Алексеев, Яков Алексеевич
Яков Элексейн (Яков Алексеевич Алексеев) (1893 теле 20, Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Вончыдӱр ял — 5 шорыкйол 1965, РСФСР, Марий АССР, Морко кундем, Вончыдӱр ял) — марий серызе, кусарыше, туныктышо, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1957).
| Яков Алексеевич Алексеев | |
|---|---|
| Яков Элексейн | |
| Шочмаш дене лӱм | Яков Алексеевич Алексеев |
| Шочын | 1893 ий 20 теле |
| Шочмо вер | Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Вончыдӱр ял |
| Колен | 1965 ий 5 шорыкйол (71 ий) |
| Колымо вер | РСФСР, Марий АССР, Морко кундем, Вончыдӱр ял |
| Эл | |
| Тыршымаш алан | школьный учитель, серызе, журналист, педагог, новеллист |
| Чап пӧлек да премий |
|
Илыш корныжо
тӧрлаташЯков Алексеевич Алексеев(Элексейн) профессиональный писатель огыл, тудо школышто туныктымо паша кокла гыч гына возен шоген. Нылле ий утла педагогический пашам ыштымыжлан Я.А.Элексейн Паша Йошкар Тисте орден дене наградитлалтын.
Яков Элексейн 1893 ийыште теле тылзын 20-шо кечынже Россий империй Озаҥ губерний Чарла уезд Вончыдӱр ялысе кресаньык ешеш шочын.
Еш кугу – 17 еҥан, но лудын-возен моштышо иктат лийын огыл. Кучымо мландыште кинде шагал шочын,садлан илен лекташ пашам пелне,утларакшым чодыраште,смола заводышто,ышташ логалын. Яков Алексеевичат изинекак пашам ышташ тӱҥалын. «Кугыеҥ дене пырля мыйым иктаж пашам наҥгаеныт гын,мый ала-могай пиалан еҥлан чучынам»,- манеш тудо шке илышыж нерген возымаштыже.
Яков Алексеевичын ачаже 1903 ийыште посна лектеш, мланде эше иземеш,ешлан неле жап толеш. Садлан Яков Алексеевич школыш лу ий теммек иже кошташ тӱҥалеш. Аваже черлылан кӧра тудлан тӱрлӧ сурт сомылым ышташ логалеш да чӱчкыдын школыш мийде кодеш…
1908 ийыште, тӱҥалтыш школым тунем пытарымек, Яков Алексеевич Аринский двухклассный училищыште тунемаш тӱҥалеш. Тиде школым 1910 ийыште тунем лектеш да Роҥгысо второклассный учительский школыш пура. Тушто кум ий тунеммек, тудлан лудаш да возаш туныктымо школышто ышташ правам пуат.
Арин ден Роҥгышто тунеммыж годым Яков Алексеевич моло тунемше дене пырля школ пеленсе пакчаште, кем ургымо да переплетный мастерскойышто кенеж еда пашам ышта. Пушкин ден Гогольым, Некрасов ден моло руш классикым шуко лудеш.
Марий интеллигенций революций деч ончыч руш классический литературын традицийже почеш идейно да духовно кушкеш. Вет руш литература эрыкым йӧратыше литература лийын. Шемер марий кокла гыч лекше тунемше-влакын шӱм-чон шижмышт,ушакылышт руш литературын влиянийже дене почылтын. Тидын нерген ме моло статьяштат ойлышна,тыште адак ик гана ушештарена гынат, уто ок лий. 1913 ийыште Яков Алексеевичым Кучков ялыш туныктащ колтат (кызыт Татарский АССР, Кукморский район). Кеҥеж жапыште самырык туныктышо шочмо ялыштыже ачаж дене ила, нужналыкым сеҥаш тӧчен,кресаньык пашам ышта.
