Ферми, Энрико
Энрико Ферми (итальянла Enrico Fermi, 29 идым 1901, Рим – 28 кылме 1954, Чикаго) – выдающийся итало-американский физик, теоретик да экспериментатор, кушкын толшо кызытсе теоретический да экспериментальный физикыш кугу надырым пыштыше, квантовый физикын основоположникше, физика ден Нобелевский премийын лауреатше (1938) да 1939 ийыште США-ште эмигрироватлен. Дей Линчеин Националный академийын членже (1935), йот член-корреспондент АН СССР (1929). Тудо теория бета-распада да замедления нейтронов почын. 1939 ийыште цепной реакций умылымашым пуртен да варажым автоном проектыште участийым приниматлен. Тудын лӱмеш распределений Ферми-Дирака, модель Томаса-Ферми, химический элемент фермий лӱмдалтыныт.
| Энрико Ферми | |
|---|---|
| итальянла Enrico Fermi[1] | |
 | |
| Шочын | 1901 ий 29 Идым[2][3][1][…] |
| Шочмо вер | |
| Колен | 1954 ий 28 Кылме[4][2][3][…] (53 ий) |
| Колымо вер | |
| Эл | |
| Тыршымаш алан | физик, физик-теоретик, учёный-ядерщик, преподаватель университета, изобретатель |
| Кышкар:Wikidata gender switch | Лаура Ферми[d][1] |
| Чап пӧлек да премий |
 медаль имени Макса Планка[d] (1954 ий) премия Румфорда[d] (1953 ий) медаль Маттеуччи[d] (1926 ий) медаль Франклина[d] (1947 ий) медаль Хьюза[d] (1942 ий) премия Генри Норриса Рассела[d] (1953 ий) Национальный зал славы изобретателей США[d] (1976 ий) Силлимановская лекция[d] (1949 ий) медаль Барнарда[d] (1950 ий) премия памяти Рихтмайера[d] (1952 ий) член Американского физического общества[d] иностранный член Лондонского королевского общества[d] ( 1950 ий 27 Вӱдшор) |
| Автограф |
 |
 Медиафайлы на Викискладе | |
 Произведения в Викитеке | |
_crowned.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Биографий
тӧрлаташСамырык пагыт. Ферми 1901 ийыште Римыште железнодорожникын Альберто Ферми да туныктышын Ида де Гаттис ешеш шочын. Тудо изи годсек математик дек шӱмаҥын. Adolfo Amidei коллга Альберто Фермин, кудын вуйлатымашыж почеш тудо шижын тудын способностьшым теоретический физика дек. Тидден пырля, шке йолташыж Энрико Персико ден. Ферми тӱрлӧ физический опытым эртарен, вӱдын чын плотностьшым умылаш тӧчен. Кылме 1918 ийыште Ферми Высший школыш Пизыште тунемаш пурен. Ныл ий эртымеке 1922 ийыште тудо Высший школым сайын тунем пытарен, Пазиат университетыште рентгеновский луч экспериментлан икымше степеньым пуэныт. Шке кыл кучемже-влак дене пайдаланен, Ферми тыгай лӱмым ыштен, тудым стажировкыш колтеныт, Макс Борн дек Гёттингенский университетыш. Италийыш толмыж деч вара Ферми шкежым корнывожышто чучын, да тыгак наука гыч кайыме нерген шонен. Но 1924 ийыште Пауль Эренфестын йодмыж почеш тудым Римыште кычалыныт, да Георг Уленбек Лейденский университетыш Ужын. Тиде карьерыштыже повторный момент лийын да шке сеҥымышкыже Ушанвмаш ылыжын. 1925 ийыште тудо Флорентийском Ри университетыште туныктен. Ферми масон лийын, тудым «Лемми» ложышто палемденыт, 1923 ийыште, масонский штаб-квартирыште, Джезу площадыште, Римыште лийшым.
