Пушкин, Александр Сергеевич

Пушкин, Александр Сергеевич (1799 пеледыш 6 — 10 пургыж 1837) — руш почеламутшо.

Александр Пушкин
Александр Сергеевич Пушкин
Александр Пушкин
Шочын	26 Ага (6 Пеледыш) 1799 ий
Шочмо вер	Моско
Колен	29 Шорыкйол (10 Пургыж) 1837 ий (37 ий)
Колымо вер	Санкт-Петербург, Российская империя[d][…]
Эл	Российская империя[d]
Тыршымаш алан	почеламутчо, прозаик, Драматург, литературовед, кусарыше, историк, романым возышо, либреттист, коллекционер книг, публицист, серызе, детский писатель, драматург-режиссёр, эссеист, бретёр, автор
Ача	Сергей Львович Пушкин[d]
Ава	Надежда Осиповна Пушкина[d]
Кышкар:Wikidata gender switch	Наталья Николаевна Гончарова[d]
Йоча-влак	Мария Александровна Гартунг[d], Наталья Александровна Пушкина[d], Александр Александрович Пушкин[d] да Григорий Александрович Пушкин[d]
Автограф
Медиафайлы на Викискладе
Произведения в Викитеке

Лиймаш

Александр Сергеевич Пушкинын лекмыже толеш пӱтыралтше дворян Пушкин тукым деч, нӧлталалтше генеалогический легенде почеш «Марий дек чын» ратше, кызытсе Александр Невский. Пушкин ик гана гына возен огыл шке тукымжым, шке стихиштыже прозыштыжо; тудо ужын шке тукымыштыжо ончычсо тукымын образецшым, чын «аристократийым», чын шке элланже служитльышым. Ик гана огыл тудо куснен шке аважын образышкыже африканец Абрам Петрович Ганибал, кудо слуга лийын и Петр Первыйым воспитатлен, а вара военный инженер и генерал лийын.

Кочаже кочаж почеш Лев Александрович-артилерий полковник, гвардий капитан. Ачаже — Сергей Львович Пушкин (1767—1848), светский острослов и поэт — йоратыше. Пушкинын аваже — Надежда Осиповна (1775—1836), Ганибалын внучкыже. Дядяже ачаж почеш, Василий Львович (1766—1830), лийын палыме поэт карамзинын кругыштыжо. Йоча коклагыч Сергей Львович и Надежда Осиповна, Александр деч молыжо, илен лектыныт ӱдыржӧ Ольга (павлищевалан марлан лектын (1797—1868) и эргыже Лев (1805—1852).

Йоча пагыт

Пушкин шочын 26 майыште 1799 ийыште Москва олаште. Метриченский черке книгаште Богоявление Елеховышто (кузыт тудын месташте шога Богоявленский собор) 8 июнышто 1799 ий тиде деч моло гычч ввозымо.

Кегеж тылзыште 1805—1810 поэт лийше эре коваж дене жапым эртарен аваж корно почеш, Мария Алексеевна Ганибал (1745—1818) мосва воктелсе Захарова селаште, Звенигород воктене. Эр йоча ужмаш ончыкталтын икымше пушкинын возымаш поэмыштыже, варарак возымыжо (монах 1813, бова 1814), лицейский стихотворенийыште «Юдинлан колтымо» (1815) омо». Коваже возен, ом пале мо лектеш тудын деч.

Рвезылык

Пушкин куд ийым Царсткосельский лицейыште эртарен 19 октябрьыште 1811 ийыште почмым. Тыште изи поэт 1812 ийсе Отечественный войнам илен лектын. Тыште тудо икымше гана почылтын и кушкӧ оценен тудын поэтын дарже. Ий шоналтыш, лицейыште эртарме лицейский братсво нерген ӱмыр мучко поэтын чоныштыжо кодеш.