Первый империалист сар тӱҥалмек, Яков Алексеевич фронтла гыч толшо тӱрлӧ уверанарым калыклан лудеш, умылтара.1916 ий 1 январьыште шкенжымат салтакыш налыт. Сар жапыште Яков Алексеевич пулемётчик лийын кредалеш. 1917 ийысе первый революцийым пулемёт воктенак вашлиеш. Кугыжам сӱмырымӧ деч вара тудым Солдатский Комитетыш сайлат. Октябрь революций годым Яков Алексеевич Украиныште лийын.1918 ийыште тудым мӧҥгӧ колтат. Мӧнго толмек, Яков Алексеевич Морко велне Совет властьым пеҥгыдемдаш полша,ялысе уполномоченныйлан коштеш,Краснококшайский уездный Совет съездыште участвоватла. 1919 ийыште тудым Мушеран тӱҥалтыш школын вуйлатышыжлан шогалтат, тиддеч вара Яков Алексеевич эртак туныктышылан ышта, тунамак калык коклаште мер пашам виктара. Кугу Авамланде Сар жапыште Яков Алексеевич Ленинградский Военно-Воздушный Академийыште турло озанлык пашам ышта, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» да «За доблестный труд в Великой Отечественной войне » медаль-влак дене наградитлалтеш. Я.Элексейн кучык жап черле лиймек, 1965 ий 5 январьыште колен. Литературыш Я.Элексейн газет гоч толын. 1919 ийыште РКП(б) Казанский губком пропагандист-влаклан «Йошкар-кече» газет редакций пелен кум арняш курсым почын. Тиде курсышто Я.Элексейнат тунемын. Курс гыч портылмек, тудо ял илыш нерген турло заметкым марий газетлашке да журналлашке возаш тӱҥалын.
Тӱҥ произведенийже-влак
тӧрлаташ- Пайдывай кугыза: ойлымаш // У илыш. 1926. № 12. С. 10—11.
- Сеҥыш : ойлымаш // У илыш. 1927. № 3. С. 17—19.
- Корак : ойлымаш [Ворона : рассказ]. М., 1929. 36 с.
- Ӧрмӧк: ойлымаш // У вий. 1932. № 3—4. С. 46—61.
- Кавырлян илышыж гыч : ойлымаш // У вий. 1934. № 2—3. С. 65—74; 1935. № 3. С. 45-48; 1936. № 4. С. 42—50.
- Ойлымаш ден повесть-вл. [Рассказы и повести]. Йошкар-Ола, 1955. 176 с.
- Тоймак тукым : повесть [Род Тоймаков]. Йошкар-Ола, 1963. 200 с.
- Тоже. Йошкар-Ола, 1987. 306 с.
- Ӧрмӧк : повесть, ойлымаш, легенда [Эрмек : повесть, рассказ, легенда]. Йошкар-Ола, 1990. 128 с.
Руш йылмыш кусарыме произведенийже-влак
тӧрлаташ- Эрмек: гл. из повести / пер. А. Кременского // Сосны шумят. Йошкар-Ола, 1956. С. 97—112.
- Это было в Тоймаксола : повесть и рассказы / пер. А. Кременского. Йошкар-Ола, 1959. 68 с.
- Берестяная коробочка : рассказ / пер. С. Захарова // Солнце над лесами. Йошкар Ола, 1984. С. 134—142.
Илышыже да творчествыже нерген литератур
тӧрлаташ- Эман С. Яков Элексейн // Сылнымут нерген мут. Йошкар-Ола, 1971. С. 208-239.
- Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 324-325.
- Асылбаев А. Я. А. Элексейн нерген // Элексейн Я. Ӧрмӧк. Йошкар-Ола, 1990. С. 104-123.
- Китиков А. Калык ойпогылан эҥертен // Элексейн Я. Ӧрмӧк. Йошкар-Ола, 1990. С. 123—126.
- Зайниев Г. Педагог, историк, писатель // Мар. правда. 1998. 18 дек.
- Илибаева М. Тудо чылаштлан пагалыме еҥ лийын // Кугарня. 2003.13 сент.
- Галютин Ю. Тошто марий сылнымутын классикше // Марий Эл. 2003. 18 дек.
- Алексеев П. Кажнылан пӱралтын огыл тудын гай ушан-шотан лияш // Марий Эл. 2003. 20 дек.
- МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 411
Чап
тӧрлаташ
[1] Паша Йошкар Тисте орден (1949).
«1941-1945 ийласе Кугу Ачамланде сарыште Германийым сеҥымылан» медаль.- СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1957).
- РСФСР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1960).
- Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1958).
