Пресли, Элвис

Самырык улмыж годым

Изи годсо жапше

Элвис Аарон Пресли (англичанла Elvis Aaron Presley) 1935 ий шорыкйол тылзын 8 кечыштыже Тьюпело оласе Миссисипи штатыште Вернона ден Глэдисын ешыштыже шочын. Преслин ешыже нужна лийын: ачажын тюрьмаш логалмыж деч вара илаш эше чот неле лийын (ачажым кок ий гыч веле луктыныт). Изи годсек Элвис муро дек шӱмаҥын: черкыште хорышто мурен шоген: черкыш эре коштын шоген да черкысе хорышто мурен. Аваже изинекак кугурак-влак дене сай кылым кучаш туныктен. 1941 ийыште Элвис школыш каен. Латик ийжылан ача-аваже велосипед олмеш гитарым пӧлекленыт. Икмыняр тылзе ончыч тудо ярмиҥгаште калык мурым мурымыжлан призым налын. Тиде Преслин икымше выступленийже лийын.

Мемфисыште

Преслин ачажлан пашам кычалаш куштылгырак лийже манын, 1948 ийыште кылме тылзын Преслин ешыжлан Мемфисыш каяш логалын. Ик ий наре ешыже шӱкшӱ пӧртыштӧ илен. Варажым нунылан кугыжаныш кум пӧлеман пачерым пуэн. Лач Мемфисыште веле Пресли кызытсе муро дене интересоватлалташ тӱҥалын, радио дене кантрим, илыш-йӱла эстрадым , тыгак блюзым, буги-вугим, ритм-н-блюзым колыштын. Мемфисыште Биль-стрит кварталыш коштеден. Тышечын тудын сынле чийыме вургем стильже ойыралтын. Пресли шарналтен: «Мый гитарым налынам да эскеренам, кузе еҥ-влак тудын дене модыт, да мый изиш модаш тунемынам. Но мыйизиш вожылынам да калык ончылно мурымем шуын огыл». Кандашымше классыште тунеммыж годым музык ден туныктышыжо мурашлан умылыдымашыже уке манын, но вес кечыланак Элвис мӧҥгешлыкым доказатлаш шке гитарыжым конден да «Keep Them Cold Icy Fingers Off Me» хитым шергылтарен. Изи Пресли вожылшо лийын, сандене тудым чӱчкыдынак мыскыленыт. 1950 ийыште тудо гитаре дене шокташ полшымо занятийыш кошташ тӱҥалын. Тудым Джесси Ли Денсон, кок ият пелылан кугурак пошкудыжо эртарен. Пресли да эше кум эрге, нунын кокла гыч изак-шоляк Дорси ден Джонни, шке группым ыштеныт, кудыжо тӱҥжым кантрим шоктен. 1950 ийын идым тылзыште тиде группо Левын Кугыжаныш театрыштыже выступатленыт. 1953 ийын вӱдшор тылзыштыже Элвис кажне ийын эртыше «Humes’s Annual Minstrel» фестивальыште участвоватлен. Пресли нигунамат музык образованийлан тунемын огыл да йӱк дене модаш тунемын. Тудо чӱчкыдынак музык магазинлашке коштын. Тудо «Hank Snow»-н чыла мурыжым пален да тыгак Рой Акаффын, Эрнест Таббын, Тед Даффанын, Джимми Роджерсын, Джимми Дэвисын, Боб Уилссын возалтме мурылажым колышташ йӧратен.