Лицей жапыште Пушкинын шуко стихотворный произведений шамычше ышталтыныт. Тудым франсузкий поэт шамыч 17—18 тукымшо шӱмаҥденыт, кудын творществыштен изиж годым палме лийын, ачажын библиотекыж гыч книгам лудын. Йоратыме самырык Пушкинын Вольтер ден Парни писатель — шамыч лийыныт. Тудын эр лирикыштыже ушалтыныт французкий и руш классицизмын традицийже. Пушкинын туныктышо Батюшков лийыныт мастар «куштылго поэзийыште» и главный отечественный романтизмыште. Пушкинын лирикыже 1813—1815 ийысе периодыште мотив ден ушалтын илышын виян каймыж дене, кудо каласен ӱмӧ шумым наслаждений бытия куан дене. 1816 ий деч, Жуковский почеш тудо Элигий дек миен йодын, кушто кушкеш тиде мотивлан жанр: тӱрлӧ йоратымаш, самырыкым ончымаш, чон шижмаш. Пушкинын лирикыже подражательный, тич литератур штамп и условность, туге гынат шагал огыл уже тунамтӱҥалше поэт ойырен шке корныжым.замыкатльыде тиде камеран поэзийлан, Пушкин ончен йосырак темым, калыклан кӱлешан. «шоналтымаш Царский селаште (1814), сеҥен налме Державинын одобренийжым — 1812 ий тӱҥалтыште Пушкин стихотворенийым тудын ончылно лудын, 1812 ийысе Отечественный сарлан куснысо. Стихотворений 1815 ийыште «Российский музеум» кагазыште лектын,тичмаш авторын подписьшылан. А. Пушкинын колтымыжо «Лицинию» ончыкталтын кызытсе Россий илыш, кушто йоратыше деспот образыште Аракцев лектын. Уже шке тӱҥалтыш творщеский корныштыжо тудо интерес лектын руш писатель-сатирик — шамыч эртыше век гыч. Фонвизинын влиянийже шижалтеш Пушкинын сатирический поэмыже» Тень Фонвизина» (1815); Радищевын творществыштыже пижын» Бова» (1814) и «Безверие».

Июлыште 1814 ийыште Пушкин икымше гана печатьыште выступатлен лекме Москвасе журналыште «Вестник Европы». Латкумымшо номерышто стихотворений печатьлыме «друг лан — стихотворцу», возалтын псевдоним ден Александр Н.

Эше лицей воспитанник лийме годым, Пушкин пурен литератур обществыш «Арзамас», выступатльыше рутины ваштареши архаики литературный пашаште, и налын кугу пашам.

Самырык

1817 ийыште Пушкин лицейжым пытарен. Тидын деч вара тудо театырм йӧратен шында. 1819 ийыште литературын членже лиеш, кудыжо «Зеленая лампа» маналтеш. 1818 ийыште Пушкинын «К Чаадаеву» почеламутшо лектеш. Тыгак 1818 ийыште «Н. Я. Плюсковой», «Вольность», 1819 ийыште «Деревня». Тиде жапыштак тудо «Руслан и людмила» поэмым тӱҥалеш.

Колымо жапше

Пытыдыме кутырмаш пелашыжын ачаж дене А. С. Пушкиным сырыктеныт. Аважын колмыж деч вара чыла улмыжым тавален ноен (1836). Шыжын кумшо кечыжын Пушкинын йолташ — влак декше кагаз толеден.Тушто ватыжым осал мут дене возымо ыле. Эрлашыжым тудо кагаз нерген пален налын да чот шыдешкен. Тудо пален... Тиде Дантес лийын. Нылымше эрдене тудо Дантеслан серышым колтен. Тушто тудо дуэльыш ӱжын. Ик арня дуэльым ыштен огытыл. Варажым Дантель Пушкинын ватыжын акажым марлан налын. Но тиде дуэльым чарен огыл. Дуэль пургыж тылзын 27 кечынже лийын шем эҥер воктене. Пушкиным Дантес ранитлен. Тудо жапыште тиде ранениже чот лӱдмашан лийын. Икмыняр жап эртымеке Пушкин илыш ден чеверласен.

А. С. Пушкинын ешыже

ПУшкинын кок йочаже лийын. Ӱдыр — Наталья, эрге — Александр.Пушкинын родыжо шуко вере илат. СШАште, Английыште, Германийыште, Бельгийыште. Александр але ксанрович Пушкин кызыт Бельгийыште ила.

1836—1837 ийла

Шошым 1836 ийыште Пушкинын аваже колен. Тудым Надежда Осиповна манын лӱмденыт. С. Пушкин пытартыш ийлаштыже гына аваж деке шӱмаҥын. Тиде шучко увер Пушкинлан пеш нелын эртен. Тудо шкетын гына аважым пытартыш корныш ужатен. Иктат лийын огыл. 1836 ийыште тудо французкий мурым кусарен. Кеҥежым Пушкинпытартыш цикылжым воза.