Рим университетыште
тӧрлаташ1926 ийыште Фермим Римм университетын профессоржо семын палемденыт, кудыжо илышыштыже плодотворный периодшын тӱҥалтыш лийын. 1928 ийыште тудо Л. Томас ден каласыме многоэлектрон атомын тӱҥ основанийым почылтарен. 1929-30-шо ийлаште Фермин принцип вкладым квантовый электродинамикын ышталтмашышкыже пурен. 1932 ий деч вара Ферми чылт ядерный физикын проблемышкыже вуйын пурен. 1934 ийыште бета-распада теорийым луктын. Тӱҥ-вожшо тудын лийын тыгай, бета-распада электрон деч молым эше нейтронным луктеш. 1934 ийыште Фермин икымше кугу экспериментальный пашам ыштен, ядерный физик областьыште элемент нейтрон облучений дене кылдалтшым. Вигак Ф. Жолио-Кюрин искусственный радиоактивностьым почмыж деч вара Ферми иктешлымашыш толын, что нейтрон, кудыжын заряд уке ядро ден шУкалалташ огыт тӱҥал, нуно эффективный орудий радиоактивный элементым получатлаш лийшаш улыт, тыгак трансурановыйын. Тиде оригинальный решений пеш сай лийын, 60 утла у радиоактивный изотопым пытарен налме да замедление нейтронов почмо, 1936 ийыште спективный поглощений нейтронов почмо. Ферми, кузе шуко итальян ученый-влак тудо жапысе, фашистский партийыште шоген. Тидден пырля, 1928-ше ийыште тудо ӱдырым Лауре Кагоным налын, кудыжо еврей еш гыч лийын, 1938 ий дек лишке нунын кок йочашт лийын Нелла ден Гиулио.
Нобелевский премий да эмиграций
тӧрлаташФермин тӱшкажын пашаже пеш кӱкшӱ отметкым налын научный тӱняште, тудо нейтронный физикын тӱҥалтышыже лийын. Фермин эффектше востребованный лийын улмаш атомный техникыште. Пашам ыштымыжлан радиоактивный элементым, нейтронный бомбардировко почеш да ядерный реакцийым почмыжлан 1938 ийыште Энрико Фермилан Нобелевский премийым физика ден кучыктен пумо. Стокголмыш алаш лекмыж годым ешыж дене пырля, Фермин Италийыш пӧртылын огыл, кушто тиде жаплан закон лектыныт, еврей-влаклан. Ферми США-ш каен, кушто вич университетыште тудлан физик профессор олмыш шогалаш йОным пуэныт. Ферми Нью-Йоркысо Колумбийский университетым ойырен налын, куштыжо 1939 ий гыч 1942 ий марте пашам ыштен.
Пытартыш ийла
тӧрлаташНаукышто Ферми эреак самырык, нергичный да одержимый кодын. 50-ле ияш ийготан лиймыж годым вуйыштыжо поян запасым ядерный энергетика областьысе знанийым кучымыжо годым Фермин шке корныжым наука деятельностьышто вашталтен да физик частица высоких энергий да астрофизика ден заниматлаш тӱҥалын. Тыштат тудо кугу кӱкшытыш шуын: космический лучын ышталтмыжым луктын да механизмын ускорений частиц почын, изотопический квадруплетым почын, икымше адронный резонанс лийшым (1952), протон ден пи-мезоным вашкылыштым тунемын. Кеҥежым 1954 ийыште Ферми Европышто эртарен, пытартыш стадийыште лийын рак желудка ден. Тудо лекций дене Францийыште, Германийыште да Италийыште лийын, ончычсо йолташ-влакше дене вашлиялтын. Чикагош пӧртылмыж годым, Ферми кок тылзе медицинский процедурыш коштын. Ферми 28 кылме 1954 ийыште илыш дене чеверласен, тудлан лийынжат 53 ий веле.
Шарнымаш
тӧрлаташШукерте огыл илыш гыч каймыжлан Фермилан атомный энергийым комиссий лӱмын премийым организоватленыт ученыйлан. 1956 ийыште тиде премий «Премия нрико Ферми» лӱмым нумалаш тӱҥалыныт да чӱчкыдын кучыкташат тӱналыныт.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 https://www.biography.com/people/enrico-fermi-9293405
- ↑ 2,0 2,1 Internet Movie Database (англ.) — 1990.
- ↑ 3,0 3,1 Enrico Fermi // Nationalencyklopedin (швед.) — 1999.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Понтекорво Б. М. Ферми Энрико // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 27 : Ульяновск — Франкфорт. — С. 306.
- ↑ TV.com (англ.) — 2005.
- ↑ http://www.nytimes.com/1999/11/16/science/scientist-at-work-richard-l-garwin-physicist-and-rebel-is-bruised-not-beaten.html
- ↑ https://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0929.html
- ↑ http://www.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7584915.stm
- ↑ http://www.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/7584915.stm
- ↑ Archivio Storico Ricordi — 1808.
- ↑ http://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-3-662-07791-7_11.pdf
- ↑ http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00107510500144639