Телевыступлений да у возалтмаш-влак

1956 ий Элвис Преслин ӱмырыштыжӧ тӱҥ верым налын шога манаш лиеш. Тудын лӱмжӧ тӱнямбалсе чапым сулен налын. Преслин икымше синглже «Heartbreak Hotel» RCA-ште лийын. Тиде синглже икымше верым налын да миллион утла экземпляр дене лектын. Тидын деч вара «I Want You, I Need You, I Love You» сингл лектын, тыгак кужун мурен шогышо «Elvis Presley» альбомжо икымше гана историйыште миллион отметкым эртен. Тидын деч вара икымше телевыступлений-влак лекташ тӱналыныт, кудыжо Америкысе тӱжем рвезыеҥ коклаште кугу пудыранышым тарватен. Элвисын мурыжо, чиемже, движенийже, койыш-шоктышыжо, рвезылыкше – чыла тиде канрим мурышылан келшен толын огыл. Но тиде жапыштак кугырак тукым Преслин могырыш шыдешкенрак ончен. 1956 ийын кеҥежым «Hound Dog/ Don’t Be Cruel» сингл, а шыжым кокымшо альбом «Elvis» лектыныт, кокытшат икымше верым налын шогеныт. Тиде жап марте Преслим йот эллаштат колыштмылан кӧра, мурызо кӱшыл верыш лектын. Шыжа тылзын америкысе «Варьете» журналыште Преслим «рок-н-ролын» тӧраже манын возеныт.

Икымше фильмлаже

Кумдан шарлыме мурымаште икымше верыш лекмыже, Элвис Преслилан Голливудыш кугу корным почын. Тидын дене Том Паркер пайдаланен: тудо 20th Century Fox да Paramount студий-влак дене контрактым кучен. Элвис Преслин модмыж дене «Люби меня нежно» фильм лийын. Тушто тудо второстепенный рольым модын да ныл кӱчык мурым шергылтарен, но лач тудым ончалаш веле калык миллион дене кинотеатрыш каен. Элвисын шукертсе шонымашыже шукталтын. 1957 ийыште эше кок фильмже лектыныт: «Любить тебя» да «Тюремный рок». Чон кӧргыж дене Пресли драматический рольла дек шӱмаҥын, но музыкант улмыжлан кӧра киностудий тудлан куштылго рольлам пуэден, кушто герой мурен коштын. Преслин нылымше фильмже – «Кинг Креол» (1958) – киношто эн артистичный пашажлан шотлалтеш. Преслин икымше фильмласе музык материалже кугу кӱкшытанлан шотлалтеш. Тиде паша дене тӧрак 1957-59 ийлаште икымше верым налын шогышо икте почеш вес сингл-влак лектеден шогеныт: «Too Much», «All Shook Up», «Don’t», «A Big Hunk O’Love» да т.м.

Армий да «Мемфисысе мафий»

1958 ийын ӱярня тылзын 24 кечыштыже Элвис Пресли США-се армийыш ӱжалтын. Армийыш кайымыже элыште, тӱҥжым рвезыеҥ-влак коклаште, кугу пуламыкым тарватен: армий да президент лӱмеш Преслин служитлымыжым шӧраш манын, шуко серыш каен. Но тыге гынат, нимогай вашталтмаш лийын огыл, а мӧҥгешла полшен шоген: Преслилан – калык коклаште шукыракын да вашкеракын шарлаш, армийлан – служитлымашке шукырак еҥ погымаш. 1958 ийыште шыжым Преслим 3-шо танковый дивизийыш колтат, но тидын деч ончыч тудын ешыштыже кугу туткар лийын: сорла тылзын 14 кечыштыже Мемфисыште аваже кола. Армийыште Пресли чылашт дене тӧр икгай пашам ыштен шоген. Туге гынат, шке яра жапыштыже Парижысе кабарелаште коштын, Италийыш кудалыштын, манинлам наледен. Шке йолташыже-влак дене пырля посна пачерыште илен. Изиш варарак печатьыште тидым «Мемфисысе мафий» манын лӱмденыт. «Ма-фийысе» южо еҥже Элвисым школ гычак паленыт, южышт дене армийыште служитлымыж годым палыме лийын. Эркын-эркын «Мемфисысе мафий» тӱшка погынаш тӱҥалын. Нуно Преслим ӱмыржӧ мучко эр-кас авырен шогеныт. Лач эн сай йолташыже-влак тудым Германийыште 14 ияш Присцилла Булье дене палым ыштеныт. Ончыкыжым тудо Преслин илышыштыже эн кугу верым налын шогаш тӱҥалеш.

