Ӱпӧ

Ӱпӧ
	Ола
Ӱпӧ
	Уфа, Өфө
Тисте[d]	Ойып[d]
	54°44′ с. ш. 55°58′ в. д.HGЯO
Эл	Россий
Федераций субъектше	Пошкырт Эл
Оласе йырвел	Ӱпӧ ола
Кӧргӧ шеледымаш	7 район: ; Дёмский, Калининский, ; Кировский, Ленинский, ; Октябрьский, Орджоникидзевский, ; Советский
Олавуй	Ялалов Ирек Ишмухаметович
Эртыш да географий
Негызлыме	1586 ий[…]
Ола	1586
Кумдык	707, 93 км²
Рӱдын кӱкшытшӧ	150 метр
Шагат ӱштӧ	UTC+5:00[d]
Калыкчот
Калыкчот	▲ 1 038 100 еҥ (2010)
Агломераций	1 275 550
Официал йылме	руш йылме да Пошкырт йылме
Цифрр идентификатор-влак
Телефон код	+7 347
Почто индекс	450000
Автомобиль код	02, 102
	ufacity.info
	Ӱпӧ Ӱпӧ
	Медиафайлы на Викискладе

Тиде мутын вес ыҥже-влак улыт. Ӱпӧ (ыҥ-влак) ончал.

Ӱпӧ (Ипон) (пошкыртла Өфө, рушла Уфа) — ола, Россий Федерацийысе эн кугу ола-влак радамыште, Пошкырт Элын рӱдӧ олаже, Уфа районын административ рӱдерже (район составыш ок пуро).

Российын эн кугу экономик, тӱвыра да шанче рӱдер-влак коклашке пура.

Географий

Ош Виче эҥер серыште, Ӱпӧ да Дёма эҥер-влакын Ош Виче эҥерышке йоген пурымо верыште верланен. Олан кумдыкшо 707,9 км².

Ола йымалне 20 наре шке шочшо курыкпомыш (пещера) да штольньо уло, тушеч гипсым луктыт. Эн келге курыкпомыш - Дудкинский, кужутшо 2,5 меҥге утла. Моло курыкпомыш-влак 800 метр деч кужырак огытыл.

Шагат ӱштӧ

Ӱпӧ ола Екатеринбург ола дене ик жап дене илат. UTC деч ойыртем — +5:00 шагат. Москосо жап деч кок шагатлан эррак ила, Российыште тиде жап MSK+2 семын палемдалтеш.

Лӱм

Марий "Ӱпӧ" лӱм руш "Уфа" лӱм гыч шочын. Ожно тыгаяк лӱман ола лийын, Ӱпӧ эҥер серыште шоген. Тудын нерген XVI курым гутла гыч палыме. Ты велыште илыше ногай хан-влак тыге шке олаштым ожнысек лӱмденыт. Варажым тиде лӱмым угыч чоҥымо олалан пуеныт.

Эртымгорно

V—XVI курымлаште Ӱпӧ олан шогымо верыштыже Кыдалаш Курымысо ола шоген. 1367 ийласе европысо картылаште Кама ден Яик эҥерла коклаште, Ош Виче эҥер воктене Паскерти олам палемдыме. XIV курымышто илыше Ибн Хальдун лӱман араб серызе шке возгалымаштыже Шӧртньӧ Ордан эн кугу олала-влак коклаште Башгирд (Башкорт) олам шижтара ^[4].

XVI курымшыто тиде верыште Ногай Ордан кугыжан пошкырт наместникшын телмысе илымверже шоген.

Карманым чоҥымаш

Кунам Башкортостанын касвел ужашыже Москосо кугыжанышыш пурен (1557 ий) пошкырт-влак Йыван IV кугыжа деке йодмаш дене толыныт — нунын мландыштышт олалан негызым пышташ. Озаҥыш йозакым коштыкташ пошкырт-влаклан неле да лӱдыкшӧ лийын, сандене кугыжа тиде темлымаш дене келшен.

1574 ийыште Сутолока эҥерын мучашыштыже Иван Нагой воеводан стрелецкий отрядше Ӱпӧ карманым чоҥен. 1586 ийыште Ӱпӧ --- ола статусым налеш, Ӱпӧ уездын административ рӱдерже лиеш.

Ӱпӧ уездым вуйлаташ икымше воеводам Иван Нагойым колтеныт. Воевода тӱҥ административ тӧнежым --- Ӱпӧприказной пӧртым вуйлатен. Тудын кид йымалныже 150-200 еҥан стрелец отряд лийын. Кунам ола йыр печым печеныт да посадым чоҥеныт Ӱпӧ острог (карман) кремль лӱмдалташ тӱҥалын. Кремль йыр пырня-влак гыч частоколым чоҥеныт, кужутшо 440 метр наре, тумо пырня гыч ыштыме пырдыжвуй (башня) лийын.

