С. Т. Разинын вуйлатыме кресаньык сар

Степан (Стенка) Тимофеевич Разинын вуйлатыме 1670–1671-ше ийласе сар деч ончычак, Юл воктенысе яллаште, тыгак марий яллаштат йозакым тӱлышӧ-влак коклаште пудыранчык тӱҥалын. Кресаньык-влак чӱчкыдынак йозак тӱлышаш деч шылыныт, йозак тӱлышаш мландыштымат шылташ тӧченыт. Руш феодал-влак мер мландымат чӱчкыдынак шканышт налаш толашеныт, южо вере вашпижмашкат шуыныт.

Марий-влакын шке семын мландыштым аралымышт южгунамсе сарым шарныктыме кредалмашкат савырнен. Разинын сарзе отрядше Царицын, Астрахань, Саратов, Самара олалам налмеке, тӱжем дене йорло еҥ шке пиал верч кучедалаш тарванен. 1670-шо ийыште, шыжым, Симбирск воктене йорло-влакын аралышышт, С. Т. Разин, орланыше калыклан серышым возен, нуным помыжалташ ӱжын: «Степан Тимофеевич Разин деч грамота. Тыланда, пычкемыште илыше-влаклан, Степан Тимофеевич воза. Кӧ юмылан, кугыжалан служитлынеже, кугу сарзе-влаклан да Степан Тимофеевичлан, мый казак-шамычым колтенам, тыланда иканаште еҥ вӱрым йӱын илыше-влакым кучаш. Мыйын казак-влакем мом ышташ тӱҥалыт, тыландат каяш нунын дене, ушнаш казак-влак деке».

С. Т. Разин, тудын атаманже-влакын ӱжын возымо серышыштым Юл воктен илыше калык пеш йывыртен вашлийын. Руш крепостной, мордва, татар, чуваш, марий-влак шке кумылын сарзе-влак радамыш шогалыныт, Симбирск, Алатырь, Саранск ола воктене онарла кредалыныт.

1670-шо ий шыжым С. Т. Разинын кучедалмашкыже шуко марий калык ушнен. Марий мландыш толын лекше атаман Прокопий Иванов марий, чуваш, руш кресаньык, сатум ыштен ужалыше, улазе, руш кугыжан салтакше-влак дене пырля икымше октябьыште Козьмодемьянск олам сеҥен налын.

Нуно кугыжан тӧраже-влакым пуштеденыт, кодшыжым поктен колтеныт, йозак погымо книгам, моло кнагам йӱлалтеныт, поян-влакын суртыштым толеныт да олаште, уездыште шкеныштым «оза» ман увертареныт. Кынелше марий калык сарзе отрядыш чумырген. Козьмодемьянск уездын Акпарсын сотньыштыжо кресаньык-влакын шке онышт лийыныт: Ансай Няников, Юванай Тювяков, Атюй Адимов. Нуно Спасо-Юнгинский монастырьым руалтен налыныт, монастырьысе мланде нерген кагазым йӱлалтеныт. Вет монастырьын мландыже ончыч мер калыкын лийын.

1670-шо ийыште октябрь-декабрь тылзыште марий, чуваш, руш-влакын тӱжем еҥан отрядышт кугу армийже дене кредалын. Салтак армий Озаҥ ола гыч толын шоген. Юлын шола серыштыже 24 октябрьыште Ерыкса эҥер воктене, 26 октябрьыште Олык Кушерга ял воктене, 28 октябрьыште Рутка эҥер воктене, а пурла серыште Кугу Шиндыр воктене 31 октябрьыште пеш тале кредалмаш каен шоген.

1670-шо ийын 3-шо ноябрьыште кугыжан армий пеш вашке Козьмодемьянск олам шке кидышкыже налын. Тале кредалмаште пеш шуко еҥ колен, шагал огыл кресаньык пленыш логалын. Казаматыш петырымекат, пленысе еҥ-влакым пеш чот орландареныт, 60 еҥым индыренак пуштыныт. Кодшыжым этап дене Озаҥышке колтеныт. Уездысе, оласе калык Алексей Михайлович кугыжалан ӱшанле еҥ лияш товатлышаш улмаш.

Туге гынат Козьмодемьянск уездыште марий-влак лыпланен огытыл. Д. А. Барятинскийын вуйлатыме руш карательный отряд тышечын каен веле, а 1670-шо ийын 16 ноябрьыште, йӱдым, 13 тӱжем еҥан отряд дене марий, чуваш-влак Козьмодемьянскыш керылт пуреныт. Тиде йӱдым пеш кугу кредалмаш каен шоген, кресаньык-влак илаш-колаш ваш пижыныт, туге гынат олам налын кертын огытыл.

Марий кресаньык-влак, сотник, тархан-влак Кокшайск ола верчат чот шогеныт. Кум арня неле кредалмаш каен шоген. Тиде кугыжан тӧра-влакшым, нунылан полшен шогышо еҥ-влакым чот лӱдыктен. Кресаньык-влак нунын поян озанлыкыштым, монастырь-влакым толеныт. Угыч пӧртылшӧ карательный отряд ончылно гына кресаньык-влак сар ӱзгарыштым пыштеныт да лыпланеныт.

1671-ше ий тӱҥалтышлан руш кугыжан салтакше-влак кресаньык сарым темдалын шуктеныт. Вуянче-влакым кочо пӱрымаш вучен. Шукыштым орландарен пуштыныт. Угыч кугыжан властьше сеҥышыш лектын. Вес семын лийынат кертын огыл. Вет пудыраныше кресаньык калык шукыж годым шыде парже дене, шоналтыде сарыш ушнен. Кресаньык айдеме сар сомыллан шочын огыл, тудо лач мланде пашам гына сайын ыштен моштен. Нунын сарыш лекме ӱзгарыштат сарлык ӱзгар лийын огыл, тыныс илышыште кучылтмо тарман лийын. Шке коклаштыштат кутырен келшымашке шуын огытыл. Кеч-кунар неле лийын гынат, нуно «поро кугыжалан» угыч ӱшаненыт. Эрык верч вашпижмаш калык чонышто нигунам мондалтдыме кышам коден, тудын койыш-шоктышышкыжо у палым – эрык илыш верч чот шогымо ойыртемым – ешарен.

Сар деч вара

Кресаньык сар деч вара кугыжан властят шканже иктешлымашым ыштен. Лӱмын возымо указ угычын Юл воктенысе руш огыл калыклан кӱртьым велен тапташ чарен. Йозак погымо шотыштат вашталтыш лийын. Марий мерлаште йозак погаш лӱмын сотникым ойыреныт. Кугыжан ончычсо тӧраже ден полышкалыше-влакше сутланымыштлан, шуко погымыштлан кӧра кораҥдалтыныт. Ынде у указ почеш нуно йозак тӱлышӧ озанлыкыш пуренат кертын огытыл. Мланде нерген указ Юл кундемысе йозакым тӱлышӧ кресаньыкын мланде межажым рашемдаш кӱштен. Руш феодал-влакат кресаньык деч поген налме мландыштым мӧҥгеш пӧртылтышаш улыт улмаш. Кугыжан тӧражлан законым илышыш пурташ, илыш шотым чот эскераш шӱдымӧ. Тудо йозак тӱлышӧ айдемым «пагалышаш да моктышаш» манын каласыме.

Литератур

• Иванов, А. Г.–Сануков, К. Н. 1998: Марий калыкын историйже.