Армий деч вара

1960 ийыште ӱярнян 2-шо кечыштыже Элвис Пресли Америкыш пӧртылын да ӱярнян 5-ше кечыштыже тудлан сержант лӱмым пуэныт. Тунамак студийыште возаш тӱҥалын. Итогшылан ик тылзе гыч лекше «Elvis Is Back» альбомжо шотлалтеш, кудыжо 2-шо верым налын да Преслин ик эн сай пашажлан шотлалтын. 1960 ий мучко «Stuck On You», «It’s Now Or Never» («O sole mio») да «Are You Lonesome Tonight?» у сингл-влак лектын шогеныт да хит-парадыште икымше верлам налын шогеныт. Тиддеч вара тудын творчествыже рок-н-ролым йӧратыше-влаклан веле огыл, а тыглай колыштшо-влакланат адресоватлалтын. Тиддеч посна, Том Паркерын планже почеш, Преслин паша верже тыгак киноштат шарлышаш лийын. Пресли концерт ончыктымашым чарнен, но киношто сниматлалташ тӱҥалмыжлан кӧра ала-мыняр миллион айдеме тӱня мучко шуко гана ужын кертын. Армий деч варасе икымше фильмжылан «Солдатский блюз» шотлалтеш. Тушто америкысе призывникын Германий армий радамыштыже служитлыше солдат нерген каласкалалтеш. Чот эскерыше рецензийланат кӧра, тиде фильмже эн сеҥымашан пашажлан шотлалтеш. Тиддеч вара «Полыхающая заря» да «Дикарь» фильм-влак лектыныт, но пеш кугу верым налын огытыл. Нине фильмлаште муро шагал лийын, сандене угычын музыкально-комедийный жанрыш пӧртылаш логалын. Тудын итогшылан «Голубые гавайи» (1961) фильм лийын, кудыжо мурызын ончыклык корныжым ойырен налаш полшен: Пресли ончылгочсо гай альбомлам возымыжым чарнен. Ончыклык фильмлажын сюжетыштыже Элвис Пресли 10-12 муро наре мурышаш улмаш, сандене роль шотыштат тӱрлӧ герой-влакым модаш логалын. Южо фильмлаже лӱмынак Элвис Преслилан возалтыныт: но туге гынат, Пресли дене ик радамыште Голливудын шӱдыржӧ-влакым шогалташ лиеш: Чарльз Бронсон, Энн-Маргарет, Нэнси Синатра, Урсула Андресс, Анджела Лэнсбери, Мэри Тайлер-Мур эсогыл кӱчык эпизодышто модшо Курт Расселат. Фильмлаште Пресли йыр эреак шуко ӱдыр лийын., но туге гынат фильмлажым еш дене ончаш лийын.

«The Beatles» дене вашлиймаш

1960 ийлан пелыштыже америкысе илышын лиймашыжлан тыгак битломаний шотлалтеш. 1964 ийыште икымше гана Америкыш толмышт годым The Beatles Эда Салливанан тӱҥ эфирыштыже Пресли деч телеграмме дене саламлалтыныт. Тидын деч вара нуным палыме ыштынешт улмаш. Пытартышлан, 1965 ийыште сорла тылзын 27 кечыштыже вашлиймаш Преслин пӧртыштыжӧ Калифорнийыште эртен. Мероприятий пеш чот пеҥгыдын эртен: нимогай фотосӱрет, нимогай йот еҥ да молат. Музыкант-шамыч пӧлек-влак дене вашталтыныт, да ик час гыч гитаре дене модыныт. Пресли дене вашлиймаш The Beatles-лан кугу кышам коден. А Преслим шкенжым тӱрлӧ чон-шижмаш авалтен, вет лач The Beatles дене вашлиймаш деч вара Америкыште поп-мурым аклымаш эркын-эркын пыташ тӱҥалын.

Преслин кинокарьерын мучашыже

1967 ий мучаште Элвис Преслим икгайрак сюжетан кино шыгырешташ тӱҥалын. Контракт-влак кокла гыч лекташ неле лийын гынат, Преслин сниматлалтмыже шуктен огыл. Тиде жаплан ынде рок-музык палымыдыме марте вашталтын, тесте дене у группо-влак лектеденыт, шкешт мурым шоненыт, шоктеныт, модыныт да муреныт. Пресли тиде жаплан келшыше лийын огыл, тудо возымо мурым мурен але кызытсе мурылам мурен, – Преслин тӱрыснек шке шонымо мурыжо лийын огыл. Шкаланже келшышым тудо лач кантриште веле муын. «Guitar Man» (1967) да «U. S. Male» (1968) сингл-влак Преслилан тошто мурым уэмдаш полшеныт. Но эн кугу вашталтмаш 1968 ийыште кеҥежым лийын.