XVII—XIX курымла

XVII курым кыдалне ола шке ойып тамгажым (гербовый знак) налеш. Озаҥыште Ӱпӧ приказной пӧртын печатьшым ыштеныт, печатьыште кудалше луй сӱретлыме (варажым тиде сӱретымак Ӱпӧ олан ойыпышкыжо вераҥдат). Тиде жаплан олаште тӱжемат пеле еҥ илен. XVII курымын кокымшо пелыштыже Смоленск гыч Ӱпыш Юмоаван юмоҥажым кондымо лӱмеш кремль покшелне Смоленский соборный черке чоҥалтеш (тиде верыште кызыт Келшымаш монумент (монумент Дружбы) шога.

Тиде гутлаштак 1773-1775 ийласе Кресаньык сар дене кылдалтше ойган жап толын. Пугачёвын восстанийже годым 1773 ийын шыжым Пугачёвын йолташыже яицкий казак Иван "Чика" Зарубин Чесноковка села воктене шогалын, Ӱпӧ ола деч 10 версташте, верысе яллам бунтыш кынелтен, Ӱпӧ олам "петырен", манаш лиеш. Бунтовщик шамычын чотышт латвич тӱжем еҥ марте шуын, олам тӱжем еҥ наре гына арален. Олаште кочкыш, пу, вольыклан шудо пыташ тӱҥалын. Бунтовщик-влак кок ган Ӱпӧ пырдыж деке лишке толыныт, но сеҥен налын кертын огытыл.

1774 ийыште шошым Озаҥ гыч Ӱпылан полшаш И. И. Михельсон подполковникын вуйлатымыж почеш кугыжаныш войска толыныт. Ӱпӧ йыр кредалмаш-влак тӱҥальыч. 24 мартыште сайын ямдылыме кугыжаныш войска бунтовщик-влакым сеҥеныт.

XVII—XVIII курымлаште Ӱпӧ ола карман гыч верысе кугу административ да экономик рӱдерышке савырнен. 1708 ийыште Озаҥ губернийыш пурен. 1728 ийыште Ӱпӧ провинцийын рӱдерже лийын, тудын воеводаже Сенатын кид йымалныже лийын. 1744 ийыште Ӱпӧ олам Оренбург губернийыш пуртеныт. 1781 ий Теле тылзе гыч Ӱпӧ наместничествын рӱдерышкыж саврнен, наместничествын губернаторжылан Иван Варфоломеевич Ламбым шогалтеныт. 1796 ийыште Олам угыч Оренбург губернийыш пуртеныт. 1802 ийыште Ӱпӧ ола губернский олашке савырнен, тушто губернаторын резиденцийже да губернский тӧнеж-влак верланеныт.

Ӱпӧ. Межгорье. Сергей Михайлович Прокудин-Горскийын фотографийже, 1910 ий.

Российыште граждан сар тӱҥалме дене 5 Сӱрем 1918 ийыште Ӱпӧ олаште большевик-влак ваштареш шогышо Чехословацкий корпусын подразделенийже-влак шогалыныт.

1918 ийыште 8 гыч 23 Идым марте олаште Уфимский кугыжаныш каҥаш эртен. Тиде большевик-влак ваштареш шогышо виктер, партий, казацкий войска-влак эн кугу форум лийын. 23 Идым 1918 ийыште Временный Всероссийский правительстве чоҥалтын, тыгак Уфимский директорий семын палыме ыле. Олаште тудо 9 Шыжа 1918 ий марте верланен, вара Омскыш куснен. Теле тылзын 1918 ийыште Ӱпӧ олашке Йошкар Армий пурен, 13 Ӱярня 1919 ийыште олам Колчак шке войскаж дене сеҥен налын. Тиде ийынак 9 Пеледышыште Ӱпӧ олашке угыч Йошкар Армий пурен.

Уфимский губернийым ВЦИКын «О расширении границ Автономной Башкирской Социалистической Советской Республики» декретше почеш 14 Пеледыш 1922 ийыште шелыныт. Уфимский, Бирский, Белебеевский да Златоустовский уезд-влакым Автономный Башкирский Социалистический Советский республикыш пуртеныт. Тушкак Челябинский губернийысе Миасский уездын Тургоякский, Сыростанский да Миасский волость-влакым ешареныт (варажым угыч кораҥденыт. Изи Башкирий гыч Челябинский губернийыш Яланский кантоным пыжыктеныт. Уфимский губернийын Мензелинский уездшым 1920 ийыште Татар АССРыш пуртымо. Ӱпӧ ола Башкир АССРын рӱдолаже лийын.

Кугу Ачаэл сар годым

Сар жапыште Ӱпӧ олашке Совет Ушемын касвел ужашыж гыч промышленный предприятий, кугыжаныш тӧнеж, шанче да шымлыше институт-влакым, Коминтерн пашаеҥ, серызе-влакым да Украинысе Шанче Академийым кусареныт.

1944 ийыште Сталинский район шке шотан Черниковск ола лийын. 1956 ийыште тудым угыч Ӱпӧ олашке пуртеныт.