлан шукыж годым лÿм мут пелен кучылталтеш. Раш категорийдыме мут предметын палыжым контекстлан келшышын веле ончыкта - утларакше лÿм мут ончылно, а глагол пелен действийын признакшым, кузе ышталтмыжым умылтара, предмет да действий деч ойыралтын каласалтмыж годым отвлеченный предметым он¬чыкта, мутлан: А Союз йыр цгече сай, паша муро шергылтеш (М. К.). Шÿшпык сай мура гын, пыжашыжымат сай опта (М. Ш.). Тыге контекслан келшышын шке значенийжым тÿрлын вашталтыше шомакым пале мут¬лан шотлаш ок лий.

Пале мутын танастарыме степеньже

Качественный пале мут-влак вашталт кертше, тÿрлö вий дене палдаралтше признакым ончыктат. Ик признакынак тÿрлö ойыртемжым каласен пуаш посна грамматический форма уло. Тудым танастарыме степень маныт. Тыгай степень кокыт уло: тангастарыме да превос¬ходный. Пале мутын тÿналтыш формыжо тыглай признакым лумда, тудын качество ойыртемжым ешарен ок рашемде, мутлан: чапле шурно, лыжга мардеж, кумда пасу, ужар олык. Тыште предметын палыже, вес предметын-палыж дене ок танастаралт, эре икгай лийын шогышо признак семын ончыкталтеш. Тыгай пале мут-влак предметын могай улмыжым шкетынак умылтарат. Танастарыме да превосходный степеньлаште качество эреак моло предметын качествышт дене але тиде предметынак вес жапысе качествыж дене тан-астаралтеш, мутлан: (Автозаводын) куд пролетшо — куд урем. Кажныже Йошкар-Оласе Совет урем деч лопкарак (С. Ч.). Танастарыше степенян пале мут вес предметын але тиде предметынак вес жапысе признакше деч кугырак признакым ончыкта. Тиде степень кок йöн дене — синтетический (простой) да аналитический (сложный) йöн дене ышталтеш.
Танастарыме степеньын простой формыжым -рак суффикс ышта, мутлан: Памаш яндар, мо яндар—яндаррак мемнан шÿмна. Мардеж писе, мо писе — писырак ме улына... (Б. Д.) Кö йöрлын кертеш, тудо виян, а кö кынелеш гын, тудо эше виянрак (калык мут).
Тиде тагсастарыме степень деч почеш мутан лÿм мут дене пырля каласалтше пале мутышто поснак раш палдырна, мутлан: Курык деч нелырак, пелйÿд деч шемырак возо шÿмышкем неле шонымаш! (С. Ч.) Туныктышо. Шомакшак могай... Шкет деч изи ийготаным веле огыл, южгунам кугыракымат, шкет деч ушанрак енымат туныкташ перна. Танастарыме степенян пале мут эре, утыр, эше шомакла дене пырля каласалтмыж годым вашталтше, кугем толшо качествым ончыкта, мутлан: Каврийын кольмыжо ок чарне, вудлан эре келгырак, лопкарак корным ышташ полша (С. Ч.). Туге гын, эргым, эше пенгыдырак лияшет кулеш (Я. Я.).