Чурийвылыш

Пушкиным пеш мотор рвезылан шотлаш огеш лий. Кужу лийын огыл, 166 см веле. Шемалге чуриян, чурийже оҥай ыле. Шинчаончалтышыже чевер да яндар. Икманаш, поро айдеме.

1820 ийыште майыште поэме печатлялт лектын, и ужын турло, пеш благожелательныйым огыл,кутырмым. Пушкинын высылкыж деч вара поэме йыр учашымак лектыныт. Южо критик шымыч кугу канонсым иземдымылан верчын пеш келшен огытыл. «Руслан и Людмила» ушымо руш — француз йылме приемым выраженийжым, просторечий дене и фольклорный стилистикыжым ужын упрекым и аралыше могырым демократический калык литературышто. Тыгай нареканий Д. Зыков серышыште лийын, литературын Катенина последовательын, «Отечествын эргыже» возен лыкмо.

Югышто (1820—1824)

Шошым 1820 ийыште Пушкиным ужыныт армий генерал-губернатор Петербургаграф М. А. Милорадович умылтараш тудын стихотворенийжым молан кучен коденыт, государственный чиновникын статусшын йормо огылмыжо. Кутырмо каен тудын Сибирьыш колташ, или Словецкий монастырьыш.йолташ шамычыж полшымылан кора гына, эн ончыч Керамзин, шагалрак наказанийым ышташ логалын. Тудым столиций гыч колтат югыш кишиневский канцелярийыш И. Н. Инзов.

У слыжба месташ каймыж годым Александр Сергеевич воспаление легких дене черлана, Днепырыште йуштылжмеке. Торланаш манын Раевский шамыч луктын май мучаште 1820 ийыште черле поэтым шкенышт дене Кавказыш и вара Крымыш. Корнышто Раевскийын семьяже и А. С. Пушкин шогалыт Таганрогышто, эртыше градоначальникин П. А. Папковын портыштыже.

Крымыште

16 августышто 1820 ийыште Пушкин Феодосийышке толын, тудо лев изажлан возен. Кок кече гыч Пушкин Раевский дене пырля Гурзувыш вуд дене каен. Пушкин Гурзуфыштеала мыняр арням гына эртаренкенежым и шыжым 1820 ийыште. Раевсский ден пырля тудо шогылын герцог Ришелье портыште; поэтлан тушто мезононт пуалтын, запад гыч лекше. Гурзуфыште илше, поэт шуко прогулкым ыштен сер воктел кужытшо ден и курыкыш, кудо кокла гыч лийыныт кушыл ден кудалме Аю-Дага кушылышкыже и пуш дене кудалме Суук-Су мыс деке.

Гурзуфышто Пушкин пашам ыштен «кавказ пленник» позмыжым, возен эше ала мынярлирический стихотворенийым; южышт нунын кокла гыч Н. Н. Раевскийын удыршамычыжлан — Екатерина, Елена, и Мария лан возалтыныт. Тыште поэтын лектын поэме замысылже «Бахчисарайский фонтан»и «Евгений Онегин» роман. Илыш мучашыштыже тудо крым нерген шарналтен: «Тушто мыйын Онегинын колыбельже». Сентябрьыште 1820 ийыште Симферопыль кайме корныштыжо Бахчисараеште лийын. Сентябрь покшелне Пушкин арнянар Симферопольыште жапым эртарен, таврический губернаторын Баранов Александр Николаевичын портыштыже, шонго палмыже поэтын Петербург гыч. Шке ужмыжым Крымыш толмыжым Пушкин налын «Путешествий Онегинын» возен, кудо туналтыш гыч пурен «Евгений Онегин» поэме составыш приложений семын пурен.

Кишиневышто

Сентябрьыште гына тудо кишиневышке толын. У начальник снисходително Пушкинын службыжлан лийын, шуку жап дене разрешитлен тудлан унала кошташ йолташ шамыч деке, Киевыш каяш, путешествоватляш молдавийыште и Одессыш толаш (1821 ийыште). Кишиневыште Пушкин пура масонский ложышко, мо нерген шкеже воза шкенжын дневникыштыже. Если поэмыже «Руслан и люмила» лийын школын итогшо сай руш поэт шамычын то икымшыже «южный поэме» Пушкинын «Кавказский пленник» (1822) шынден тудым чыла глава кызытсе руш литературо, конден заслуженный палымем икымше поэтын, алмаштдыме тудлан мучаш 1820 ийлаште. Варарак 1830ше ийлаште налын эпитетым «Руш Байрон»

Варарак лектеш вес «южный поэме» «Бахчисарайский фонтан» (1824). Поэма лектын фрагментан, пуйто шулышо шкенжын коргыштыже ала мо кутырен пытарме, мо и пуен тудлан особый моторлыкым, возбуждающий лудмо восприятийыште пенгыде эмоциональный пасум. П. Я. Вяземский возен Москва гыч тидын шот нерген.

