Черемис

Черемис – тиде Марий калыкын тошто лӱм. 1918 ийыште Пургыж революций деч вара вашталтеныт.

Марий-влак нерген икымше гана X курымышто (961 ий) возымо: хазар каган Иосиф шке серыштыштыже тудлан йозакым тӱлышӧ калык коклаште цармис манын ончыкта. Марийын тыгаяк лӱмжӧ моло пошкудо калык йылмыштат аралалтын: чуваш йылмыште – сярмыс, суас йылмыште – чирмыш, руш йылмыште – черемис.

Руш летописьым ончалаш гын, черемис-влак нерген первый гана XII курым тӱҥалтышыште ушештаралтеш. Тидыже славян-влакын IX курымысо илышыштым сӱретлыше «Повесть временных лет» летопись лийын. Возышо еҥ эрвелне илыше пошкудышт нерген тыге палемда: «Ошъер серыште весь шинча, Ростов ер серыште – меря, Клещин ер серыштат – мере. А Ока эҥер воктене, кушто тудо Юлышко йоген пура, илат: муромо шке посна йылман, черемис шке йылман, мордва шке посна йылман».

Чынак, цармис да черемис – ик мут улыт, но тӱрлӧ йылмыште тӱрлын йоҥгат. Тиде мутым кузе шочмыж нерген тӱрлӧ ой уло. Но ӱшандарыше вашмут але мартеат уке. Шомакын кокымшо мис ужашыже айдеме манмым ончыкта. Тидын дене келшаш лиеш: финн йылмыште mies да эстон йылмыште mees. Тугеже икымше ужашыже айдемын могай улмыжым палемдымаш. Шымлызе-влак тӱрлӧ вашмутым темлат: сарзе, эрвел, чодыраште илыше, купышто илыше, «Сар (Чер)» племена гыч да т.м.

Тыге, пошкудо-влакын марийым лӱмдымӧ черемис шомакын кузе шочмыжо раш огыл. Но икте раш: тиде шомакыште нимогай лӱмдылтышат, айдемым мыскылымашат лийын огыл. Кӱшнӧ ончыктымо умылтарымаш-влак кокла гыч деке эн лишне чодырасе айдеме ой шога.

Но калык шкенжым шке эреак марий, мары, марэ манын лӱмден. Тиде шомак пӧръеҥ, айдеме шомак дене, иран шомак мартйо (айдеме) дене ик радамыште улеш. Моло родо-тукым калык лӱмат тиде шомак гычак лекше улыт дыр: мордва, мадьяр, одо (уд-мурт), муромо, мере, мещёро.

Литератур

• Иванов & Сануков 1998: Марий калыкын историйже.