Шорыкйол пайрем

Тиде мутын вес ыҥже-влак улыт. Шорыкйол (ыҥ-влак) ончал.

Шорыкйол (вес лӱм — Шортйол, курыкмарла Шартял) — марий у ий.

Лӱм нерген

Шанчыеҥ-влак ойлат, финно-угор калыкын «шочйол», «шарта», «шоч». «Шач» — тиде причастийын кӱчык формыжо «шочмо» мутым ончыкта, а «йол», «йыул», мут-влак финн-угор калык йылмыште ийым ончыктат. А марий калыкын ожно тиде пайрем «Шочшо у ийым» ончыктен. Илен толын шорыкйол маналташ тӱҥалын. Вет ожно шорыкым пеш пагаленыт. Шорык межым пуа. Тудын дене носким, пижым пидыныт. Шорык коваште дене ужгам ургеныт. Шорык шыл пеш пайдале да тутло. Шорык йолым кучен мужедыныт.

Пайремын шарлыме кумдыкшо

Чыла тӱрлӧ марий-влак пайремлат. Тошто семын Марий Элын йӱдвел-эрвел кундемыште утларак эртарат.

Эртарыме жап

Шорыкйол тошто йӱла почеш теле кечын иктӧр улмыж годым (22 теле), у тылзын шочмекыже, палемдалтеш. Пайрем кугарнян пура да арня гыч ты кечынак мучашлалтеш. Руш черкын йӱлажым шуктен илыше марий-влак христиан Роштом пайремлат. Но туге гынат нуно пайремын икымше кечыжлан кугарням шотлат (ожно ты кече кугезына-влакын каныш кечышт лийын). Ты кече Рошто деч ончыч але вара, южгунам иктеш толын кертеш. Кодшо курымышто жап шотлымым у стильыш кусарыме дене пайрем кече-влакат кусаралтыныт, тыге тынеш пурышо марий-влак Шорыкйол пайремым ятыр варарак палемдаш тӱҥалыныт. Таче Шорыкйол пайремым чыла марий калык уэш пайремла.

Пайремын кӱлешлыкше

Шорыкйол пайрем идалык мучко толын шогышо пайрем радамыште ик тӱҥ верым налын шога. Тудо тошто ийым иктешла да у ийым почеш. Акрет годым калыкна ты пайрем дене шке ончыкылык пӱрымашыжлан ӱшаным шочыктен, озанлыкым вияҥден, ешын куатшым ешарен. Пайремын икмыняр лӱмжӧ уло. Ятыр марийже тошто Шорыкйол лӱмым арален коден. Тидыже шорык йолым кучымо ю сынан йӱла дене кылдалтын. Тыге коча-кована-влак у йыште шорык еш утларак ешаралтеш манын шоненыт. У ийын шочмыжым ончыктышо Шортйол, Шачял лӱм-влак утларак чынлан шотлаш лиеш, вет нуно чынак у пагытын толмыжым рашемдаш полшат. Пайрем озанлык, сурт кӧргӧ сомылым тӧрлымаште ю йӱлам кыҥдарыме дене, тыгак жапым весела модыш дене модын, мурен-куштен палемдыме дене виян. Таче кече марте ятыр йӱла радамже аралалт кодын огыл, а Васли кува ден Васли кугыза-влак, мужед модмаш пайрем жапым веселан эртараш полшат.

Пайрем йӱла радам

Шорыкйол пайрем годым тӱрлӧ йӱла, ю, мужедмаш, модмаш, кумалмаш эртаралтыт. Чыла тиде ешын, озанлыкын поро ончыкылык ӱшанже, нур пасушто кугу шурно лектышым налме, вольыкын тӱланымыж дене кылдалтын. Тӱҥ йӱла-влак пайремын икымше кечынже шукталтыныт. Ожно кугезына-влак кокияш шурным ӱдымӧ нур ӱмбалне каван семын лум орам ыштеныт. Тыге нуно шушаш ийын тынарак каван кинде шурным тӱред налаш шоненыт. Садыштышт кушшо саскан пушеҥгын, вондын укшыжым рӱзалтен, оза-влак утларак емыж-саскам шочыкташ йодыныт. Шорыкын йолжым кучымат шорык ешым улаҥдыме дене кылдалтын. Ты кечысе игече ончыкылык шошо да кеҥеж могай лийшашым шижтарен ойлен. Шорыкйол годым кажне суртоза пайрем лӱмеш, кудӧрт (сурт кува-кугыза) лӱмеш еш кумалтышым эртарен. Икымше кечынак икшыве ден Ӱдырсий йӱлам шуктышо ӱдыр-влак сурт еда коштыныт. Нуно суртоза-влакым У ий дене саламленыт, еш пиалым, азанлык вияҥмым, шорык ешаралтмым сугыньлекыт. Суртоза-влак уна-влакым кыне шӱр, пӱкш, тӱрлӧ тамле дене сийленыт. Кастене Васли кува-кугыза дене пырля моло мӧчӧр-влакат сурт еда тарваненыт. Кугезына-влак нунын деч ончыкылык пӱрымашыштым умылаш тыршеныт, вет уна-влак мо лийшашым каласкален, порым гына сугыньлен ойленыт. Тыгодымак Васли кува-кугыза-шамыч суртышто ыштен толмо сомылыштымат, еш илышыштымат тергеныт, шот радамым луген илыше-влакым вурсалташат ӧрын огытыл. Пайремын моло кечынже калык жапым веселан эртараш тыршен. Ийгот дене келшышын тӱшкаш чумырген, ял калык ончылгоч кутырен келшыме «шорыкйол пӧртыш» толын. Тыште рвезе калыкше рвезе семын, илалшыракше илилше семын пайремым пайдалын эртарен. Самырык рвезе-влак «Сокыр тага», «Ний кучен» модыныт, ӱдыр-влак мужедыныт, шоҥго-влак калык ойпогым каласкален, йомакым, илышыште лийшым шарналтеныт.

Пайрем годым ойӧрӧмат эскереныт. Вургемым мушкаш, ургаш, тӱрлаш, неле пашам ышташ ок лий улмаш. Пайрем вашеш ямдылыме ӱстел сий шке поянлыкше дене ойыртемалтын. Тӱрлӧ кочкыш у ийыште тыгаяк поянлыкым конда манын шонымаш, оза-влакым поян ӱстелым погаш таратен.

Негыз

• О. А. Калинина «Марий пайрем-влак. Полшык», Йошкар-Ола, 2006