Качествын кугырак степеньже мут сочетаний дене ончыкталтеш: пале мутын т.). Но качествын кугырак степеньжым ончыктымо тиде йöным морфологический категорийлан шотлаш ок лий: пале мут шкеже танастарыме степеньын суффиксше деч посна каласалтеш уналтыш формыжо деч почеш мутан лÿм мут але причастий дене танастарен каласалтеш, мутлан: Ачат деч кугу лийын от керт!(А. К.) Аван шомакше шерге шöртньö дечынат (Ш. Б.). Танастарыме степеньын аналитический (сложный) формыжо утларак шомак полшымо дене ышталтеш, тыгодым пале-мут тÿналтыш форманак кодеш, мутлан: Кас утларак кумда койышан (Н. Л.). Сар жапыште ынде тудлан (Епремлан) киндым шуко ышташ утларак йöнан (Н. Л.). Уке, Даша, тый шкеже утларак чоя улат (А. А.). Качественный пале мутын превосходный степеньже марий йылмыште аналитический (сложный) форман гына. Тиде степень моло предметын качествышт дене танастарымаште эн кугу качествым ончыкта. Тудо кок семын ышталтеш: 1) Пале мут ончылно эн шомакым каласыме дене, мутлан: Коммунист партий да пашазе калык эн ÿшанле, эн сай, эн виян еныштым йошкар фронтыш колтат(С. Ч.). Кучедалмаште эн тале ÿзгар — книга да тунеммаш (С. Ч.). 2) Деч почеш мутан кок икгай-пале мутын пырля каласалтмышт дене, мутлан: Тиде — кугу деч кугу, почётный деч почётный паша (Я. Я.). Тыге Баймаковлан, шкет шинчылтын, кужу деч кужу пунчал-влакым серкалашыже йöн лие (А, Э.). Кумда деч кумда пасу теле кечым ужатышат, ош мыжерже дене леведалтын малаш возо (Я. Я.). (Лудо игын) нерже ден чапаже гын — ал деч ал, кына деч, кына, пуйто лÿмын чиялтыме (А. А.). Кок йöнжö денат предметын эн кугу качествыжым ончыктышо тичмаш грамматический идиома ышталтеш. Тудын дене пырляк признакын эн кугу степеньжым нигö деч, нимо деч, чыла деч сочетанийла полшымо дене каласаш лиеш, мутлан: Но садак нигö дечын пиалан мемнан кече... (В. К.) Векат, ава нигö деч куатан... (В. К.) Векат, паша тамым шижаш умшаште тÿняште тутло нимо дечат (В. К.) Тиде йöнын танастарыме степеньын грамматический категорийжылан шотлаш ок лий.

Качествым танастарыде аклымаш

Качественный пале мут признакын тÿрлö степеньжым танастарыде ончыктен кертеш. Тидлан марий йыл¬мыште морфологический, синтаксический, фонетичес¬кий да фонетико-синтаксический йöн-влак полшат. Морфологический йöн годым качествын тÿрлö степеньжым утларакше -рак суффикс, посна мутлаште -алге -та (-ата), -ака суффикс-влак ончыктат. 1) Ик признакынак вес тÿрлö степеньжым моло ка¬чество дене тангастарыде каласен пуаш шукыж годым -рак суффикс кучылталтеш. Тудо пале мут дене каласыме признак дек лишем шогышо качество дене палдара. Са¬де качествыже кугыракат, изиракат лийын кертеш, мут¬лан: «Кыргорий изиш яра лиеш гын, эре книгам лудеш...» —манеш ик рвезырак марий. {С. Ч.). Икшыве-влак талякарак верыштыже тутыш йÿштылыт (С. Ч.). Тореш олымбалне ик шонгырак ен куслем шоктен шинча (С. Ч.). Емела кугыза кычкыралме йÿкым колын гынат, сонрарак улмыж дене сайын умылен шуктен огыл (Н. Л. (С. Ч.) . 2) -алге суффикс утларакше тÿсым ончыктышо пале- мутыш ушалтеш да мут вожышто каласыме тус гайрак, но тудын лушкыдырак, мöнгешрак качествыж дене пал¬дара, мутлан: ошо — ошалге, канде — кандалге, ракш — ракшалге, нарынче — нарынчалге, кÿрен — кÿреналге, шеме—шемалге. Изи пондаш ракшалге—пуйто той. Южгунам -алге суффикс моло шомакышкат ушалтеш, значенийже дене адакат тичмаш огыл качествым ончык¬та, мутлан: Кастене мланде ÿмбач кумыл лыпландарыше левалге тÿтыра кÿза. (А.