Пока июльышто 1823 ийыште Пушкин Одессыш служитляш каяш тырша граф Воронцовын канцелярийышкыже. Именно тиде жапыште тудо шкенжым шоналта профессиональный литератор семын. Начальникын ватыжым ухаживатльымыже а может быть и роман тудын дене и государств слубо йордыме виянденыт тудын отношенийжым Воронцов дене.

Ныл ий лиймеке пушкинын югышто — у роман этап кушмо поэт семын. Тиде жапыште Пушкин палыме лиеш Байронын и Шеньенын творществыж ден. Байронын личность деке пижмеке, шке чын ойлымыж дене поэт «уш гыч каен» тудын деч. Икымше стихотворенийже, тудын сылкыште лукмыжо Элегия лийын» Йорыкталтын кечывал волгалтарыме», подзаголовыкыште пушкин отмечатлен: «Байронлан подражатльыме»

Михайловский

Икымше самырык поэт тыште кенежым лийын 1817 ийыште, кузе шкеже возен тудын ик шкенжын автобиографийыштыже, очарован лийын. 1824 ийыште Москвасе полиций дене Пушкины ник письмажым почмо лийын, кушто тудо возен «атеистичесский туннеме» нерген возен. Тиде причинылан лийын поэтын отставкыжлан 8 июльышто 1824 ийышто службо деч. Тудым колтеныт шкенжын аважын именийышкыже, и эртарен тушто кок ий — тиде эн кужу Пушкинын лиймыже Михайловскийыш.

Шагал жап гыч Пушкинын Михайловскийыш толмыж деч вара тудын ачаж ден пеш кугу ячымаш лиеш. Шыже мучашыште Пушкинын чыла тукымжо Михайовский гыч каеныт.

Вопреки йолташ шамычын людмышт ден, шкетын ялыште кодмо Пушкинлан губительный лийын огыл. Ончыде посна неле шонымаш, икымше Михайловский шыже поэтлан плодотворный лийын, тудо шуко лудын, шонен, пашам ыштен. Пушкин чучкыдын сосед деке коштын имений дене П. А. Осипов-Тригорскийыштеи библиотекы дене кучылтын. Михайловский сылке гыч и пытартыш илышыж марте тыдым ушен йолташотношенийже Осипов дене и член тудын кугу семьяж ден. Тригорскийыште 1826 ийыште Пушкин ваш лийын Йылмысе ен дене, стих шамыч кудо лийыныт тудлан палыме 1824 ий гычын.

Пушкин пытара туналше Одессыште стихотворенийым «Кутырымо книгам ужалышын поэт дене», кушто формулирует шкенжын профециональный кредожым, «море дек» — лирический шонымаш айдеме судьба дене Наполеон эпоха и Байронын, осал вуйлатыше историй обстоятельствым личность умбалне», «Цыгане» (1827 ийыште) шуя возаш романым стихи ден. Шыжым 1824 ийыште тудо пашам туналеш автобиографичесский возымашым, кодымым эн туналтыш кишиневский порышто, и сюжетым шона калык драмым «Борис Годунов» (пытарыме 1825 возен лукмо 1831), воза мыскара поэмым «Граф Нулин». Чыла Михайловский поэтым ыштыме иктаж шудо произведений.

1825 ийыште вашлиеш Тигорскийште Осиповын племяницыжым Анну Керн, кудылан кузе налме лудаш посвящает стихотворенийым «мый шарнем сайпагытым»

Тылзе гыч пытарме деч вара тудо толын «турмам коден кодышо»и Михайловкыште эртарен иктаж тылзым. Вес ий шамычым поэт чучкыдын толын тышке, каналташоласе илыш деч и возаш свободышто. Михайловскийыште 1827 ийыште Пушкин туналын романым «Арап Петра Великого».