NBC-ште телешоу

1968 ий тӱҥалтышыште Том Паркерлан у шонымаш толын пурен: проект, кушто Пресли У ий касым эртара да шкенжын мурыжым мура. Но Паркерын сценарийже илышыш пурталтын огыл. NBC-ын продюссерже Стив Бидер Пресли дене пырля вес кугурак, чылт у проектым ыштынеже улмаш. Итогышто, сӱретан шоу ышталтын, кудыжо икмыняр фрагмент гыч шоген: джем-сейшн, сценыште да театрыште выступатлаш йӧрышӧ постановко. Лач джем-сейшн, Пресли йолташыже-влак дене пырля, Преслим калык ончылно выступатлаш таратен да ончычсо музык, блюз да рок-н-ролл, деке пӧртылтен. Тиде съёмкыжо 1968 ийын сӱрем тылзын 27-30 кечылаштыже эртен. «Рок-н-роллын» имиджшылан келшен толшо шем кожаный курткым чиен, мурызо шкенжын тошто хитлажым «Heartbreak Hotel», «Blue Suede Shoes», «All Shook Up» да у композицийлам «Guitar Man», «Big Boss Man» да «Memories» да тулеч молымат шергылтарен. Эн чот кӱкшытыш пытартыш мурыжо «If I Can Dream» логалын, тиде ийынак миллион экземпляр дене лектын да шарлен. 1968 ийыште теле тылзын 3 кечыштыже шоу NBC канал дене эфирыш лектын да критик-влак могырым шуко моктанымашым налын. Да Элвис Пресли угыч ончычсо пашашкыже виян куснен да публикым шке могырышкыжо адак савырен. Тидын деч вара музыкант уэш фильмлаште сниматлалташ тӱҥалеш. Пытартыш, 31-ше сылнымутан фильмжылан «Перемена характера» (1969 г.) шотлалтеш. Тушто Пресли оласе трущобылаште пашам ыштыше докторын рольжым модын. 1969 ийыште Элвис Пресли Голливуд гыч тӱрыснек шке шочмо верышкыже «Грейсленд» поместьешкыже Мемфисыш пӧртылеш.

Угыч Мемфисыште

NBC-ште телешоу Преслилан музыкыш пӧртылаш кугу ӱшаным конден. 1969 ийыште Чипс Моман дене пырля теле мучко «American Studios»-што возалтеш. Тыршымыже тиде ийынак лекше кок альбомлаштыже «From Elvis In Memphis» да «Back In Memphis» погалтын. Мурызын творчествыштыже тиде кок альбомжо ик эн сайлан шотлалтыт. У сингллаже адак икымше верыш кӱзеныт.

Лас-Вегас

NBC-се шоу деч вара палым ыле, Пресли угыч калык ончылно выступатлаш тӱҥалеш, мурызо шкежат тӱнямбалсе тур нерген увертарен. Концерт верлан Лас-Вегас ойыралтын. Преслилан Том Джонс, 1960 ийла мучаште Лас-Вегасын отельлаштыже выступатлыше, пример семын лийын. 1969 ийын сӱрем тылзын 31 кечыштыже мурызо кандаш ийлан икымше кон-цертшым кугу аудиторийлан Лас-Вегасын «Интернациональ» гостиницыштыже почын. Сезон контракт почеш Пресли тиде отельыште кажне сорла да пургыж тылзын вич ий мучко ик кечылан кок концерт дене выступатлышаш лийын. Выступлений-влакше почеш записьлам луктедыме. Пеш вашке Пресли сценысе образшым муын. Пургыж тылзын 1970 ийын у сезоныштыжо мурызо йылгыжше ош костюм-комбинезон дене лектеш. Кажне сезонжылан але концертшылан Преслин шуко тӱсан тӱрлӧ-тӱрлӧ костюмжо лийын. Лач Элвисын тиде имиджше кызыт мартеат палыме.""