З.). «Огонь! Огонь!»—сургалтын чыла вечын. Кылмалге мланде тайнышт лÿнгалтен (М. К.). Рвезалге вÿр ал чапше дене перен-перен колта, кычкалтынат гын, шогалаш ок лий манын (А. С.). -та (-ата) суффикс мут вож (але мут тÿн) дене каласыме качествым виянденрак каласаш полша, мутлан: лапката, кангата, лыжгата, чатката. Южо тыгаяк шомакыште суффиксым кызыт ойыраш ок лий, тудо мут вож дене кÿэмалт шинчын, мутлан: Яшката, йоштката, чурката, топката, тапката. Шарарак шинча ончалтышыже тудын (Сергейын) тап¬ката, весела... (Д. О.) Шукерте мо ыльыч изи пачката? А тач'е, ужат, лийынат топката (М. К.). Вик манаш гын, марий вате иктаж нылле вич ияш, шкеже але топката пеш. 4) –aка суффиксат, южо пале мутыш ушнен, нунын качество значенийыштлан ешартыш оттенкым пуа, виянден рашемда, мутлан: кужу — кужака, кÿкшö —кÿкшака, йывыжа — йывыжака, леве — левака, йыгыжге — йыгыжака. Чыла вере кечывал волгыдым шарыше кужака лампе-влак йÿлат (Е. Я.). Йыванмыт кутырымо годым, шиждеак, кужу кÿкшака пöръен толын шогале (М. Е.). Тый йöратышыч лесака кастен йолташет-влак ден олыклаш лекташ (М. К.). Южо шомакыште -ака суффиксат кызыт ок ойыралт: вудака, чуяка. Качествым тангастарыде аклыме нине -алге, -та (-ата), -ака суффикс-влак –рак суффикс дене ушаштыт, но пале мутын значенийже ончычсо гаяк субъективный оттенкан лийын кодеш, танастарыме степень ок ышталт, мутлан: Йолташыже — кумло вич ияш яшкатарак марий (Н. М.). Эчан кужакарак шургывылышан ÿдыр ончыко миен шинче (Н. J1). ярня кечылаште, кечывал могырым левалгырак мардеж пуаш тÿналме годым, завод калыкат шке семынже пайремым ышташ лектеш (А. Э.).
Синтаксический йöн годым ик мутаr пачаш-пачаш каласалтеш, да качествын кугырак степеньже ончыкталтеш, мутлан: Кудывече покшелне лопка-лопка кудо шинча (Я. Э.). Кастене пушкыдо-пушкыдо у лум ешаралт возын (М.-А,). Игече, ойлыманат огыл, путырак сай, леве-леве... (М.А.) Качественный пале мутын признакшым синтаксичес¬кий йöн дене кугемден аклаш тыгак пеш, моткоч, путырак шомак-влак полшат, Нунын пелен пале мут предме¬тын утларак кугу качествыжым палемда, мутлан: Шукерте ожно илен калык — пешак кугу, пеш куатле... (С. Ч.) Ончалза Туното вес тÿрышкырак: тушто пеш чапле, пеш кугу оралте коеш (С. Ч.). Уло шомак моткоч тутло — лиеш киндыла кучен налаш (В. К.).
Фонетический йöн годым пале мутын ик гласный йÿкшö ойыралт каласалтеш; эмфатический ударенийым налын, пÿтынь шомак кугу кумыл дене йонгалтеш, тыге адакат качествын у степеньже, но танастарыде ончыкталтеш, мутлан: «Пазар покшелне ку-угу магазин шинча, шонем»,— умбакыжойла Раман .(Д. О.). Ял велыште мланде тÿр гыч нугыдо ше-ем пыл виян кÿза (Д. О.). «У-уй-й, пазарет, ончыза ынде, могай кугу-у!» — маныт (Д. О.). Умаже могай та-амле (В. Кос.). Фонетико-синтаксический йöн годым ик шомакак пачаш-пачаш каласалтеш да ик гласныйже шуйдаралтеш, мутлан: Шинчет, южгунам ÿдырет теве тиде ка-анде-канде кава гай яндар шинчаж дене туге шыман ончал шында—мыйын ушем кайыме гай лиеш: чылт аваже!. (В. Кос.)