Михайловскийыште поэт тыгак приобщился бильярд дене модаш, тыге гынат палыме модшо лийын огыл, но йолташ шамычын шорнымаш почеш, кий дене кучылтын чылт профессионал гай.

Сылке деч вара

Кастене 3 гыч 4 сентябрьыште 1826 ийыште Михайловскийышке толеш нарочный псков губерний гыч Б. А. Адеркаса: Пушкин фельдьегеря ужатыме почеш Москваш толшаш лийын, кушто тудо жапыште Николай 1 лийын, короноватльыме 22 августышто.

8 сентябрьыште, вигак толмыж деч вара, Пушкиным кондымо император деке личный аудиенцийлан. Николайын Пушкин дене кутырмыжо ,лийын шинча гыч шинчашке. Поэтлан угыч толмыжлан ссылке гыч лийшаш ыле шкенжын кугу покровительство и обычный цензуро деч освобидитльышаш.

Тиде жап лан поэтын творществыже ончыкталтын у савырнымаш. Орвуян исторический и социальный анализ чын дене сочетатлялтеш шонымо йосо чучкыдын мунчалтен кайше рациональный умылтарымаш йырваш туня, мо тема тудын тврществын шижмашыжым лудме шижмашыжым, нангаяширокий пурмаш фантастике, шочыкта горестный, тиде жап гыч черланыше шарнымашым, напряженный интересым колымаш деке.

Тудо жапыштак поэме почеш «потава» критикыште тудын деке отношенийже лудшо ужаш гыч йушто лийын.

1827 ийыште туналын «Андрей шенье» стихотворенийжылан расследований туналын. Кушто ончыктымо лийын14 декабрь 1825 ийысе событий шамыч, 1828 правительствылан палыме лийын кишиневский поэмыже «Гавриилиада». паша тиде лийын кугу повелений дене чарнен Пушкинын умылтарымыж почеш, но поэт почеш шогалтеныт полиций надзорым.

Декабрьыште 1828 ийыште Пушкин палыме лиеш Наталья Гончарова дене Москвасе мотор удыр дене. Шкенжын признаний почешше, тудо йоратен шынден ик гана вашлиймеке. Апрель мучаште 1829 ийыште Федор Толстой Американца предложенийым ыштен Гончаровалан. Палыдыме ваш мутшо удырын аваже, Пушкин мут почеш «ушым йомдарыктыш». Тудо кудалын Паскевичын армийышкыже, Кавказыш, кушто тудо жапыште Турций дене война каен. Шкенжын кудалмыжым тудо возен «Арзрум путешествий».

Болдино

Пушкин шижын илыше алмашталтмым. 1830 ийыште угыч тудын сватовство Наталья Николаевна Гончарова дене пале лийын и шыжым тыдо нижегородский именийыш кая шкенжын ачажын Болдино Кистенево ялын владенийышкыже пураш манын, суянлан ачажын полоклымыже. Холерный карантин шамыч поэтым кученыт кум тылзылан и тиде жап лан лияш перненпалыме Болдинский шыжылан, эн кугу точкылан Пушкинын творществыштыже, кунам тыдын пыстылже гыч лектын тич библиотек произведений шамыч: «Повесть колшо Иван Петрович Белкин», «Опыт драматический тунеммаш», «Евгений Онегинын» мучаш главаже, «Коломнаште порт», «Горюхина селын историйже», «Поп нерген йомак и пашаче балда», иктаж мыняр наброскым критический статьялан и иктаж 30 стихотворений.

«Повесть Белкинан» лийыныт икымше кудо мемнан марте толын шуын пытарыше произведений пушкинын прозыжо,опытшо ышташ кудым ик гана огыл предпринимались. 1821 ийыште тудо сформулироватьлен тун законым шкенжын прозаический повествованийжым: «Чын и кучук-тиде икимше» прозын достоинствыже. Туде йодеш шонош и шонаш-ниныт деч йылгыжше выражений нимолан огыт служитле». Тиде повесть шамыч тыгак шке мемуар семын улыт обыкновенный енын, кудо, нимат кулешаным шке илышыштыже муын огыл, тема шкенжын возымашыжым кутырымо дене колмо историй дене, поразивший тудын воображенийжым шкенжын необычностьше дене. Цикл ончыктен кузе умбачсе направлений Пушкинын творществыже: мучаш куд ийым шкенжын илышыжым тудо шукыжым прозо деке ончыкталтын, кызыт марте развиватлялтме огыл руш художественный прозаический мутым.